Aruz Vezni İle İlgili Bilgiler

Aruz vezni ile ilgili bilgiler

Hecelerin uzunluk (kapalılık) ve kısalıklarına (açıklıklarına) bağlı olan şiir ölçüsüdür Divan şiirinde kullanılmıştır Bu şiirin, ses ve ahenk yani müzik bakımından güçlü olmasını sağlamıştır

Aruz vezninde hecelerin uzunluk ve kısalıkları esas alınır

Açık heceler ( ) (nokta),

Kapalı heceler (-) (çizgi) ile gösterilir

Bunların yanısıra aruz ölçüsünde, “med’li” dediğimiz, bir buçuk hece ile değerlendirdiğimiz ve (- ) (bir çizgi bir nokta) işaretiyle gösterdiğimiz hece değeri de vardır

Şimdi, hangi hecelerin nasıl bir değere sahip olduğunu görelim:

1 Açık Heceler:

- Bir kısa ünlüden oluşan heceler (a-dam, A-li

- Sonu kısa ünlü ile biten heceler (A-li, ma-sa

2 Kapalı Heceler:

- Bir uzun ünlüden oluşan (â-lim, î-lân)

- Sonu ünsüzle biten heceler (at, tut-kal, ki-tap)

- Sonu uzun ünlüyle biten heceler (kâ-fir, mâ-lik, ik-ti-fâ, il-mî)

3 Bunların yanısıra, bazı heceler “med’li” olarak değerlendirilir ve birbuçuk (- ) hece değerinde kabul görür Bunları şöyle sıralayabiliriz:

- Sonu çift ünsüzle biten dört sesli heceler (kırk, kürk, hayr, hükm,)

- İçinde uzun ünlü de bulunan ve sonu ünsüzle biten üç veya dört sesli heceler (Âb, hâk, pâk, şîr) (Bu tür hecelerden sonu “n” ile bitenler birbuçuk hece değil, tek hece ve kapalı okunurlar Örnek: im-kân, ir-fân) (Ayrıca, bazı şairler “var”, “yok”, “çok”, “az” gibi Türkçe sözcükleri de birbuçuk hece değerinde okumuşlardır

Aruz Vezninde Dikkat Edilecek Başka Bazı Kurallar

1 Ulama

Bağlama, bağlayış demektir Sonu ünsüzle biten bir sözcüğü, kendisinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan sözcüğün ünlüsüne bağlamaktır Ulama yapılan yere ( ) işareti konur

Örnek:

Bülbüller öter güller açar

Bir gonce gül olsan

2 İmale

Çekme demektir Kapalı heceye ihtiyaç duyulan yerlerde açık heceyi biraz uzatarak okumaktır Daha çok Türkçe sözcüklerdeki kısa heceli eklerde ve Farsça tamlamalardaki “tamlama ı-i”lerinde yapılır Parantez içinde bulunan bir küçük çizgi ile imale yapıldığı belli edilir

Örnek:

Kamu bîmârına cânân devâ-yı derd eder ihsân

Niçin kılmaz bana dermân beni bîmâr sanmaz mı

3 Zihaf

Kısma demektir Ölçü gereği, Arapça ve Farsça sözcüklerdeki uzun heceyi (uzun ünlülerden oluşan veya uzun ünlüyle biten heceyi) kısa (açık) okumaktır

4 “Fe i lâtün ( - -) parçası ile Fâ i lâ tün (- - -) parçası birbirlerinin yerini alabilirler Bunları birbirine uydurmak için ulama, imale, zihaf gibi işlemler yapmaya gerek yoktur

5 Aynı şekilde, dize sonlarına gelen fe i lün ( -) ile fa’lün (- -) parçaları da birbirlerinin yerine kullanılabilir

6 Aruz vezninde, bütün dizelerin son hecesi, gerçekte açık da olsa, kapalı olarak değer görür

Aruz Vezninin Parçaları (Tef’ileler, Cüzler)

Aruz ölçüsünde açık ve kapalı heceler birtakım temel birlikler halinde bir araya gelirler

Bu birliklerden önemlileri şöyledir

1 fe’ûlün ( - -)

