İhmal Ettiğimiz Bir Güzellik : Akrabalık

İhmal Ettiğimiz Bir Güzellik : Akrabalık
Dr Said ŞAHİN

İnsan tek başına yaşayamaz İnsanlarla münasebet, hayata mânâ ve güzellik katar Bunun için insan hayatının çok mühim yönlerinden biri, insanlarla kurulan yakınlıklar ve bunlara yüklenen mânâlardır Yakınlık kurmak, insanî duygulardandır Akrabalık milletlerarası münasebetlerde de aranan bir mefhumdur Akrabalık, dilimizdeki �akraba gibi olmak�, �akrabadan sayılmak�, �akrabadan öte� deyimlerinde görüldüğü gibi, beşerî isteklerle ortaya çıkan ve arzu edilen bir durumdur
Akrabalık, doğuştan veya sonradan kazanılmıştır Akrabalar bir yönüyle kaderin yakın kıldıklarıdır Zira kan akrabalarını kimse kendisi seçmez Akrabalar genetik açıdan birbirine benzer Bilinen kan akrabalığına hısımlık ve süt yoluyla eklenen akrabalıklar da katılır Evlenme ile başlayan hısımlık, çocukların olması ile kan akrabalığına dönüşür Çocuklar sebebiyle taraflar arasında kan bağı, başka bir deyişle genetik bağ oluşur Şaşırtıcıdır ki, yapılan araştırmalarda, insanların evlenirken kendilerine benzer genetik özellikler taşıyan kişileri eş olarak seçtikleri anlaşılmıştır Sanki görünmez bir el insanı bu yönde sevk etmektedir Süt akrabalığı ve evlât edinme durumları da akrabalık sınıflandırmasında önemli bir yere sahiptir

Hukukî ve genetik bakımdan değilse bile, sosyal münasebetler yönünden Anadolu kültüründeki musahiplik, kirvelik, ahretlik, ad babalığı, sağdıçlık gibi durumları da akrabalığa eklemek gerekir Hayatın başından itibaren elde edilen her yakınlık, yeni kazançları ve mesuliyetleri de beraberinde getirir
Akrabalar, insanın ilk tanıdığı, sevdiği, insanî münasebetlerini geliştirdiği, şirin ve sıcak bakışlardan oluşan çevresidir Onların varlığı insana moral destek sağlar Bu ilk münasebetler müsbet ve menfî yönleriyle neredeyse ömür boyu sürecek alışkanlıkların ve insanlarla münasebetlerin temel kriterini teşkil eder

Öfkelenilen kişilerin çoğunlukla, akraba gibi yakın münasebet içinde bulunulan kişiler olduğu belirlenmiştir ki, bu da öfkenin sevgiyle irtibatlı olduğunu düşündürmektedir
Bir gençten beklenilenler arasında, ailesine ve akrabasına faydalı olması vardır Yapılan hayırlı işlerin yakınlara da faydası dokunur Aksine serseri olan bir kişi, öncelikle akrabalarına zarar verir Vatanına ve milletine faydalı olan biriyle önce akrabası iftihar eder En çok görüşülmek istenenlerin başında akrabalar gelir Tecritte, yalnızlıkta, hastalıkta yahut gurbette akrabanın yüzü, şefkati ve ilgisi aranır
İnsanın iyilik yapması güzeldir, önce akrabaya iyilik yapılırsa daha güzeldir İnsanın hürmetkâr ve merhametli olması güzeldir, önce akraba içindeki aceze, hastalara, ihtiyarlara hürmet ve merhamet edilmesi daha güzeldir Hastanın halinin sorulup ziyaret edilmesi güzeldir, ziyaret edilen hasta akraba ise daha güzeldir Akraba münasebetleri, aynı soydan gelenlerin âdeta yeniden birbirini keşfidir Bu ilişkilerin sosyal, ekonomik, psikolojik, dinî ve beşerî yönleri vardır

