Ünlü Kimyacı Dimitriy İvanoviç Mendeleyev

Dimitriy İvanoviç Mendeleyev

19yüzyılın ilk yarısına gelindiğinde bile kimyacılar birbirlerinden kopuk halde çalışıyorlardıBu nedenle bilimsel teamüller oluşamıyorduYüzyılın ikinci yarısında H2O2 formülü bazı kimyacılar için su,bazıları için de oksijenli su anlamına geliyorduC2H 4 formülü ise ya etilen ya da bataklık gazına ait simgeydiHer yerde aynı simge ile gösterilen bir molekül hemen hemen yoktu

Kimyacılar genellikle kendilerinin buldukları sembolleri veya kısaltmaları kullanıyorlardıİsviçre’li JBerzelius,elementlerin Yunanca veya Latince isimlerini temel almış ve bu isimlerden birtakım kısaltmalar yapmıştıProbleme bir ölçüde düzen gelmiştiBugün kullanılan bazı semboller bu uygulamadan kalmadırÖrneğin Latincede ferrum olan demirin kısaltması Fe,argentum olan gümüşün kısaltması Ag böyledir

Diğer kısaltmalardan bir çoğu İngilizce adlarıyla uyumludurÖrneğin nitrojen için N,oksijen için O,hidrojen için H kullanılır

JBerzelius,bir molekül içindeki atom sayısını göstermek için üst im kullandı: H2O gibiSonraları özel bir neden olmadığı halde atom sayısı için alt im kullanılmaya başlandı

*

1869 yılına gelindiğinde elementler iki şekilde gruplara ayrılmış durumdaydıGruplardan biri elementlerin atom ağırlıklarına göreydiDiğer gruptaki elementleri ise ortak özellikleri niteliyorduÖrneğin metaller ve gazlar şeklinde kategoriler vardıYapılması gereken iş,bu iki ayırımı aynı tabloda birleştirmektiBunu gören Mendeleyev oldu

Aslında 3 yıl önce bu ilkeyi John Newlands adında amatör bir kimyacı İngiltere’de öngörmüştüElementlerin atom ağırlıklarına göre dizildikleri zaman, peşpeşe gelen her sekiz elementin bazı özelliklerini tekrarlar ya da birbirleri ile uyuşur gibi göründüğünü ileri sürmüştüAncak koşullar henüz oluşmamıştı ve Newlands doğru bir sunum yapamamıştı

*

Dimitriy İvanoviç Mendeleyev 1834 yılında Sibirya’da bulunan Tobolsk kentinde doğduAilesinin 17 ve son çocuğu idiMendeleyev’in doğduğu yıl babası kör oldu ve emekliye ayrıldıAilenin geçimi annesinin üzerinde kalmıştıBayan Mendeleyev çalışkan bir kadındıNitekim sonunda bir cam fabrikasının müdürlüğüne yükseldi1848 yılına kadar herşey iyi görünüyorduAma o yıl fabrika yanınca ailede maddi sıkıntı yeniden başladı Mendeleyev oldukça zor bir çocukluk dönemi geçiriyordu Bayan Mendeleyev en küçük çocuğunu okutmaya kararlıydı1849 yılında liseyi bitirince oğlunu yanına alarak otostopla 6436 km yol katederek Petersburg’a vardıVucudu bu denli bir yorgunluğu kaldıramadığı için kısa süre içinde öldü

*

Mendeleyev,Sibirya kökenli olduğu için hem Moskova Üniversitesi,hem de Petersburg Üniversitesi kendisini kabul etmiyordu1850 yılında Petersburg Pedagoji Enstitüsü’ne kabul edildi1855 yılında altın madalya ödülü kazanarak mezun olduSağlığı bozulmuştuKırım’da bulunan Simferopol Üniversite Hazırlık Okulu’na öğretmen olarak atandıOradan Odessa Lisesi’ne geçti ve kimya çalışmalarını burada sürdürdüBu dalda yetkin bir kişi olduğunu kanıtlamıştı,ancak laboratuvar çalışmalarında o denli başarılı değildiBiraz da darmadağınık olan saç ve sakalları nedeniyle tanınıyorduYılda sadece bir kez traş olduğu söylenmekteydiAma kısa süre sonra toparlandı

*

1856 yılında Petersburg Üniversitesi’nden kimya dalında lisansüstü derecesini aldı ve 1857 yılında üniversitedeki görevine başladı1860 yılında hükümet tarafından Heidelberg Üniversitesi’ne gönderildiMolekül kohezyonu,yani molekülleri bir arada tutan çekim kuvvetine ilişkin araştırmalara başladıEylül ayında katıldığı bir kongrede İtalyan kimyacı Stanislao Cannizzaro ile tanıştıCannizzaro’nun atom ağırlığı ile molekül ağırlığı arasında yaptığı ayırım kendisini bir hayli etkiledi1861 ile 1864 yılları arasında bilimsel makaleler yazdı1864 yılında Petersburg Teknoloji Enstitüsü’nde kimya profesörü,3 yıl sonra da Petersburg Üniversitesi’nde genel kimya profesörü oldu1868-1870 yılları arasında,kısa süre sonra klasik bir ders kitabı durumuna gelecek olan ‘Kimyanın İlkeleri’ adlı kitabını yazdı