2 Fe’ilün ( -)

3 Fâ’ilün (- -)

4 Fa’lün (- -)

5 Fâilâtün (- - -)

6 Feilâtün ( - -)

7 Fâilâtü (- - )

8 Feilâtü ( - )

9 Mef’ûlü (- - )

10 Mef’ûlün (- - -)

11 Mefâilün ( - -)

12 Mefâîlün ( - - -)

13 Müstef’ilün (- - -)

14 Müstef’ilâtün (- - - -)

Bu temel parçalar, çeşitli şekillerde bir araya gelerek daha büyük kalıpları (vezinleri, ölçüleri) meydana getirirler Bunlardan, bizim şiirimizde en çok kullanılanları şöyle sıralanabilir:

1 me fâ’ î lün / me fâ ’î lün / me fâ ’î lün/ me fâ’ î lün

Nedir bu gizli gizli âhlar çâk-i girîbanlar

Acebbir şûha sen de âşık-ı nâlân mısın kâfir

2 me fâ i lün / fe i lâ tün / me fâ i lün / fe i lün (Fa’ lün)

Sular sarardı yüzün perde perde solmakta

Kızıl havâları seyret ki akşam olmakta

3 fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lün

Âkıbet gönlüm esîr ettin o gîsûlarla sen

Her ne câdûsun ki âteş bağladın mûlarla sen

4 fe i lâ tün / fe i lâ tün / fe i lâ tün / fe i lün

Yaraşır kim seni ser-defter-i hûban yazalar

Nâme-i hüsnün için bir yeni unvan yazalar

5 mef’ û lü/ fâ i lâ tü/ me fâ î lü/ fâ i lün

Derdin nedir gönül sana bir hâlet olmasın

Sad el-hazer ki sevdiğin ol âfet olmasın

6 fe û lün / fe û lün / fe û lün / fe ûl

Küçük muttarit muhteriz darbeler

Kafeslerde camlarda pür ihtizaz

7 mef ûlü/ me fâ î lü/ me fâ î lü/ fe û lün

Meddâh olalı çeşm-i gazâlânına Bâki

Aruz Ölçüsü

Git ve: kullan, ara

Nazımda uzun veya kısa, kapalı ya da açık hecelerin belli bir düzene göre sıralanarak âhengin sağlandığı ölçü

Sözlük anlamları ‘yön’, ‘yan’, ‘bölge’, ‘bulut’, ‘keçi yolu’, ‘deli, sarhoş deve’, ‘çadırın orta direği’, ‘karşılaştırılan, ölçü olan şey’ gibi çeşitlidir Edebî kavram olarak, bu anlamlardan hangisine dayandığı tam olarak bilinmiyor

Aruz ölçüsüne devenin yürüyüşünden doğduğu ve Arap dilcilerinden İmam Halil’in sisteme bağladığı söylenir Arap, Türk, Fars, Afgan, Pakistan ve kısmen Hint edebiyatında kullanılır

2 Beyitin birinci dizesinin son kısmı (Bu şekil bizim edebiyatımızda yoktur)

Aruz ölçüsünde kurallar

Eski şairlermizden birkaçı atların gidiş seslerini hoş görerek bazı manzum yapıtlarda bulunmuşlardır: mefûlü mefâilü mefâilü feûlün gibi kalıplardır bunlar Açık veya kapalı heceleri göstermekle birlikte klasik türk edbiyatında da önemli türleri vardır

Arap edebiyatının resmi ölçüsüdürTürklerin edebiyatına geçmeye başlaması Talas Savaşı'ndan sonra gerçeklerşmiştirAruz ölçüsü ile yazılmış şiirler genelde beyitler halinde yazılmıştır

ARUZ ÖLÇÜSÜ

1- Aruz ölçüsünde heceler açık (kısa), kapalı (uzun) ve medli hece olmak üzere üçe ayrılır

2- Başlıca tef‘ileler şunlardır: Fa‘ (-), Fe ul ( -),Fa‘ lün (- -), Fe i lün ( -),Fâ i lün (- -), Fe û lün ( - -), Mef û lü (- - ), Fe i lâ tün ( - -), Fâ i lâ tün (- - -), Fâ i lâ tü (- - ), Me fâ i lün ( - -), Me fâ î lün ( - - -), Me fâ î lü ( - - ), Müf te i lün (- -), Müs tef i lün (- - -), Mü te fâ i lün ( - -) Burada tef‘ilelerle parantez içindeki hecelerinin değerlerinin aynı olduğuna dikkat ediniz

