Çekim Eki Nedir Yapım Eki Nedir

Çekim eki nedir yapım eki nedir

Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:



Gel-(-mek,-dim, -miş)

Baba(-m, -lar, -dan)

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait, kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:

baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı,

sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi

göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler bu ekler kökten hemen sonra gelirler Çekim, ekleri yapım eklerinden sonra gelir:

bil-gi-ler, bil-dir-di;

göz-le-meliyim, göz-lük-ten

Bu türemiş kelimelerden, de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:

bil-gi-li,bil-dir-i

göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük

Bu bakımdan yapım eklerini, iki başlık altında inceleyebiliriz:

İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler

Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler

1 İsim Yapan Yapım Ekleri

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden ,yeni isimler türeten eklerdir Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:

a İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER

-lİk

Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük

Alet ve araç isimleri, yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük

Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük

Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik

Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık

Sıfatlara gelerek durum, bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük

Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik

Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar, kışlık odun;

günlüğüm, günlük masraf;

elbiselikler, elbiselik kumaş;

turşuluklar, turşuluk biber;

kiralıktan, kiralık, daireden,

satılıklar, satılık arsalar

-cE

Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça

Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca

Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça

-cİ

İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı

gazeteci çocuk, şakacı insan

akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)

-lİ

Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz

Kişinin nereli olduğunu, bildirir:Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli

Bir şeyin içinde daha çok, ne bulunduğunu bildirir:Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu

Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu

Durum (medenî hâl) bildirir


özlü, evli, nişanlı

Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı

Kişinin sahip olduğu, özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu

Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)İrili ufaklı, kadınlı erkekli

-sİz

-li ekinin olumsuzunu yapar Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız doğru,

bilgili X bilgisiz doğru

nişanlı X nişansız yanlış

köylü X köysüz yanlış ,

mavili X mavisiz yanlış

İsim, sıfat ve zarf türetir: Korkusuz, (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)

-ki

Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar Bu sıfatlar isimleşebilir -ki ve -kü şekillerinde kullanılır

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden

Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki, (eşyalar), yuvadaki (yavrular)

-tİ

Yansımalardan isim türetir:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)

-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül

-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş

-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu

-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık

b FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER,

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler

Mastar ekleri:-mEk,

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Fillerin isimlerini türetir Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak

Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,

-mE

-mEk eki gibidir Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi, türetir (isim-fiil yapar):

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma

Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)

Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)

-İş

Bu da mastar ekidir Diğerleri, gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor

Adam oturuş-undan bellidir

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış

Kalıcı nesne isimleri:

Bu görüşü, benimsemedim

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız

Sende hiç anlayış yok mu?

Çıkış ne taraftaydı?

Sıfat-fiil ekleri


ıfat-fiil ekleri, de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:

-En:

Fiili yapanı, edeni bildirir İsim ve sıfat yapar:

Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan

-Esİ

Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,

Yok olası adam, kırılası eller

Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası

-mEz

Olumsuzluk, bildirir -°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler

Yılmaz, korkmaz, çıkmaz

Ne geçmez zamanmış!

-°r

İsim ve sıfat yapar:

Okur yazar, yazar, kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz

-dİk

İsim ve sıfat yapar:Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz

-EcEk

İsim ve sıfat yapar:alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?

-mİş

İsim ve sıfat yapar:Geçmiş, çok bilmiş, okumuş, çocuk, dolmuş, yemiş

Diğer ekler:

-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar

Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su)

-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli, nesneleri karşılayan isimler yapar:

Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski

-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar Sıfat, isim ve zarf türetir:

Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün

Keskin sirke, olgun, davrandı, soygun yapılmadı

-İ
İsim ve sıfat türetir:

Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı

Korkunun ecele faydası yok
Doğuyu, batıyı karıştırdık
Ölü balıklar suyun yüzündeydi
Yurdun batı tarafı soğuyacak

-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir Sıfat, isim ve zarf yapar:

Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci

Eskiden iyi yüzücü imiş
Okuyucu sayısı günden, güne artıyor
Bunlar üzücü hareketler
Satıcı kadınlar dolaşıyorlar
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor

-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak, da kullanılır:

Açık kapı, çürük diş, karışık işler,
hava soğuk,
açık konuşur,
bölük toplandı

-kEn
İsim ve sıfat yapar:

Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan

-tİ: kızartı, karartı, bağırtı

-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak

-ç: inanç, sevinç, usanç

-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı

-e: dize, süre

2 Fiil Yapan Yapım, Ekleri

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

göz>göz-le(mek)
bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev->sev-dir(mek)
bildir->bildir-il(mek)

Fiil yapan ekler, isime veya, fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler

a İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

Bu ekler isim kök ve, gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

isim-len-dir-
ad-lan-dır
iki-le-
durgun-laş-

En çok kullanılan isimden, fiil yapan ekler şunlardır:

-lE

Çok kullanışlı bir ektir Birçok isimden fiil yapabilir:

Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-

-El

Genellikle sıfatlardan, fiil yapar:Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-

-l

Bazı sıfatlardan oluş filleri, yapar:Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-

-E

Fazla işlek değildir:Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-

-°r

Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-

-dE

Yansımalara, getirilir:Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-

-msE

Fazla işlek değildir:Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-

-sE

Fazla işlek değildir:su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-

-lEş

Bazı isimlere getirilir

-lEn

Bir şeye sonradan sahip, olma anlamı katar:Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-

b FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek, fiil gövdesi türeten eklerdir:

-t

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar) Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:

Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-

-°r

Çatı ekidir "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:

Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-

-Dİr

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):

Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-

-l

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-

-n

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:

Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-

-ş

Çatı ekidir; işteş fiil yaparöv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş

-ElE

Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele