Felsefe-Korkuda Bir Kavram/Orhan Hançerlioğlu

Bir 18 yüzyıl düşünürü, Volney , gök ölçüsünün hikayesini kendi açısından; şöyle anlatıyor:

İlk insanların hiçbir düşünceleri yoktu Önce kollarını, bacaklarını kullanmasını öğrendiler Gittikçe; babalarının deneylerinden yararlanarak geliştiler Yaşama araçlarını sağlama bağladıkça zekaları, ilkel gereksemeler (ihtiyaçlar) zincirinden kurtularak dolayısıyla anlamalara; sonuç çıkarmalara (istidlallere) yöneldi İnsan zekası, giderek, soyut bilgileri kavramak gücünü de kazandı Yeryüzünde kendilerinden başka birçok varlıklar kaynaşıyordu, bu varlıkların çoğu karşı gelinmez nitelikte güçlüydüler Ateş yakıyor, gök gürlemesi ürkütüyor, su boğuyor, yel sürüklüyordu Uzun yıllar bu etkilerin nedenlerini düşünmeden katlandılar Bütün bunların neden böyle olduklarını anlamak isteyen ilk insan şaşkına döndü Sonra, şöyle düşünmeye başladı:

1- Onlar kendisinden güçlü, kendisine üstündüler Tanrı düşüncesinin temeli budur Kimileri acı, kimileri tatlı etkiler uyandırmaktadırlar Acıyla etkileyenlerden korkuyor, onlardan uzaklaşmak istiyordu Tatlıyla etkileyenlere umut bağlıyor, onlara yaklaşmak istiyordu İşte korku ve umut, gök ölçüsünün bu ilkeleri, böylece doğdular Kendisi nasıl bir başkasını itmek isteyince itebiliyorsa onlar da yakmak isteyince yakabiliyorlardı Şu halde onlarda da kendisininki gibi bir irade, bir zeka olmalıydı
İşte Tanrılık irade, Tanrılık zeka düşüncesi böyle başladı Kendisine kötülük etmek isteyen bir soydaşının önünde nasıl alçalıyor, ona nasıl yalvarıyorsa, ötekilerinin önünde de alçalabilir, onlara da yalvarabilirdi İşte ilk yere kapanış, ilk dua Yoluna engel olan dağa yer değiştirmesi için yalvarırken onu düşüncesinde varlıklaştırdığının, ilk düşünce varlıklarını yaratmaya başladığının farkında bile değildi Kendisinden güçlü, kendisine üstün olan bu düşünce varlıkları pek çoktular, şu halde evren, sayısız Tanrılarla doluydu (politeisme) Bunların kimisi iyilik ediyordu, kimici kötülük İyilikle kötülük, iyilikçi ruhlarla kötülükçü Tanrılar böylece doğdular İşte ilk insanların dini böyle başladı (İlk sistem: Fizik güçlere tapmak)

2- Yeryüzünde ve insan düşüncesinde başlayan bütün bu ilkeler (üstünlük, korku ve umut, üstün irade ve üstün zeka, güçlünün önünde eğiliş, yalvarış, düşünce varlıkları, bu varlıkların çokluğu, iyilikçi ya da kötülükçü varlıklar) insanların tarım gereksemeleri için göğe yöneldiler Tarım, toplulukla yaşamaya başlayan insanlar için bir zorunluktu Tarımı başarmak içinse göğün gözetlenmesi gerekiyordu Toprağın gökle ilgisi belirmeye başlamıştı
Bir yıldız kümesinin görünmesi, en yüksek yerine varması ve batmasıyla bir bitkinin gövermesi, büyümesi ve kuruması arasındaki ilgi, olanca açıklığıyla insanların gözüne çarpıyordu Şu halde yeryüzünü yıldızlar, bu gök varlıkları, yönetiyorlardı On beş bin yıl önce Mısır’da yaşayanlar yıldızlara tapmaya başladılar Bunlar, Nil nehrinin yukarı kıyılarında yaşayan zenci ırktan ilkel topluluklardı (İkinci sistem: Yıldızlara tapmak)

