Osmanlı-Türk Denizcilerinin Kullandıkları Gemi Çeşitleri-Osmanlı Arşiv

Osmanlı-Türk Denizcilerinin Kullandıkları Gemi Çeşitleri-Osmanlı Arşiv

TERSÂNE-İ ÂMİRE'DE İNŞA EDİLEN GEMİ ÇEŞİTLERİ VE KULLANILAN MUHTELİF GEMİLER

KÜREKLİ GEMİLER

Çekdiri nevi’nden olan bu gemileri iki kısımda incelemek mümkündür

I Büyük Donanma Gemileri

2 İnce Donanma Gemileri ve Kayıklar

1 BÜYÜK DONANMA GEMİLERİ

a) Firkate : 10-17 oturaklı olan firkatelerin her küreğini iki-üç kişi çekerdi Firkateler, aynı zamanda ince donanma sınıfından oldukları için nehirlerde de kullanılmakta, süratli hareket ettiklerinden haber getirip-götürmekteydilerMuharebe zamanlarında firkatelere 80 hatta 100 levend konulmaktaydı

b- Pergende : Kürekle yürüyen ve yelkeni yardımcı olarak kullanan çekdiri nevi’nden 18-19 oturaklı, 33-40 zira uzunluğunda bir harp gemisi idi XVIyüzyılda firkate ile aynı kabul edilmekteydi

c) Kalyata: 42-48 zirâ uzunluğunda, 19-24 oturaklı çekdiri nevinden bir gemi olan kalyata Tuna donanmasında da mevcut idi Bilhassa takip hizmetinde kullanılan kalyataların başlarında topu ve harp zamanlarında 220 kadar cenkçisi bulunurdu 893 (1498) senesinde bir kalyatada, bir baş topu, 2 darbzen ve 4 prangı vardı Zilka'de 1109 ( II Mayıs 1698) tarihli tezkireye göre bir kalyataya 255 yuvarlak veriliyorduXVI yüzyılda bir kalyatada iki topçu neferi bulunuyordu

d) Kadırga: Kuruluş devrinden XVIIyüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Donanmasındaki harp gemileri içinde ençok kullanılan ve vurucu gücü teşkil edeni kadırgalar idi Bir Osmanlı kadırgasının iki bodoslaması arası 55-56 zira, ambar ağzı 22 karış, kıç yüksekliği 18 karış, baş yüksekliği 11 karış, kuşak yüksekliği 6 karış bir parmak idiKadırgalar gayet uzun ve ensiz, kısmen su seviyesinde denecek kadar alçak ve hareketleri pek seri idi25 oturaklı olup her küreğini 4-5 kürekçi çekerdi 35 gemici, 196 kürekçi ve 100 savaşçısı vardı Baş tarafında üç tane olmak üzere 13 topu bulunurdu

e) Baştarda: 26-36 oturaklı, her küreğinde 5-7 kürekçi bulunan ve kadırgaların büyük tiplerinden olan baştardalar, mavnadan daha uzun, fakat daha alçak ve küçük idiler Büyüklükleri itibariyle orta baştarda, Paşa baştardası ve Hünkar baştardası olarak üçe ayrılırlardı

Kaptan Paşa baştardası 36 oturaklı olup, 500 kürekçi, 216 savaşçı ve gemicilerle birlikte 800 mevcutlu idi Baş tarafında üç ağır ve yanlarda hafif topları bulunurdu Kalyonların ehemmiyet kazanmasından sonra Kaptan Paşalar harp sırasında “baş kapudâne” denen kalyona binerlerdi

aa)Orta Baştarda: 57 zira uzunluğunda ve 26 oturaklı olan orta baştardalar, XVII yüzyılda Kapudan Paşa Yedeği, Tersâne-i Âmire Kethudası ve Tersâne-i Âmire Eminine ait idi

ab)Paşa baştardası:Kapudan Paşa'nın bindiği baştardanın uzunluğu 70-72 arşın olup, oturak sayısı 36, kürek sayısı 72 idi Her küreğini yedişer kürekçi çekiyorduKürekçiler arasında her mankada üçer cenkçi bulunurduPaşa baştardasının mürettebatı 500 kürekçi, 216 cenkçi ile gemici, topçu ve diğerleri 800'e ulaşıyorduBunların içinde denizcilikte mahareti olan kıdemli bir reis baştardaya kumanda ederdi