*

Mendeleyev ‘Kimyanın İlkeleri’ adlı kitabını yazdığı sırada,elementleri sınıflandıracak bir sistem kurmayı planlamıştıBu nedenle elementlerin özellikleri aralarındaki ilişkileri araştırmaya başladı

Başka bilim adamları da bu tür bir sınıflandırma sistemi üzerinde çalışmaktaydılar

John Dalton’un atom ağırlıkları kavramını ele alan kimyacılar,bütün elementlerin basit ve ortak bir maddeden oluşması olasılığını araştırıyorlardıDiğer taraftan elementlerin özelliklerindeki raslantısal benzerliklerin yapılarındaki benzerliklerinden ileri gelip gelmediğini inceliyorlardıBu amaçla elementlerin özellikleri arasında aritmetik bağıntılar kurmaya çalışıyorlardı

Sonuçta Periyotlar yasasını Mendeleyev bulduElementlerin atom ağırlıklarına ve ortak özelliklerine göre yapılan ayırımının aynı tabloda birleşebileceğini görmüştü

*

Mendeleyev’in Kuzey Amerika’da solitarie,başka yerlerde patience adıyla tanınan tek kişilik bir kağıt oyunundan esinlendiği söylenirBu oyunda kartlar suitlerine göre,yani maça,kupa,karo ve sinek sırasına göre yatay doğrultuda,rakamlarına göre ise dikey doğrultuda sıralanır Mendeleyev,benzer bir anlayışla,elementleri periyotlar denilen yatay diziler halinde ve gruplar denilen dikey sütunlar halinde sıraladıMeydana gelmiş olan tablo,boyuna okunduğu zaman bir ilişki grubunu,enine okunduğu zaman başka bir ilişki grubunu gösteriyorduBuna göre,dikey sütunlar benzer özelliklere sahip kimyasalları bir araya getirirMetallere ait kimyasal benzerlikleri nedeniyle bakır gümüşün,gümüş te altının üzerinde yer alırAynı zamanda helyum,neon ve argon gazlar sütununa yerleşirYatay diziler de kimyasal elementleri atom çekirdeklerindeki proton sayısına,yani atom numarası olarak bilinen değere göre küçükten büyüğe doğru sıralar

Hidrojende bir proton bulunurBu nedenle atom numarası 1’dir ve tablonun ilk elementidirUranyumun 92 tane protonu vardırBu nedenle tablonun sonlarında yer alır,atom numarası 92’dir

Periyotlar yasasına göre elementler artan atom ağırlıklarına göre sıralandığında,ortaya çıkan tabloda elementlerin özellikleri de periyodik olarak sıralanır

Bu tablo,o güne değin tek başına incelenmiş kimyasal bağıntıların bir çoğunun birlikte gözlemlenmesini olanaklı hale getirmişti

Mendeleyev, tablosunda boşluklar bıraktı ve bu yerlerin henüz bulunmamış elementlerle doldurulacağını öngördü

*

Mendeleyev,1867 yılında bir sergi nedeniyle Fransa’ya gitmiştiOrada kaldığı süre içinde kimya sanayisini incelemiştiÜlkesine dönünce soda üretimine katkıda bulundu1876 yılında ABD’ye yaptığı gezide petrol ürünlerinin verimliliğini ve üretim sürecini incelediÜlkesine dönünce bu konulardaki önerilerini Rusya yöneticilerine ilettiHavacılık faaliyetleri de ilgi alanındaydıÇeşitli bilimsel çalışmalarında balonlardan yararlandı

Siyasi görüşleri ilerici ve toplumsal reformlardan yanaydıBu nedenle sık sık çarlık rejiminin baskısı ile karşılaşıyorduSanatla ilgili bazı kuruluşlara üye olması engelleniyorduÖğrencilerin uğradığı haksızlıklara karşı mücadele ettiHükümetle düştüğü anlaşmazlık üzerine üniversitedeki görevinden istifa ettiAma bilim dünyasında kazandığı başarı sayesinde çarlık rejimince işsiz bırakılmadı1891 yılında ağır kimyasal maddelerin dışalımı konusunda yeni bir sistem kurmakla görevlendirildi1893 yılında Ağırlıklar ve Ölçüler Bürosu’nun başına getirildiÖlünceye dek bu görevi yaptı

1907 yılında öldü