3- İnsan bu yıldızlara birer ad takma gereğini duyunca, bunlara yeryüzü adlarını yakıştırmaya başladı Tebli Habeş, ırmağın taşması sırasında görünen yıldızlara taşma yıldızları, sapan sürme sırasında görünen yıldızlara öküz ya da boğa yıldızları, aslanların susuzluktan çölleri bırakıp ırmak boylarına geldiği sırada görünen yıldızlara aslan yıldızları, kuzuların ya da oğlakların doğduğu zaman görünen yıldızlara kuzu ya da oğlak yıldızları adını veriyordu Bu benzetmeler sayısızdı Artık kuzu, kış mevsiminin kötülük eden ecinnisinden gökleri temizliyor, boğa yeryüzüne bereket tohumları saçıyordu İnsan dili böylelikle mecazlara alışıyor, gittikçe zenginleşiyordu
Artık insan, göğün boğasından (boğa adını verdiği yıldızlardan) beklediği gücü, yeryüzündeki boğadan da bekler olmuştu Yerden göğe çıkan mecazlar böylelikle gene yeryüzüne indiler Birtakım yanlış kıyaslamalar başladı Öküz, balık ve daha bir sürü şey kutsallaştı (Üçüncü sistem: Putlara tapmak)

4- Kıyaslamalar insanları maddi anlamlardan manevi anlamlara geçirdiler İyilik getiren tanrılara bilgi, temizlik, erdem melekleri; kötülük getiren tanrılara da cahillik; günah, kabahat zebanileri denilmeye başlandı Tanrıların özleri birbirlerine uymadığından tapınma ikiye bölündü İyi tanrılara yapılan sevgi ve sevinç tapınmasıydı, kötü tanrılara yapılan korku ve ıstırap tapınmasıydı (Dördüncü sistem: Karşıt ilkelere tapmak)

5- Yolculuktan dönen Fenike gemicileri, okyanusun öbür ucundaki ölümsüz bahar ülkelerini, kuzey bölgelerinin ölümsüz gecelerini anlata anlata bitiremiyorlardı İşte cennet ve cehennem düşünceleri bu hikayelerden doğdu Yüzyıllardan beri öldükten sonra ne olacağını kendi kendine soran insan, bu yerlerde yaşayabilmek düşüncesinden hoşlanıyordu Böylelikle sevgili ölülerini barındıracak bir yer de bulmuş oluyordu Sonsuz bahar ülkesi çekiyor, sonsuz karanlık ülkesi korkutuyordu Şu halde iyiler birinciye, kötüler ikinciye gitmeliydiler Bundan da tanrı tüzesinin (adaletinin) insanların tüzelerindeki yanlışları düzelttiği düşüncesi doğdu (Beşinci sistem: Mistiklik, büyük yargıca tapmak)

6- İnsanlar giderek üstünde yaşadıkları yeryüzünü tanımaya başladılar Dünyanın çapı ölçüldü Bu çap, bir kocaman pergel gibi göklere açılarak göklerin akıllar durdurucu, sonsuz yörüngeleri hesaplandı Dünyanın evren içindeki küçüklüğü meydana çıktı Tanrı düşüncesi önce dünyadan, sonra güneşten koparak bütün evrene yayıldı Evren Tanrı, nedenle sonucu, etkenle edilgeni, güdücü ilkeyle güdülen şeyi kendinde toplayan çok daha büyük, çok daha yaygın bir varlık olmalıydı (Altıncı sistem: Evrene tapmak)

7- Sonraları etkenle edilgeni, nedenle sonucu, güdücüyle güdüleni tek varlıkta birleştirmeyi doğru bulmayarak bunları birbirlerinden ayırdılar Her türlü kıyaslamaları ancak kendi varlıklarına bakarak yapabildikleri için, evrenin güdücü ilkesine cin, akıl, ruh adını verdiler Tanrı da, evrenin kocaman gövdesini hareket ettiren, bütün varlıklara dağılmış yaşama ruhu oldu Her varlık, büyük varlığın bir parçasını taşımaktaydı Bu parça, ateş ya da tözdü (Yedinci sistem: Evrenin ruhuna tapmak)