Akrabalık münasebetlerinin psiko-sosyal yönü

Çocuklar, aile ve akrabalık münasebetlerinden büyük ölçüde etkilenir İnsanın sevinç ve üzüntülerinin kaynağı, çoğunlukla aile ve akrabalarıyla ilgilidir İnsanın sosyal tecritten kurtulmasının en kolay ve tabii yollarından biri, akrabalarla irtibatın koparılmamasıdır
Sosyal hayatın temeli, akrabalar arasındaki sıcak münasebetlerin varlığıdır İçtimaî yönden akrabalık bağlarının gücü, millet olmanın ve sağlam karakterlerin geliştirilmesinin teminatıdır
Yaşlılıkta akraba ve tanıdıklarla yakın münasebeti devam ettirme çok daha önemlidir Hayatın bu döneminde yalnız kalan bir kişinin kendisini yönetmesi zor olabilir Bu zorluk karşısında yaşlı kişi, günlük faaliyetlerini mümkün olduğunca devam ettirmek için akrabalarından yardım alabilir

Kültürümüzde akrabalık

Evlenme ve akrabalık münasebetleri aynı zamanda kültürel davranışlardır, kültürden kültüre farklılık gösterir Toplumun aile yapısı, akrabalık münasebetlerinin tarzını belirler Ailenin ataerkil, anaerkil, kolektif, demokrat, geniş veya çekirdek olması, akrabalık münasebetlerine kültür boyutunda tesir eden önemli unsurlardır
Kültürümüzde kan akrabaları (hala, dayı, teyze ve amca gibi) dışındaki akrabalara verilen adlar geniş bir yer tutar ki, bu Batı ülkelerinde oldukça sınırlıdır: Kayınpeder (kâim peder), kayınana (kâim ana), kayınbirader (kâim birader), (kâim; bir şeyin yerine geçen demektir, baba yerine geçen, anne yerine geçen mânâsına dilimizde kayın şeklini almıştır) yenge, gelin, elti, görümce, bacanak, enişte vs
Geleneğimizde dinden beslenen akrabalık münasebetleri, derin mânâlar ve davranış modelleri ihtiva etmektedir Bu münasebetler başlıklar halinde şöyle sıralanabilir:
�Yardımlaşma�dayanışma, iş�gâye birliği,
�Psikolojik, ekonomik, içtimaî hakların korunması,
�Statü ve roller açısından hiyerarşik sıralanma,
�Telkin ve tavsiye mekanizması,
�Ferdî hataların akrabaya mal edilmesine karşı sosyal kontrol sistemi,
�İyi ve kötü günleri paylaşmak,
�Akraba grubuna ait önemli bilgi ve hatıraları gelecek nesillere aktarmak,
�Üyeler arasında içtimaî emniyet mekanizmasının tesisi

Sıla�i rahim

Sıla-i rahim; akrabaya yaklaşmak, onları arayıp sormak ve ziyaret etmek, elinden geldiğince onlara yardımcı olmak mânâlarında kullanılmaktadır Dinimizin üzerinde ısrarla durduğu konulardan biri sıla�i rahimdir ki, akrabayla ilgiyi kesmemeyi, hürmetkâr olmayı, maddî-mânevî her çeşit yardımda bulunmayı, onlara şefkat ve merhamet göstermeyi, yakın�uzak akrabanın her bir ferdine samimi sevgi beslemeyi ve güler yüz göstermeyi içine alır Efendimiz (sas)�in bu hususla ilgili hadisleri: �Allah�a ibadet edin, akrabaya iyi davranın�, �Allah�a ve Ahiret gününe iman eden kimse akrabasını gözetsin�, �Hısım ve akraba ile ilgiyi kesenler cennete giremez�, �Karşılık olsun diye yakınlarını ziyaret eden kimse gerçekten görüp gözeten değildir; asıl ziyaretçi, kendisiyle temas kesildiği halde münasebetini kesmeyip sürdüren kimsedir� şeklinde sıralanabilir
Peygamberimiz (sas) hakkı tebliğine karşılık, akrabasına meveddeti (sevgiyi) istemiştir Nitekim kendisinin (sas) de uzak akrabalarına bile gösterdiği hürmet ve merhamet, bizim için önemli bir ölçüdür Akrabalar arası münasebeti kesme, dinen fâsık sayılan kimselerin özelliklerinden biri olarak sayılmaktadır