3- Aruz vezninde tef‘ileler heceleri bölebilir Hece ölçüsündeki gibi okuyuşta tef‘ilelerde durgu yapılmaz

4- Aruz vezninde hecelerin kısalığı ve uzunluğu esas olduğu için bazı Türkçe kelimeler kısa olduğu halde vezin gereği uzun okunur; buna imale denir İmale kısa heceyi uzun yapar Arapça ve Farsça kelimelerdeki bazı uzun seslerin vezin gereği kısa okunmasına da zihaf denir Zihaf ise imalenin tersine uzun heceyi kısa yapmayı sağlar Hece ölçüsünde böyle bir mesele yoktur Türk edebiyatında imale çok sayıda bulunmakla beraber zihaf kusuru hoş karşılanmadığı için çok az yapılmıştır

5- Farsça tamlama eki olan “-i” ile “ve” anlamındaki “ü, vü” bağlacı vezin gereği uzun da kısa da olabilir

6- Medli heceler hafif bir “i, ı” sesi varmış gibi okunur Bahâr kelimesi bahâr[ı], eşkden kelimesi ise eşk[i]den şeklinde söylenmelidir

7- Feilâtün / Feilâtün / Feilâtün / Feilün kalıbıyla yazılan şiirlerde ilk tef‘ile bazı mısralarda Fâilâtün, son tef‘ile ise Fa‘lün olabilir Bu sadece bu kalıba özgü bir durumdur Bu kalıpla yazılan şiirlerde başta imale yapmaya gerek yoktur Farklı tef‘ile parantez içinde hemen altında gösterilir

8- Türkçe kelimelerle aruz veznindeki başarı Muallim Naci ile başlamış olup Türk aruzu Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatlı ve Mehmet Âkif Ersoy tarafından gerçekleştirilmiştir Hatta Mehmet Âkif o kadar başarılı olmuştur ki bir çok kişi İstiklâl Marşı'nın hece ölçüsüyle yazıldığını zanneder Oysa bu marş aruzun “Fe i lâ tün / Fe i lâ tün /Fe i lâ tün /Fe i lün” kalıbıyla yazılmıştır

9- Aruzla yazılan bir şiirin hece sayısı bazan eşit olabilir Mısralardaki açık kapalı dizilişinin aynı olması o şiirin aruzla yazıldığın gösterir

Cânı cânânı bütün vârımı alsın da Hüdâ 15 hece

Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ 15 hece

10- Sessiz bir harfle biten kelime vezin gereği açık olması gerekirse, kendinden sonra sesli ile başlayan bir hece varsa birinci kelimenin sonundaki harf, ikinci kelimenin ilk hecesine ulanır Buna ulama denir Ulama kapalı heceyi açık yapar Ulama genellikle yapılır; fakat her zaman yapılmak mecburiyetinde değildir

11- Servet-i Fünun edebiyatçıları bir şiirde değişik aruz kalıpları kullanmak suretiyle serbest vezne zemin hazırlamışlardır Cenap Şahabetin'in “Elhân-ı Şita” adlı şiiri bu şekilde yazılmıştır Bu şiirdeki bazı mısralar Feilâtün / Mefâilün / Feilün, bazı mısralar ise Mef‘ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün kalıbıyla yazılmıştır

12- Bir şiirin vezni en az iki mısradan hareket ederek bulunabilir Tek mısraa bakarak vezin bulunmaz

13- Mısralardaki imale ve zihaf kusuru olan heceleri altı çizilerek belirtilmiştir

14- Bir şiirin vezni bulunurken şu işlemler yapılır:

a) Veznini bulacağımız mısraların hecelerindeki uzun seslilere dikkat ederek yazmalıyız

b) Önce mısralardaki hecelerin açık mı kapalı mı oldukları tespit edilir

c) Medli hece olup olmayacağı özellikle kontrol edilmelidir Bu ihmal edilirse bir mısradaki hece değeri eksik çıkar Mısralardaki heceler sayılarak medli hece olup olmadığı konusunda bir ipucu yakalayabiliriz

d) Hecelerin açık kapalı değerleri karşılıklı kontrol edilir Önce imkân varsa ulama, yoksa imale yapılır Zihaf çok az bulunduğu için en sonra o ihtimal düşünülür