8- Matematik ve fizik gelişiyordu ama, insanların büyük çoğunluğu bilgisizdi Bu yüzdendir ki bilginin getirdiği bilimsel deyişler, çoğunluğun elinde bayağılaşıveriyordu Böylelikle evrenin herhangi bir makineden başka bir şey olmadığı ileri sürüldü Bir makine de kendi kendine yapılamayacağına göre, herhalde bunun bir işçisi olmalıydı (Sekizinci sistem: Büyük işçiye tapmak)

Volney’e göre, bütün bu basamaklardan eski Mısır’da çıkılmış, sonraları yeryüzünde tekrarlanmış bütün şeyler eskiden Nil kıyılarında da olmuştur Volney, gök ölçüsünün, doğum yeri olarak Mısır topraklarını görmektedir

Volney’e göre, bütün din sistemleri, eski Mısır’ın güneşe tapmakla başlayan fizik güçlere tapmak sisteminden çıkmıştır Hintlilerin Chris-na’sı (Krişna), Hıristiyanların Chris-tos’u (Hristos) hep eski Mısırlıların güneşe taktıkları koruyucu anlamındaki chris sözcüğünden gelmedir Ayrıca, eski Mısırlılar güneşe Yés de diyorlardı! ki Latinceleşmiş Yés-su ya da Jesus adının kaynağı budur Eski Yunanlılar bu adı Tanrı Baküs’e de vermişlerdi Bilindiği gibi, Tanrı Baküs de, Meryem’den babasız olarak doğan İsa’ya örnek olarak Minerva’dan babasız olarak doğmuştu

Bir yanda sonsuzdan gelip sonsuza giden sonsuz bir uzay, öteki yanda düşünen yepyeni bir varlık insan Bir XX yüzyıl düşünürü, Felicien Challaye, din duygusunu bu sonlu varlıkla sonsuz varlık arasında kurulan bağda bulmaktadır
Felicien Challaye’a göre, sonlu ve kutsal olmayan varlık, sonsuz ve kutsal varlıkla karşılaşınca kendinden geçer Gök ölçüsü, bu kendinden geçiş halinin sonucudur Challaye gök ölçüsünün hikayesini, kendi açısından, şöyle anlatmaktadır:

İlk insanlar, kendi kişiliklerinin dışındaki yaygın gücü (Mana) kavradıkları anda sonsuzu duymuşlardır Ben varım, varlığa katılıyorum Ne yalnız anam babam, büyükanamla büyükbabam, atalarım, ne de bütün insanlık ve bütün hayvanlık beni var edemezdi Evrenin bütün güçleri bende toplanıyor Bir güneş, bir samanyolu, bir evcen olmasaydı, ben de var olamazdım Ben, evrensel hayatın ürünüyüm Varlığımın derinliğinde varlığı buluyorum

Bu varlık, benim dar kişiliğimi her yandan sarmakta ve onu aşmaktadır Bu varlık sonsuzdan beri benden önce gelmekteydi, sınırsız akışı boyunca sonsuza kadar benden sonra gidecektir İşte bu, sonsuz varlık’tır
Sonlu varlığın, kendisinden çıkmış olduğu sonsuz varlığa bağlılık duyması, onun önünde eğilip ona tapması, onu evlatçı bir sevgiyle sevmesi, onda evrensel hayatın bütün yönlerini bulması akla uygundur Bu akla uygunluk ve sevgi, gök ölçüsünün temelidir

Sonlu varlığın sonsuzluk duygusuna erişmesi şöyle olmuştur:

İlk eğilim, karşılandığı zaman sevinç, karşılanmadığı zaman acı veren bir duygudur (haz ve elem) Bu eğilim, zekanın işe karışmasıyla ruhsallaşır, toplumun etkisiyle de sosyalleşir Bu sevinç ve acı eğilimi, korunma içgüdüsü, insanı yalnız bütün hayatı boyunca gözetmekle kalmaz, ölümle yok oluş düşüncesinden ötürü acı çekmesine de engel olur İnsan, bu yok oluş düşüncesini sevimsiz, aşağılatıcı bularak reddeder Korunma içgüdüsü, yok oluş düşüncesinin doğurduğu sonsuzlukla sonluyu bağdaştırmaya çabalar İnsanın doğal eğilimlerinden bir başkası da, merak eğilimi, bu çabayı destekler