Şehirleşme ve akraba yardımlaşması

Şehirleşme ve şehre göç ile birlikte köylerde hayat tarzı değişimi meydana gelmekte, ayrıca aile yapısının, fonksiyonlarının ve akrabalık bağlarının çözülmesi gibi neticeler ortaya çıkmaktadır �Şehirleşme akrabalık bağlarını zayıflatıyor� iddiası, bizim toplumumuz için fazla geçerli değildir Aksine şehirleşmenin toplumumuzda akrabalık münasebetlerinin canlanmasına vesile olduğu söylenebilir Şehre göç edenlerin genellikle akrabalarına yakın yerlere yerleşmeleri, şehir hayatında karşılaştıkları problemlerin çözümünde, geleneksel yardımlaşma ve dayanışma yoluyla birbirlerine destek sağlamaktadır Böylece yabancılaşma, suçluluk, alkolizm gibi menfî durumlar kısmen engellenmektedir Buna karşılık, bu iç dayanışma daha geniş çevrelerle karşılıklı münasebetleri azalttığından, hakiki mânâda şehirleşme gecikmektedir Ayrıca şehirde ev sahibi olan köylüler, evlerini ve akrabalarını ziyaret için şehre gitmektedir Bu bilgiler ışığında, aslında akrabalık bağlarındaki çözülmeden değil, akrabalık münasebetlerindeki farklılaşmadan söz etmek daha uygundur
Bugün şehirlerde iş bulmak hemşehri ve akraba grubuna dahil olmakla daha kolaylaşmakta şehirlere taşınan kişilerin çoğunluğu (% 60) işlerini bu şekilde bulmaktadır Bu sosyal dayanışma, şehirdeki ekonomik mekâna girebilme ve bu mekânda tutunabilme konusunda göç edenlere sahip çıkabilecek ve onları yönlendirecek içtimaî müesseselerin yokluğundan veya yetersizliğinden kaynaklanmaktadır
Bir araştırmaya göre, gençlerin üçte ikisinin üniversite giriş imtihanında ilk üç tercih arasında iş bulabilecekleri alanları yazdıkları dikkati çekmekte, bunların da büyük çoğunluğu bir meslek veya işte çalışmanın dost ve akraba ile mümkün olabileceğine inanmaktadır
Şehirde çalışmak durumunda kalan annenin, çocuğuna bakma vazifesinin genellikle anneanne veya babaanne tarafından üslenilmesi, münasebetlere başka bir yön kazandırmıştır Şehre göç, kendini yalnız hisseden ferdin, akrabalarını özlemesini sağlamakta, önceden farkına varmadığı sevgilerin ortaya çıkmasına vesile olmaktadır

Akraba evlilikleri

Ülkemizde, küçük yerleşim birimlerinde, akraba evliliği yaygındır Araştırmalar, akraba evliliklerinin kardeş çocukları ve özellikle erkek kardeşlerin çocukları arasında yaygın olduğunu ve Doğu Anadolu Bölgesi�nde, Batı Anadolu�ya göre daha yüksek olduğunu göstermektedir
Köylerde yaklaşık % 33 nispetinde akraba evliliği yapılmaktadır Buna köylerdeki; �Bildik biriyle evlilik daha iyi olur� inancı sebep gösterilmektedir Akrabalar arası evliliklere, başlık parasının daha düşük olması da bir başka sebep olabilir
Köylerde musahiplik, kirvelik gibi sonradan elde edilmiş akrabalar arasında (Alevî�Bektaşî inancında olanlar arasında musahip edinen kişilerin gerek kendi aralarında, gerek çocukları arasında ve hattâ kirvelik bağına sahip aileler arasında) evlilik yapılmamaktadır Sonradan elde edilen bu tip akrabalıklar, içten evlilik yasağına dahil edilmektedir Bu tür evlenme yasağı �dede� ile �talip� arasında da bulunmaktadır Yasaklanan bu tür münasebetler, her ne sebeple olursa olsun hoş görülmemekte ve bunları işleyenler, cemiyet dışına çıkarılma ile cezalandırılmaktadır

