İslam Hakimiyeti Altındaki Yahudilerin Tarihi

İslam hakimiyeti altındaki Yahudilerin tarihi


İsrail ve Yahudiye toprakları dışında kalan Orta Doğu bölgelerinde Yahudiler en azından Babil Sürgünü'nden (MÖ 597) beri 2600 yıldır yaşamaktadır

Arapların ve diğer Müslümanların Arap Yarımadası'ndan bütün Orta Doğu'ya yayılmasıyla Yahudiler, Hristiyan ve Zerdüştler ile birlikte zimmi statüsüne getirildiler Sözleşme gereği kendilerine haklar tanındı ve Ortaçağ Avrupası'ndaki gibi dini inançları sebebiyle zulme uğramadılar, fakat, yerli Müslümanlara tanınan ayrıcalıklar azınlıklara verilmedi

Müslüman fethi

Tam olarak hangi dönemlerde olduğu bilinmemesine rağmen, Yahudiler, Arap Yarımadası'nda uzunca bir süre yaşadılar Tarihçilere göre bölgedeki Yahudi nüfusu bir ara 80,000'e kadar yükseldi Birinci Tapınağın yıkılmasıyla Yahudiler, hali hazırda Yahudi nüfusu bulunan Heyber vahasına ve ticari koloniler olan Medine ve Mekke'ye göç ettiler; burada Yahudi mezarlıkları bulunmaktadır Bazı teorilere göre ise Yahudiler Bizans zulmünden kaçıp bu bölgeye yerleşmiştir Geliş sebepleri ne olursa olsun, Arap tarihçilere göre 20 Yahudi kabilesi bulunmaktaydı ve bunların ikisi Kohen kabileleriydi

Hicretten kısa bir süre sonra yazılan Medine Sözleşmesinde İslami bakış açısına göre şehirde yaşayan Yahudi cemaatlerinin sivil ve dini durumlarına değinilmiştir Örneğin sözleşmede Yahudiler "kendi dinlerini icra edecekler, Müslümanlar kendilerinkini" ve onlar "kendi masraflarından sorumlu, Müslümanlar kendilerinkinden" maddeleri bulunur Yahudiler bu özgürlüklerden nadiren faydalandılar Bedir Muharebesinden sonra Yahudi kabilesi olan Banu Kaynuka için Muhammed'in sözleşmesine karşı geldiği iddia edildi Bunu bir savaş sebebi sayan İslam peygamberi kabileyi kuşattı Kabile teslim olduktan sonra kovuldu Ertesi yıl, başka bir Yahudi kabilesi olan Banu Nadir, peygamber Muhammed'i öldürmekle suçlanıp kovuldu Banu Nadir'in düşüşünden kısa bir süre sonra Banu Kureyze'nin surları Müslümanlar tarafından kuşatılıp kabile yok edildi; bu olay Kuran'ın 33:25-27 ayetlerinde de aktarılmıştır

Hicri takvimin 20 yılında (MS 641) Muhammed'in ardılı halife Ömer, peygamberin sözleri olan "Arabistan'da iki din olmasın"ı baz alarak Arap Yarımadasının güney ve doğusunda yaşayan Hristiyan ve Yahudilerin buralardan çıkarılmasını emreden bir fetva çıkardı Soru işareti yaratan iki grup ise kuzeydeki Heyber vahasındaki Yahudi nüfusu ve Necren'deki Hristiyanlardı Başka kaynaklara göre ise Yahudi ve Hristiyanların Arap Yarımadasından kovulmaları 634 yılında başlayıp 650'ye kadar sürmüştür Bu noktadan itibaren gayrimüslümlerin Hicaz'ın kutsal topraklarına girmeleri yasaklandı Sadece "dini karantina bölgesi" olan Kızıldeniz'in Jedda limanında bazı Yahudi tüccarlar yaşıyordu

Ortaçağ

Müslüman hakimiyeti altındaki İber Yarımadasında Yahudiler matematik, astronomi, filozofi, kimya ve filolojide ilerleme kaydettiler Bu dönem bazen "İspanya'daki Yahudi kültürünün altın çağı" olarak adlandırılır