Evreni tanımak, onun köklerine ve derinliklerine inebilmek bu merak eğiliminin karşılanması zorunluğundan doğmuştur İnsanın üçüncü bir doğal eğilimi olan sevgi (sempati) de ilk iki eğilimin işini tamamlamaktadır Sevgi, sonlu varlıklardan aşarak sonsuz varlığa yönelmiştir (mistisizm)

Din, bu üç doğal eğilimin, korunma içgüdüsünün, merakın ve sevginin zekayla ruhsallaşmasından ve toplumla sosyalleşmesinden doğmuştur

Felicien Challaye din düşüncesinin gelişimini de şöyle sıralamaktadır:

1 İnsan, önce, kendi kişiliğinin dışında her yönde belirmiş bulunan yaygın bir güç gördü Bu güç, hem maddede, hem ruhta beliriyordu İlkel insanlar bu güce Mana adını taktılar Mana düşüncesine bütün dinlerde çeşitli semboller halinde rastlanmaktadır En ileri felsefelerde bile çıkış noktası hep bu ilkel Mana düşüncesidir
2 Toteme olan inanç bu Mana düşüncesinden çıkmıştır Totem, Mananın cisimleşmesidir Bir klanın insanları belli bir hayvan, ya da bitki çeşidini en çok Mana toplayıcı saymışlar ve onu kutsal görmüşlerdir
3 İnsan, kendi canını düşününce Mana’yı kişileştirmiştir Bundan da ölümden sonra yaşama düşüncesi doğmuş, ölümden sonra yaşama düşüncesi ölülere tapınmaya yol açmıştır
4 Mana’nın kişileştirilmesi canlıcılığı (animizm) meydana getirmiştir Canlıcılık, doğada insanın ruhuna benzer ruhlar bulunduğuna inanmaktadır Önceleri fetişizm adıyla adlandırılan animizmin büyücülüğe yol açması kolaylıkla anlaşılır bir olaydır
5 İnsan, Mana’da bir düzen ilkesi bulduğu zaman, dine töresel kaygılar girmiş demektir Erdem, bu düzeni sağlamak için gereklidir
6 İnsan, Mana’yı kişileştirince artık onu her baktığı yerde görmeye başlamıştır Bunun sonucu da elbette çoktanrıcılık olacaktı
7 Soyutlamadaki ve tek olan evrenin açıklanışındaki ilerleme bu çok tanrıları tek tanrıda birleştirmeye yol açmıştır Bu birleştirme, önce bir hiyerarşiden (tanrıları sıralayarak en büyüğünü bulmaktan) geçerek, evrenin tek ve biricik Tanrısına varmıştır
8 Budizmde olduğu gibi, din düşüncesinde bir adım daha ilerleme, engin evrenin varlığını anlamak ve açıklamak için tanrı düşüncesinin gerekmediğini, bu anlama ve açıklamanın tanrısız da yapılabileceğini ilerisürer

Kurban, dua, yasalara saygı, erdem, bayram, efsaneler ve kendinden geçiş hali en ilkel totemizmden çok gelişmiş dinlere kadar bütün dinlerin ortak temalarıdır

Mutluluğunu sağlamak için çabalayan insan, epeyce uzun bir tarih süresi sonunda, kendini rahat ettirecek, mutlu kılacak yeni bir ölçü buldu Bu ölçü, gök ölçüsüdür Gerçekte bu ölçü önce yerden başladı, sonra göğe çıktı Bilimsel açıdan ele alınınca hikayesi bir hayli ilgi çekicidir Bu ölçü, insanın çevresini sarıp onu ürküten gizlilikleri açıklıyor, karanlıkları aydınlatıyor, ona güven veriyor, geleceğine umutla bakmasını sağlıyordu Hele, insanlığın en büyük korkusu olan ölüm korkusunu karşılaması bu ölçüyü büsbütün vazgeçilmez kılmıştı
Ölçü, karanlıkları olduğu kadar, aydınlıkları da düzenliyor, hemen her alanda yararlı oluyordu İnsanlar birbirleriyle olan anlaşmazlıklarını bile bu ölçüye vurarak çözmeye başlamışlardı Toplumlar, bu ölçüye sığınarak birleşmeye çalışıyorlardı Ölçü, gerçekte, insan yapısını çeşitli açılardan kavraması bakımından, çok güçlü bir ölçüydü