ac)Baştarda-i Hümâyûn:Hünkar gemisi de denilen Baştarda-i Hümâyûn, Padişahlar tarafından inşa ettirilmekte, diğer gemilere nispetle süslü, tekne, direk, kürek ve yelkenleri yeşile boyalı ve sancağının yeşil olması hasebiyle " yeşil kadırga" olarak da bilinmekteydi Bunlar da üç fenerli ve karpuz kıçlı idilerİlk defa Kanuni Sultan Süleyman tarafından Has Bahçe'de kurulan Tersane'de yeşil baştarda inşa edilmiş, IISelim ve 994(1586) senesinde IIIMurad, kapudân-ı deryası olan Kılıç Ali Paşa'ya aynı yerde bir baştarda-i hümâyûn inşa ettirmişlerdi Daha sonraları III Mehmed ve IV Mehmed'in de birer baştarda yaptırdıkları bilinmektedir

f) Mavna: XVasırdan itibaren Osmanlı Donanmasında kullanıldığını gördüğümüz mavna, baştardadan daha geniş ve yüksek, 26 oturaklı, ekseriya iki , bazen üç direkli ve iki katlı olarak inşa edilen çekdiri nevi’nden bir harp gemisi idiUzunluğu 65 zira, kıç yüksekliği 20 karış, baş yüksekliği12,5 karış, kuşak yüksekliği 7,5 karış idi52 küreğin her birini 7 kişi çekmekte idiBütün mevcudu 600 kadar olurdu 364 kürekçisi, 24 topu bulunurdu Bir veya iki Lâtin yelken kaldırırdı

2İNCE DONANMA GEMİLERİ VE KAYIKLAR

a)Karamürsel: Osmanlıların ilk çekdirisi olan Karamürsel gemisi daha, sonraları nakliyede kullanılan bir buçuk direkli, sivri üçgen yelkenli, güvertesiz küçük teknelerden ibaretti Değişik şekillerde büyük tipleri de yapılmıştı İstanbul ve Marmara sahilleri arasında işleyen bu kayık hem kürek hem yelkenle giderdi

b-Şayka: Altı düz ve enli 20-50 savaşçı taşırBilhassa Özi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz'de Osmanlılar ve Kazaklar tarafından kullanılmış bir çeşit harp gemisidir Üç topu bulunan şaykaların uzunlukları 17-33 zirâ arasında değişiyordu

c)İşkampoye: Tuna'daki ince donanmadan olan ve haberci gemisi olarak da kullanılan işkampoye, kürekli gemilerdendi Gemilerde asker nakledilen ve ağır işlerde kullanılan, kürek ve yelkenle işleyen en büyük filikalara da işkampoye deniliyordu 1108(1696-7) senesinde bir işkampoyenin mevcudu 74 kişi idi1109 (1697-8)'da ise, sadece kürekçi olarak 35 kişi bulunuyordu

d)Üstüaçık: Tuna donanmasından olan ve nakliyede kullanılan üstüaçıklarda bir dümenci ve 8 kürekçi bulunuyordu1102(1691)'de Tuna nehrinden deve, katır ve ağırlık nakli için 40 üstüaçık temin edilmişti 1109-10(1697-98)'da ise, Tuna'daki çeşitli iskelelerde 100 kadar üstüaçık ve bunlarda 900 kürekçi ve dümenci bulunuyordu

e)Aktarma: Nehir gemilerinden olan ve tuna'da muhâfaza hizmetinde kullanılan aktarma, gerektiği zaman donanmaya refakat ederdi düşmandan zabtolunan ve ganimet olarak yedekte getirilen gemilere de aktarma denilirdi

f)Celiyye: Deniz ve nehirlerdeki nakliye gemilerindendi Kızıldeniz'de hayvanların taşınmasında kullanılıyordu

h)Kancabaş: Kancaya benzediği için bu adı alan kancabaş, nehirlere girebilen ve hafif filodan sayılan teknelerdendirXVIII yüzyılın başlarında sığ yerlerde zahire, asker, mühimmat ve cephane taşımak için kullanılıyorlardı

ı)Palaşkerme: Hafif yelkenli bir filika idi XVII yüzyılda Tersâne-i Âmire'de devlete ait palaşkermelerin inşa ve yapılıyordu

i)At Gemileri: Hayvanların düşmemesi için baş ve kıç taraflarında çıtalı rampaları olan ve nakliyede kullanılan at gemileri, bilhassa Üsküdar-İstanbul ile Lapseki-Çardak-Gelibolu arasında atları ve her türlü teçhizatıyla orduları naklediyorlardı

j)Taş Gemileri: XVI VE XVII yüzyıllarda Tersâne-i Âmire'ye ve diğer büyük inşaatlarda kereste ve taş naklinde kullanılmak üzere inşa edilen taş gemilerinde azablar mürettebat olarak bulunmakta, mîrî esirler de hizmet etmekteydiler