Günümüzde akrabalık münasebetlerinden bir kesit

Toplumumuzun aile yapısı ve akrabalık münasebetleri hakkında birbirinden farklı görüşler vardır Yaklaşık son elli yıldır aile yapısında görülen değişmeye paralel olarak akrabalık münasebetlerinin de değiştiği gözlenmektedir Maalesef ülkemizde akrabalık münasebetleri konusunda çok az araştırma bulunmakta, bunların da çoğu hukuk ve antropoloji konularına dahildir
Akrabalık münasebetlerinin göstergelerinden birisi sık görüşmektir Acaba Anadolu medeniyetinin sahibi ve taşıyıcısı olan toplumumuzda, akrabalar arası görüşme sıklığı nedir?
Görüşmeler; eğitim ve iş imkânları, şehirleşme ve göç gibi faktörlerin tesiriyle ciddi şekilde zayıflamıştır Araştırmalara göre her bin kişiden 4�ü anne/babasıyla, 16�sı da kardeşleriyle görüşmemektedir Erkeklerin yakın akrabadan amca�dayı ile, kadınların ise teyze�hala ile daha sık görüştükleri anlaşılmıştır
Toplu görüşmeler: Toplumun üçte birlik kesimi bayram�düğün�cenaze dışında da toplu görüşme yapabilmekte, % 20�lik kesimi ise bayram�düğün�cenazede bile toplu görüşme yapamamaktadır Bununla beraber erkeklerin bayramlarda daha düşük nispette toplu görüşmede bulunduğu tespit edilmiştir
Dargınlık: Fertlerin % 17�si akrabadan herhangi birisiyle dargınlık yaşamaktadır Bu dargınlıkların % 60�ının basit meseleler yüzünden meydana geldiği belirlenmiştir Bu arada akrabalar arası ziyaretlerin ve toplu görüşmelerin dargınlık nispetini azaltıcı tesiri olduğu gözlenmiştir
Maddî yardımlaşma: Gerektiğinde maddî yardım yapılan ve borç para alınıp verilen yakınların başında anne�baba ve kardeşler gelmektedir Kadınların % 44�ü, erkeklerin ise % 35,8�i anne�baba�kardeş dışındaki akrabalara da yardım etmektedir Bu akrabalar arasında dede�nine, kayınbaba�anne, amca�dayı�teyze�hala, bacanak�damat, kayınbirader, amca�dayı�teyze�hala çocukları ve diğerleri bulunmaktadır Erkeklerin kadınlara nispetle kayın anne�baba ve kayın kardeşe daha az yardım ettiği tespit edilmiştir
Akıl danışma�sıkıntıyı paylaşma: Toplumun yüzde doksanı, yarısı anne�babayla olmak üzere sıkıntılarını akraba ile paylaşmakta, gerektiğinde akıl danışmaktadır Erkekler, kadınlara göre kardeş ve kayın kardeşe daha az, kadınlar ise kayın anne�babaya erkeklerden daha çok danışmaktadır Buna karşılık sıkıntılarını akrabadan saklama da söz konusudur Kadınların önemli problemlerini akrabadan saklama nispeti daha yüksek bulunmuştur Anne�babadan problemlerini saklama nispeti kadınlarda; amca�dayı�hala�teyzeden sıkıntılarını saklama nispeti erkeklerde daha yüksektir

Netice

Kısacası, �Değer verdiğimiz münasebet kalıplarını nasıl sürdürebiliriz ve yenilerini nasıl kurabiliriz?� sorusuna cevap aramaya aile ve akrabadan başlamalıyız Ne mutlu akrabasına karşı iyi muamelede bulunanlara ve onları unutmayıp hal ve hatırlarını soranlara