Temel Anlam Ve Yan Anlam

Temel anlam ve Yan Anlam

TEMEL ANLAM (GERÇEK ANLAM)

Bir sözcüğün tek başına olduğu zamanki anlamı, ilk anlamıdır

Bu "ilk" sözcüğünden, aklımıza ilk gelen anlam da anlaşılabilir, sözlükteki sıralamada " 1" numarayla gösterilmiş olan anlam da İkisi de doğrudur Merak eden, hatta etmeyen de (çünkü sözlük karıştırmak güzeldir, çok zevklidir) sözlüğe baksın Anlamlar numaralanmıştır ve "1" numaralı anlam, daima temel anlamdır Tanımın aklımıza ilk gelen bölümü de açıklama gerektirir Herkesin aklına ilk o anlam niye gelsin? Ayrıca kimi sözcüklerin yan anlamları temel anlamlarından daha yaygın kullanılmaktadır Bu ölçüte pek güvenemeyiz; ama, tek başına olduğu zamanki ölçütüne güvenebiliriz Tek tek anımsadığımız sözcüklerin çoğunda temel anlam gelir aklımıza ilk

Temel anlam somut da olabilir soyut da Türkçede genellikle sözcükler somut anlamlıdır Soyut anlamlı sözcüğümüz az olduğu için, temel anlamı somut sözcüklere soyut anlam yükleyerek (ki biraz sonra anlatacağım bu konuyu) karşılarız soyut kavramları Bir halkın diline bakarak yaşamı nasıl algıladığı anlaşılabilir Türkçeyi anadili olarak benimseyenler, dünyayı somut olarak algılamaktan hoşlananların soyundan gelmekte demek

YAN ANLAM
Bir sözcüğün, başka sözcüklerle ilişkisi sayesinde kazandığı anlamların tümüdür

Sözcüğün dilin içinde, kullanımda kazandığı anlamlardır bunlar Hiçbir sözcük tek basınayken yan anlam kazanmaz Yan anlamlar da somut ve soyut olabilir Temel anlamı somut olan sözcüklerin ilk sıralardaki anlamları somut, sonrakiler soyut olur genellikle Anlam, suya atılan bir taşın yarattığı halkalar gibi genişler Taşın ilk değdiği nokta temel anlamdır Bu anlam somutsa taşa en yakın halka, temel anlama da en yakın somut anlamdır Merkezdeki temel anlamdan uzaklaşıldıkça anlam da soyutlaşır



"Yem" sözcüğünü ele alalım şimdi Temel anlamı nedir? Türk Dil Kurumu'nun 1983 baskılı Türkçe Sözlük'ünden bakarak yazıyorum:
Yem: 1 Hayvan yiyeceği 2 Kuş ve balık tutmak için tuzağa bırakılan ya da oltaya takılan yiyecek ya da yiyecek görüntüsündeki nesne 3 mec Birini aldatabilmek için hazırlanmış düzen; kullanılan kimse ya da şey

Fark etmişsinizdir, mecaz anlam diye ayrı bir başlık koymuyorum; çünkü onun da yan anlam kapsamında, yan anlamlardan biri sayılması gerektiğini düşünüyorum

Burada "eşseslilik" ("sesteşlik") konusuna da biraz girelim "Sesteş" sözcüklerle temel anlam-yan anlam ilişkisi karıştırılmamalı Sesteş (adı üstünde) ortak seslerden kurulu sözcükler demek Bu sözcükler arasında anlam ilişkisi aranmaz Aransa da bulunmaz Zaten aynı ya da yakın anlam söz konusu olsaydı bunların adı "sesteş" değil, "anlamdaş" olurdu "Yüz" sözcüğünü düşünelim şimdi, ikisi ad (isim), ikisi eylem (fiil) olmak üzere dört ayrı "yüz" sözcüğü var

Yüz (1): Doksan dokuzdan sonra gelen sayının adı ve bu sayıyı gösteren işaret, 100
Yüz (2): Başta, alın, göz, burun, ağız, yanak ve çenenin bulunduğu ön bölüm, sima, çehre, surat
Yüz- (3): Kol, bacak, yüzgeç gibi organların özel hareketleriyle su yüzeyinde ya da su içinde ilerlemek, durmak
Yüz- (4): Derisini çıkarmak, derisini soymak

Bu sözcüklerin yukarıya aldığım anlamları temel anlam 3 ve 4 "yüz" sözcüklerinin yanına koyduğum çizgi, bunların eylem kökü olduğunu göstermek üzere, bundan sonra da kullanacağımız bir işaret Şimdiden alışmakta yarar var Bu "yüz"ler, temel anlamlarına bağlı olarak yan anlam da kazanır mı? Elbette İlki terim (matematik terimi, öyle ya!) olduğu için, terimlerle ilgili de bir bilgi sıkıştıralım bu araya Terim, bilindiği gibi, bir bilim, sanat, meslek dalıyla ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcüktür O yüzden terimler pek fazla yan anlam kazanmaz