k)Top Gemileri:Bu gemiler, at ve taş gemileri gibi nakliyede kullanılıyordu893(1488) senesinde Osmanlı donanmasında 10 top gemisi vardı XVI ve XVII yüzyıllarda Tersâne-i Âmire'de top gemileri inşa ve tamir edilmişti

l)Borazan Gemileri: Üç ambarlı olan borazan gemileri, Tuna'da zahire ve odun naklinde kullanılıyordu

m)Geç Gemisi ve Kayığı: XVII yüzyılda inşa ve tamirleri Tersâne-i Âmire'de yapılan, arka direği ön direğinden küçük ve dümen çarkının önünde bulunan ve nakliyede kullanılan iki direkli gemi idi

n)Tonbaz: Yelkeni, ikişer demiri ve kürekleri bulunan tonbaz, güvertesiz ve altı düz, derelerde kullanılan kayık olarak da tarif edilmiştir 1048(1638)'de Karadeniz'de Kazaklara karşı savaşan Tersâne-i Âmire Kethüdası Piyâle'nin emrinde 20 tonbaz vardı

o)Melekse: Küçük yelkenli gemilerdendi Evliya Çelebi, bu gemilerin Çoruh nehri kenarındaki kısa kavak ağaçlarından üç parça ile yapıldığını, etrafına kalın kamış ve hasırların örüldüğünü ve Karadeniz'in fırtınalarına gâyet dayanıklı olduğunu belirterek, başı-kıçı belli olmayan bu teknelerin 100 adam aldığını yazmaktadır

ö)At Kayığı:Timarlı sipahinin nakli için Çardak ve Gelibolu arasında kullanılan küçük mavnaDört küreklidirÜsküdar-İstanbul arasında ve Tuna nehrinde kullanılan at kayıkları da, at gemileri gibi aynı hizmeti görüyorlardıNitekim, 1102(1691)'de Tuna'da inşa olunacak 50 at kayığı için, parası Tuna Kapudanı tarafından ödenecek kerestelerin yollanması husûsunda Eflak Voyvodası'na emir gönderilmişti

p)Ateş Kayığı:Yangın olduğu zaman tulumbacıların yangın tulumbalarını İstanbul'dan Üsküdar'a karşılıklı nakletmek için kullanılan üç veya dört çifte kayıklara ateş kayığı deniliyor ve içinde dört kayıkçı bulunuyordu Ateş kayıkları Haliç'in Çardak iskelesinde dururlardı

r)Menzil Kayığı: Haberleşmede kullanılan bir kayık idi

s)Dolap Kayığı: XVIIasrın başında Rodos limanının temizlenmesinde kullanıldığını tespit ettiğimiz dolap kayıklarında sütün ve seren bulunduğundan başka bir bilgiye sahip değiliz

ş)Funda Kayığı: Bir geminin teknesi ilk yapıldığında, kurutmak için yakılan fundaları Boğaz'da karşıdan karşıya taşıyan kayıklar idi

t)Sandal: Bir gemide bulunan ve 7-12 arasında kürekleri olan kayıktır Kalyon, kalyata ve kancabaş gibi gemilerin sandallarının Tersâne-i Âmire'de inşa edildiği görülmektedir

u)Filuka: Ekseriyetle harp gemilerinde bulunan, kürek veya yelkenle yürütülen güvertesiz kayıklara filuka denilirdi 1030-31(1621-22) tarihli bir kayıkta Karadeniz filukalarında 9 kürekçi olduğu tespit edilmektedir

ü)Uçurma: Süratli bir kayık olup hafif donanmaya dahildi

v)Varna Beş Çiftesi: Hafif donanmadan beş çifte kürekli süratli kayık

y)Çifte Kayığı: Bir çeşit nehir kayığı

z)Brolik: Sığ yerlere girebilen hafif donanma gemisi İçinde yedi savaşçı levent bulunurdu

* )Çamlıca:Tuna’da işleyen nakliye gemilerinden

*)Kütükığ sularda ve çıkarma işlerinde kullanılır, altı düzce, döşemeli, başı kalkık ve içeriye bükülmüş gemiBugünkü mavnalara benzer Çeşitli nakliye işlerinde kullanılır Tek kürekli ve yelkenlidir

* )Şahtur:Hafif donanma gemilerindendi ve Fırat nehrinde eşya nakli içinde kullanılırdı

* )Çekelve: İki direkli ve boyu on metre civarında olup büyük yük gemilerindendi

* )Kırlangıç: Hafif donanmanın haberleşme ve karakol hizmetlerini gören ve yüz kişilik mürettebatı olan gemidir Ayrıca tüccar kırlangıçları da olurdu

*)Gırab:Uzun, başı sivri ve keskin bir ağır donanma gemisiGüvertesi altında kürek çekilirdi Savaş gıyaplarının küpeşteleri gayet yüksek olurdu