Leon Poliakov'a göre, İslam'ın ilk yıllarında Yahudiler kendilerine sunulan ayrıcalıklardan faydalandı ve cemaatleri zenginleşti Ticari aktivitelerini engelleyen yasal veya sosyal engeller bulunmuyordu Birçok Yahudi, Müslümanlar tarafından fethedilen yeni yerlere yerleşip cemaatler kurdular Bağdat veziri sermayisini Yahudi bankerlere emanet etmişti Bazı deniz ve köle ticaretinin başına Yahudiler getirilmişti 10yy'daki halifeliğin ana liman şehirlerinden biri olan Siraf'ın valisi bir Yahudiydi

11yy'dan başlayarak Yahudiler aleyhine bazı pogromlar gerçekleştiBir Endülüs şehri olan Granada'da gerçekleşen 1066 Granada katliamı bu pogromlara bir örnektir Ortaçağda, Kuzey Afrika'da ve Mısır,Suriye,Yemen gibi Arap ülkelerinde Yahudilere karşı saldırılar düzenlendi 15yy'dan başlayarak Yahudiler, Fas'ta mella denen gettolarda yaşamaya zorlandılar Şehirlerde mellalar duvarlarla çevrelenmişken kırsal bölgelerde sadece Yahudilerin yaşadığı köyleri temsil ediyordu

Muvahhidler 1172'de İberya'nın kontrolünü ele geçirdiklerinde Murabıtlara kıyasla daha köktendinci olduklarından zimmilere karşı daha sert davrandılar Yahudiler ve Hristiyanlar Fas ve Müslüman İspanya'dan kovuldular Zimmilere ölüm veya din değiştirme seçenekleri verilince Rambam'ın da aralarında bulunduğu bazı Yahudiler daha hoşgörülü Müslüman toprakları olan güneye ve doğuya kaçtılar; bir kısmı da kuzeyde yeni gelişmekte olan Hristiyan krallıklara yerleştiler

1400'de, Halep Yahudileri, Orta Asya İslam fatihi Timur tarafından sinagoglarında toplanıp katledildiler; genç kadınlara tecavüz edildi 1465'de vezirin bir Yahudi yetkilisinin Müslüman bir kadına "saldırgan bir tavır" sergilediği gerekçesiyle Fes'te Arap güruh tarafında binlerce Yahudi katledildi ve sadece 11 kişi hayatta kalmayı başardı Cinayetler bir dalga gibi Fas'ın geneline yayıldı

1492'de Ture Muhammed eskiden hoşgörülü olan Timbuktu bölgesinde başa geçince fetva verip Yahudilerin İslam'a geçmesini yada terketmesini emretti; Katolik İspanya ile Mali'de aynı sene içinde Yahudilik yasadışı ilan edildi

Erken modern dönem

Osmanlı İmparatorluğu, özellikle İslam hakimiyeti sonrasında İspanya ve ona bağlı topraklardan kovulan Yahudiler için bir sığınak oluşturdu Aynı durum Kuzey Afrika'nın Mağrip bölgesinde de gerçekleşti; büyük Arap şehirlerinde mellalar oluşturuldu Ardından Marrano denen gizli Yahudiler de Katolik Kilisesi'nin engizisyonlarından kaçtı

1656'da, Yahudilerin genel kanı olarak kirli olduklarına inanıldığından Yahudiler İsfahan'da zorla İslam'a geçirildi, din değiştirmeyenler kovuldu Din değiştirmiş Yahudilerden bazıları Yahudiliklerini gizlice devam ettirdi Yahudilerden yoksun İsfahan cizye toplayamayınca hazinesine zarar geldi ve 1661'de din değiştirmiş Yahudilerin kendi öz dinlerine dönmelerine izin verildi fakat yinede onların Yahudi olduğunu belirten özel kıyafetler giyme zorunluluğu bulunuyordu

Gettolarda tutulan Buhara Yahudilerin temel hakları ellerinden alınıp zorla İslam'a geçirildiler Müslümanlardan ayırt edilebilmeleri için siyah ve sarı giysi giyme zorunlulukları vardı

Zeydi hakimiyeti altında Yemen Yahudileri kirli sayılıyordu bu sebeple Müslümanlara veya onların yemeğine dokunmaları yasaktı Bir Müslümanın önünde boyun eğmek, sol tarafından yürümek, ve selam veren ilk kişi olmak gibi zorunlulukları vardı Müslümanların evinden daha büyük bir ev inşa etmeleri, deveye veya ata binmeleri yasaktı Katıra veya eşeğe sadece yan oturarak binebilirlerdi Müslüman mahallesine girdiklerinde ayakkabılarını çıkarmaları gerekmekteydi Müslüman gençler tarafından yumruklanır veya taş atılırsa karşı koymaya hakları yoktu, seçeneği ya oradan kaçmak ya da insaflı bir Müslümanın araya girip sataşmayı durdurmasıydı

Ondokuzuncu yüzyıl



1890'larda Kudüs'te Yahudiler

Bağdat'ta 1828 yılında Yahudilere karşı bir katliam gerçekleşti 1839'da doğu Pers şehri olan Meşhed'de bir güruh Yahudi mahallesine dalıp sinagogu yaktılar ve Tora tomarlarına zarar verdiler Zorla din değiştirtirilerek katliamın eşiğinden dönüldü Bu olay tarihte Allahdad olayı olarak bilinir Barfuruş'ta da 1867'de bir katliam gerçekleşti

Yahudi seyyah J J Benjamin'in kaleminden İran Yahudilerinin hayatı şöyle aktarılmıştır:

" pis yaratıklar olarak sayıldıkları için şehrin ayrı tarafında yaşamak zorundadırlar Pis oldukları mazeretiyle şiddet dolu muamelelere maruz kalıyorlar, bir Müslüman sokağına girmeye dursunlar, oğlanlar tarafından taş ve sopa yağmuruna tutuluyorlar Aynı sebeple yağmurda dışarı çıkmaları yasak; yağmur onların kirlerini silip Müslümanların ayaklarına dolar diye Eğer bir Yahudi sokakta görülürse en büyük aşağılamalara maruz kalıyor Yoldan geçen biri yüzüne tükürür, bazen de döver insafsızca Eğer bir Yahudi bir dükkana girerse mallara göz atması yasaktır Yanlışlıkla bir ürüne dokunursa satıcının istediği miktarı ödeyip malı almak zorundadır Bazen Persliler Yahudilerin evlerine girip canının istediklerini alıyorlar Eğer mal sahibi malını korumaya çalışırsa bu durumu canı pahasıyla ödeme tehlikesiyle karşı karşıyadır Eğer bir Yahudi Katel (Muharrem)'in üç günü sokakta görülürse öldürülür"

1840'da, Şam Yahudilerine iftira atılıp Hristiyan bir rahip ile Müslüman yardımcısını öldürdükleri ve kanlarıyla Pesah ekmeği yaptıkları söylendi Bir Yahudi berbere olayı "itiraf" edene kadar işkence yapıldı; iki Yahudi işkenceler sebebiyle öldü ve bir Yahudi İslam'a geçerek hayatını kurtardı 1960'larda, Libya Yahudilerine, Gilbert'in tanımıyla "ceza vergisi" uygulandı 1864'te Fas'ın Marakeş ve Fes şehirlerinde 500 Yahudi öldürüldü 1869'da Tunus şehrinde 18 Yahudi öldürüldü, Arap güruh Yahudi ev ve dükkanlarını yağmaladı, Cerbe Adası'ndaki sinagogu yaktı 1875'te Fas'ın Demnat şehrinde 20 Yahudi öldürüldü ve ülkenin diğer yerlerinde gün ortasında sokakta Yahudiler öldürüldü 1897'de Trablus'ta sinagoglar yağmalanıp Yahudiler öldürüldü