e) Hecelerin karşılaştırılması yapıldıktan sonra açık kapalı değerleri çizgi ve nokta şeklinde ayrı bir yere geçilir Mısra sayısına göre tef‘ile sayısı tahmin edilmeye başlanır İlk tef‘ile en az heceden oluşur Genelde az heceli Fa’, Fe i lün, Fâ i lün gibi tef‘ileler sonda bulunur

f) Yazılan aruz kalıbı ile işaretler arasında uyum olmasına dikkat etmelidir

ARUZ, hecelerin kısalığına ve uzunluğuna dayanan şiir ölçüsüdür Arap edebiyatında İslam dininin ortaya çıkmasından önce doğ*muş ve kuralları belirlenmiştir Aruzun te*mellerinin eskiçağlarda devesinin sırtında uzun çöl yolculukları yaparken bir türkü tutturan Araplar'a kadar uzandığı ileri sürül*müştür Bu görüşe göre deve, binicisinin türküsüne göre adım atmakta, eğer türkünün ritmindeki ara kısa ise hızlı, uzun ise yavaş gitmekteydi Bunun farkına varan çöl yolcusu Arap'ın, devenin ağır ağır attığı dört adımdan aruzun temelini oluşturan ilk şiir ölçüsünü çıkardığı söylenir Daha sonra usta şairlerin elinde gelişen bu ölçünün kurallarını ilk kez Arap dilbilimci Halil bin Ahmed (yaklaşık 718-776 ya da 791) belirlemiştir Arap edebi*yatında yaygınlık kazanan aruz zamanla başta İran ve Türk şiiri olmak üzere İslam dinini kabul eden bütün ülkelerin edebiyatını etki*ledi Aruzda heceler uzun (kapalı) ve kısa (açık) olarak ikiye ayrılır Uzun heceler sen, al, tut örneğinde olduğu gibi ünsüz harfle ya da â, î gibi düzeltme imli bir ünlü harfle biter ve çizgi (-) ile gösterilir Kısa heceler ise bu, di, a örneğinde olduğu gibi ünlü bir harfle biter ve nokta () ile gösterilir Dize sonundaki hece*ler kısa da olsa uzun sayılır Bu uzun ve kısa heceler çeşitli biçimlerde yan yana gelerek kalıpları oluşturur ve her kalıp/&'/«« (—),fâilâ-tün (- • —), mefâîlün (•-------------- ) gibi değişik adla anılır Bu küçük kalıpların yan yana gelmele*rinden vezin adı da verilen büyük kalıplar oluşur Bu kalıpların en çok kullanılanların*dan ikisi şunlardır:

Fik ri hür vic /dâ nı hür ir/fâ m hür bir /şâ i rim Fâ i lâ tün/fâ i lâ tün/fâ i lâ tün/fâ i 1ün -•--/-•--/-•--/-•-(Tevfik Fikret)

Be lâ sın ben/de bil mem kız/mı sın oğ lan/ Me fâ î lün/me fâ î lün/me fâ î 1ün/

_-_/_ _ _/ ___/

mı sın kâ fir me fâ î 1ün

(Nedim) _ _ _

Aruz ölçüsünü Araplar'dan sonra İranlılar kullanmış, oradan Türkler'e geçmiştir Daha önce hece vezni ile şiir yazan Türk şairleri İslam dinini kabul ettikten sonra aruz ölçüsüy*le şiir yazmaya başladılar Ama Türkler için aruz kalıplarını kullanmak kolay olmadı Arapça ve Farsça'daki gibi uzun ünlü bulun*mayan Türkçe ile aruz kalıplarına uygun şiir yazmak zordu İlk dönemlerde hece ölçüsüne yakın kalıplar kullanmak ve kimi ünlüleri uzatmak gereğini duydular Ancak, aruz ka*lıplarıyla başarılı şiir yazmak için bu da yeterli olmadı Zamanla Türkçe'ye giren Arapça ve Farsça sözcükler ve dil kuralları aruz kalıpla*rının başarıyla kullanılmasını sağladı Türk edebiyatında aruzla yazılmış ilk yapıt Kutadgu Bilig'dir (1069) 16 yüzyılda Fuzulî ve Bakî gibi divan şairleri aruz ölçüsünü kusursuz denilebilecek bir düzeyde kullan*dılar Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy, Yah*ya Kemal Beyatlı aruzu büyük bir ustalıkla kullanan son şairlerdir Cumhuriyet sonrasın*da aruz yerini, hece ölçüsü ve serbest şiire bırakmıştır