Fransız düşünürü Auguste Comte (1798-1857) bu ölçüye, insanlığın açıklama gereksemesi (ihtiyacı) açısından bakmaktadır Üç hal kanununun, insanlığın birbiri ardınca geçirdiği üç hale bakış açısı budur:

1 Auguste Comte’a göre insanlık, önce teolojik hal içindeydi Evren, insan iradesinin tıpkısı iradelerle yönetilmektedir İnsan düşüncesinin ilk vardığı açıklama budur Oysa, bu ilk düşünce de üç basamaklıdır, yavaş yavaş gelişmiştir Birinci basamakta insan, çevresindeki eşyayı tıpkı kendisi gibi canlı, akıllı olarak düşünmüştür (fetişizm) İkinci basamakta insan düşüncesi, çevresindeki olayların görünmez varlıklarca yönetildiği inancına yönelmiştir (çoktanrıcılık-politeizm) Üçüncü basamakta bu görünmez

2 İnsanlığın bu halini metafizik hal kovalamıştır İnsanlık bu süre sonunda teolojik halden metafizik hale geçmiştir Metafizik hal, bir soyutlama (tecrit) halidir Evreni yöneten artık insana benzeyen bir varlık değil, soyut bir güçtür, soyut bir ilkedir: Oysa bu halde de insan, soyutladığı nitelikleri, soyut iyiliği, soyut güzelliği, soyut tamlığı (mükemmelliği) gerçek varlıklar saymaktadır

3 İnsanlığın üçüncü halinde, metafizik hal, yerini pozitif hale (olumlu hal, müspet hal) bırakmıştır Bu hal; ortaçağın sona ermesiyle başlar Yeniçağ düşüncesi artık olayları başka olaylarla açıklamaktadır Bilimsel ilerlemeler, bu hale gelinceye kadar nedeni bilinemeyen birçok olayları, bilim yasalarıyla açıklamaya başlamıştır Başka bir deyişle, önce teolojik açıklama, sonra metafizik açıklama, yerini pozitif açıklamaya bırakmıştır

Başka bir Fransız düşünürü, Henri Bergson (1859-1941) da gök ölçüsü gereksemesinin kaynağını yaşanılan hayatın içinde bulmaktadır Bergson, Töreyle Dinin İki Kaynağı (Des deux Sources de la Morale et de la Religion) adlı yapıtında bu konuyu inceleyerek şu sonuca varıyor:

İnsan, düşünmeden önce yaşamak zorundadır Toplumsallık eğilimi (içtimailik meyli), insanın yaşama zorunluğunun sonucudur Toplum nasıl insan içinse, insan da öylece toplum içindir Toplumunsa birtakım gerekleri vardır, işte bu gerekler, insanı töreye ve dine zorlar Hayvan toplumlarında örneğin bir arının, toplumunu unutarak sadece kendi isteklerinin peşinden gitmeye başladığını düşünelim Bilinçsiz içgüdüsü bu haylaz arıyı toplum yükümüne (mükellefiyetine) çağıracaktır Çünkü, arılar yükümlü olmazlarsa kovan yaşayamaz İnsan toplumlarında da bu yüküm insanı ödevine iter