Yirminci yüzyıl

1940'larda, Avrupa işgaliyle Arap milliyetçiliğinin artması, Kuzey Afrika'da Nazi kontrolündeki bölgelerde Nazi ideolojisinin etkisi ve Birleşik Krallık Filistin Mandasının bölgede yarattığı sorunlar nedeniyle Müslüman ülkelerdeki Arap Yahudilerinin durumunun kötüye gidişi hızlandı 1948 Arap-İsrail Savaşıyla huzursuzluk doruğa ulaştı Çoğu Arap ükesi Yahudilere karşı ayrımcı kanunları yürürlüğe soktu Birkaç on yıl içinde Yahudiler Müslüman topraklardan başta yeni kurulan İsrail olmak üzere Fransa, ABD, Büyük Britanya'ya ve İMT gibi ülkelere kaçtı 1945'te Arap dünyasında 758,000 ila 866,000 Yahudi yaşamaktaydı Bugün ise sayıları 8000'den azdır Bazı Arap ülkelerinde hiç Yahudi kalmamışken bazılarında nüfusu sadece birkaç yüzdür Örneğin bir zamanlar toplam nüfusunun %3'ünü Yahudilerin oluşturduğu Libya'da bugün Yahudi bulunmamaktadır Müslüman ülkelerin içinde en büyük Yahudi cemaati İran ve Türkiye'dedir; ve bu ülkeler Arap değildir Bu iki ülkede dahi Yahudi nüfusu tarihlerindeki Yahudi nüfusuna oranla çok düşüktür

İslam ülkelerindeki Yahudilerin etnisiteleri çoğunlukla Sefarad, Mizrahi ve Temani'dir

Selçuk (1077-1307) ve Osmanlı Türkiyesi (1299-1922)

Yahudiler Anadolu'da 2400 yıldan daha uzun bir süredir yaşamaktadır Anadolu'daki ilk Yahudiler Helenistik dönemde buraya yerleşmiştir, 5 ila 11yy'lar arasında Bizanslılar tarafından bu bölgeden de sürülmüştür Malazgirt Meydan Muharebesiyle Müslüman Selçuk Bey'in Anadoluyu işgal etmesi Yahudileri beraberinde getirmiştir Selçuk ve Osmanlı hakimiyetinde Yahudi toplumu büyüyüp gelişti Selçuk, Osmanlı ve devamı olan Türkiye zulüm gören Yahudiler için bir sığınak oluşturmuştur, bugün dahi bir Yahudi nüfusu bulunan Türkiye 26,000 kişilik Yahudi nüfusuyla İran'dan sonra ikinci en kalabalık Yahudi nüfusu barındıran Müslüman ülkedir

Pers ve İran (711-1900)

Yahudilik, İran'da halen var olan en eski ikinci dindir (ilki Zerdüştçülüktür) Bugün İran Yahudilerinin çoğu (1993 verilerine göre) 75,000 kişilik nüfusuyla İsrail'de yaşamaktadır (bu sayıya ikinci nesil İsrailliler de dahildir) Bunu, çoğu Los Angeles'ta olan 45,000 kişilik nüfusuyla ABD takip etmektedir İran'da ise, çeşitli varsayımlara göre, çoğu Tahran ve Hamedan'da olmak üzere 11,000 ila 30,000 Yahudi bulunmaktadır Ayrıca, Batı Avrupa'da da küçük cemaatler vardır Antik çağlarda İran Yahudilerinden ayrılıp kendi ayrı cemaatlerini kuran Buhara Yahudileri ve Dağ Yahudileri de mevcuttur

Kürdistan

Yahudiler, 1951-1952'de gerçekleşen İsrail'e yapılan son toplu göçten önce yüzyıllar boyunca Kürdistan diye anılan bölgede yaşamaktaydı Yahudiler uzun yıllar boyunca Osmanlı İmparatorluğu ve Pers İmparatorluğunda, IDünya Savaşı'ndan sonra ise çoğunlukla Irak, İran, Türkiye ve bazıları da Suriye'de yaşadı Yahudiler, Irak Kürdistanı'nda Akra, Dohuk, Erbil, Zaho, Süleymaniye, Amadya'nın; İran Kürdistanı'nda Sakız, Bana ve Uşno'nun; Türkiye Kürdistanı'nda Cezire, Nisebin, Mardin ve Diyarbakır'ın; Suriye Kürdistanı'nda Kamışlı şehirlerinin merkezinde yaşadılar Ayrıca yüzlerce kırsal bölgedeki köylerde az sayıda Yahudi yaşayıp köy ağaları için dokumacılık yapmıştır Mordechai Zaken'in kitabına göre köy ağaları koruma talep eden Yahudileri himayesine almış karşılığında Yahudiler hediyeler ve hizmetler sunmuştur Kitapta, zorba ve açgözlü ağaları Yahudilerin nasıl idare ettiğinin yanı sıra Yahudileri kayıtsız şartsız koruyan ağaların hikayeleri anlatılmaktadır