Pek fazla, dedim; çünkü kazananları da vardır ve açıkçası özel bir alanda kullanılmak üzere sunulan sözcükler sınırlarını o alanın dışına taşırdıklarında dili zenginleştirir Bu söylediğime örnek olarak "açı" sözcüğüne bakalım Terim olmasının yanı sıra "benim açımdan", "bakış açısı"kullanımlarındaki gibi, "görüş, bakım, yön" gibi yan anlamlar kazanmıştır ve ne iyi etmiştir, öteki "yüz" sözcüklerinin temel anlamlarına bağlı olarak kazandıkları yan anlamları hepimiz biliyoruz Ben yine de birini ele alıp açıklayayım İkinci "yüz" sözcüğü, önce "suyun yüzü, yapının yüzü, yastığın yüzü, yorganın yüzü" gibi somut anlamlar kazandıktan sonra "Adam, yüzsüzün biri" tümcesindeki gibi soyut bir anlam kazanıyor Öteki "yüz" sözcükleri için de durum bu Demek her biri bağımsız birer sözcük Tek şanssızlıkları y, ü, z sesleriyle ifade edilmiş olmaları Birine "yüz", ötekine "züy" denseydi de olurdu; ama denmemiş Sesteşlik yalnız Türkçede değil, bütün dillerde vardır Hiçbir dil için yoksulluk işareti sayılmadığı gibi Türkçe için de sayılmamalıdırturkforumuzbiz'den alınmıştır

Yukarıda terimlerle ilgili olarak söylediklerim, terim olmayan sözcükler için elbet bütünüyle geçerlidir Yine de önce şu soruyu sormakta yarar var: Sözcüklerin yan anlam kazanması dil açısından olumlu mudur, olumsuz mu? Bunu sorup sınıflarda öğrencileri birbirine düşürmeyi çok severim Birbiriyle çelişen yanıtlar verilebilir bu soruya Bir sözcüğün pek çok yan anlamının bulunması, o sözcüğün anlam yönünden şişmesine, giderek kendi anlamını bile netlikle karşılayamamasına yol açabilir Ancak, şu da düşünülmeli Dünyada o kadar çok kavram var ki bu kavramların tümünü ayrı sözcüklerle karşılamaya kalksaydık milyonlarca değil, milyarlarca, belki trilyonlarca sözcüğümüz olurdu Bu sözcükleri öğrenmeye ömrümüz yetmezdi Ardımızdan, "Tam dili sökmek üzereydi, rahmetli oldu" denecek durumlara düşerdik Bir dilin zenginliğini sözcük sayısıyla ölçme alışkanlığını biliyorsunuz Doğru mu bu? "Türkçe, İngilizce kadar zengin bir dil değildir; çünkü İngilizcedeki sözcük sayısı şu kadar, Türkçedeki ise bu kadar" diye karşılaştırma yapanları çok duymuşuzdur Ben sinir olurum böylelerine Sanırsınız ki Türkçedeki bütün sözcükleri biliyorlar; ama bildikleri bu sözcükler anlatmak istedikleri derin anlamları iletmelerine yetmiyor Besbelli hiç sözlük karıştırmamışlar, akıllarına takılan bir sözcük için sözlüğe baktıklarında bilmedikleri onlarca, yüzlerce sözcükle karşılaşmamışlar

Önemli olan, dilin çok sayıda sözcüğe sahip olması değil, bütün anlamları karşılayacak olanağa sahip olup olmadığıdır Eğer Türkçe, söylendiği gibi yoksul bir dil olsaydı dünyanın en zengin dili olduğu söylenen İngilizceyle yazılmış kitapların hiçbiri Türkçeye çevrilemezdi Bu dediğim, "Türkçeyi zenginleştirmekten vazgeçelim" anlamına gelmiyor elbette Ama dilimizle ilgili aşağılık kompleksinden kurtulalım Türkçe sağlam bir dildir O kadar sağlamdır ki yüzyıllarca yüzüne bakmadığımız halde yok olup gitmemiş, aramayı akıl ettiğimizde onu bıraktığımız sağlamlıkta bulabilmişiz Osmanlı dönemini kastediyorum bunları söylerken 600 yıl kısa bir süre sayılmaz, değil mi?

Düşünülürse Fransa'da romantizm akımı 40-50 yıl sürmüştür ve bu süre yalnız Avrupa'da değil, dünyada birçok şeyin eskisi gibi olmayacak kadar değişmesine yetmiştir Biz bütün Osmanlı dönemi boyunca Türkçenin yüzüne bakmamışız; yazıdan, edebiyattan uzak tutup konuşma diline indirgemişiz onu; ama yanıldığımızı anladığımızda dipdiri bulmuşuz bıraktığımız yerde Halk ozanlarının, halk hikayecilerinin desteğiyle elbette Okuryazar takımının dışladığı Türkçeyi halk, dilinden hiç düşürmemiş o yüzyıllar süren unutkanlık süresince

Toparlıyorum: Sözcükler sayılarının çokluğuyla zenginleştirmez dili, yüklendikleri yan anlamların çokluğuyla zenginleştirir O zaman Türkçeyle ilgili soruyu şöyle soralım: Türkçe, sözcüklere yan anlam kazandırılma ölçütüne göre zengin bir dil midir? Değildir; çünkü usta şair ve yazarların üstlenmesi gereken yan anlam kazandırma işi, Türkçede halka bırakılmıştır Halk elinden geleni yapmıştır; ama anlamı tek sözcükle karşılayamadığı durumlarda daha çok deyim uydurma yolunu seçmiştir Peki, halkın yan anlam kazandırma yollan nelerdir? Halk hangi yöntemlerle yan anlam kazandırır sözcüklere?

Temel anlam ve Yan Anlam ile ilgili Diğer Konular
yan anlam ile ilgili soru
temel anlam ve yan anlam
temel anlam ve yan anlamla ilgili sorular ve cevaplar
İlâh; Anlam ve Mâhiyeti
Anlam verememiştim