Toplumsallık, insan varlığının en büyük parçasıdır Suçunu sadece kendisi bilen, cezadan yakayı kurtaran bir katilin çektiği vicdan acısı; insanın kendi varlığına, kendi benliğine dönmek isteyişidir Suçunu açıklarsa vicdan acısından kurtulacaktır, çünkü ödevini yerine getirmiş, benliğinin büyük parçası olan topluma dönmüştür Toplum alışkanlığından doğan, içgüdülerin zorladığı bu ödevseverlik, insanı töreye ve dine götürür Bu ödevseverlik, törenin ve dinin birinci kaynağıdır Bu ödevseverlik iyice deşilirse, insanların korunma içgüdüsüne dayandığı görülür İnsan, açıkçası, bu görevseverliğiyle kendisini korumakta, yaşama zorunluğuna uymaktadır Bu kaynak, kişinin, iradesini iten bir kaynaktır Bu kaynaktan gelen din ve töre, insanı koruyan bir din ve töredir

Din ve törenin ikinci kaynağı, insan heyecanıdır Toplumsal insan bir taklit, bir benzeme gereksemesi içindedir İnsan yapısı, örnek almak, benzemek eğilimini taşır Bu ikinci kaynaktan çıkan din ve töre, model olarak alınan kişiliğin yarattığı heyecanı yaşamak ve taklit etmekle gerçekleşir Toplum, kişiyi, toplumca beğenilenleri taklide çağırır Bu kaynak, birinci kaynak gibi, kişinin iradesini iten bir kaynak değil, tersine, çeken, çağıran bir kaynaktır Bu, heyecandan doğan taklitçilik kaynağı iyice deşilirse, insanların yaratma içgüdüsüne dayandığı görülür İnsan, açıkçası, bu taklitçiliğiyle, gene yaşama zorunluğunun sonucu olan yaratma gereksemesini karşılamaktadır Bu kaynaktan gelen din ve töre, insanın yaratma gereksemesini karşılayan bir din ve töredir

Bu iki çeşit din ve töre, ayrı nitelikler, ayrı özellikler taşımaktadır Birinci kaynaktan (alışkanlıktan, korunma içgüdüsünün sonucu olan görevseverlikten gelen) din ve töre statiktir, toplumsaldır, tutucudur, eskiye bağlıdır, kolektiftir İkinci kaynaktan (heyecandan, yaratma içgüdüsünün sonucu olan taklitçilikten gelen) din ve töre dinamiktir, bireyseldir, eskiyi aşıcıdır, ileriye götürücüdür, kişiseldir

Bergson, yapıtının ikinci bölümünde gök ölçüsünün asıl gerekçesi olan ölüm korkusu üstüne şunları söylemektedir:
Hayvanlar öleceklerini bilmezler, öleceğini bilmek insancadır İnsandan başka bütün canlılar, doğanın (tabiatın) istemiş olduğu gibi, hayat hamlesine uymaktadırlar İnsanın öleceğini bilmek düşüncesiyse, doğanın verdiği zeka ile elde edildiği halde, doğanın karşısına dikilmekte, insanın hayat hamlesini yavaşlatmaktadır
Öleceğini bilmek düşüncesi umut kırıcı bir düşüncedir İnsan, öleceği günü de bilseydi, bu düşünce, daha da umut kırıcı olurdu Ölüm olayı bir anda meydana gelecektir, oysa her an meydana gelmediği görüldüğüne göre sürekli olarak tekrarlanan bu deney, insanda belirsiz bir kuşku yaratmakta, ölüm düşüncesiyle erişilen kesinliğin etkilerini hafifletmektedir Bu hafifletme olmasaydı insanın hayat hamlesi büsbütün kırılırdı

Ölmek kesinliğinin, yaşamayı düşünmek için yaratılan canlılar dünyasında, insan düşünce ve anlayışıyla belirmesi, doğanın niyetine açıkça karşıdır Doğa, böylelikle, kendi yoluna konulan engel üstünde sendelemektedir İşte bu sendeleyiş onu yeniden doğrulamaya, ölümün kaçınılmazlığı düşüncesine karşı yaşamanın ölümden sonra da süreceği düşüncesini koymaya zorluyor Doğa, düşüncenin yerleştiği zeka alanına bu hayali atmakla, her şeyi yerli yerine koymuş olmaktadır Bu hayalin ölüm düşüncesinin kötü tepkilerini önleyebilmesi, kendisini uçuruma kaymaktan alıkoyan doğanın dengesini gösterir