Muş'ta Ekonomik Yapı

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

Muş'ta Ekonomik yapı

Muş'ta Ekonomik yapı

Muş'ta Ekonomik yapı

Muş İli ekonomik açıdan geri kalmış bir ildir

Ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılığa dayalıdır

Tarım ve hayvancılık büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim düşüktür

Sanayi gelişememiştir

İlde iktisaden faal nüfusun yüzde 84’ü tarım sektöründe yüzde 13’ü hizmet sektöründe yüzde 2’si sanayi sektöründe yüzde 2’si de inşaat sektöründe istihdam edilmektedir

İl genelinde yaygın bir işsizlik mevcuttur

2003 yılında DPT tarafından yapılan “İllerin Sosyo - Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”na göre Muş İli sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından 81 il içerisinde en sonda yer almıştır

DİE’nin 2001 yılı verilerine göre Türkiye’de kişi başına düşen GSMS 2

123 Dolar iken Muş ‘ta 578 Dolar’dır

Muş İli kişi başına düşen milli gelir açısından 81 il içerisinde 80

sırada yer almaktadır

TARIM

İl ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır

Ancak tarım yeterince gelişmemiştir

Toplam 819

600 hektar olan il yüzölçümünün 342

198 hektarı tarım arazisidir

Tarım arazisinin 335

049 hektarı tarla arazisi 7

149 hektarı da bağ-bahçe’dir

İklim:

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Muş İlinde iklim karasal olup kışları soğuk ve kar yağışlı yazları ise genellikle kısa ve serin geçmektedir

Bu iki mevsimin birbirine geçişi çabuk olduğundan ilkbahar ve sonbahar çok kısa sürer

İlimizde en yüksek sıcaklık Temmuz-Ağustos En düşük sıcaklık ise Ocak - Şubat aylarında görülür

On beş yıllık ortalamalar (1988 - 2002) esas alındığında Muş İlinde ortalama sıcaklık 8

4 0C dir

Maksimum sıcaklık 416 Minimum sıcaklık ise –336 0C dir

Ortalama yağış miktarı 6165 mm olup ortalama nispî nem % 603 tür

Muş İlinin son 16 Yıllık İklim Verileri (1988-2002 )

Toplam Yağış 6165 mm

Ortalama Nispî Nem

%603

Buharlaşma

10949 mm

Ortalama Sıcaklık

84 0C

Ortalama Yüksek Sıcaklık

15 0C

En yüksek Sıcaklık

416 0C

En Düşük Sıcaklık

-33 6 0C

Ortalama Düşük Sıcaklık

3 0C

Ortalama Rüzgâr Hızı

135 m/s

Mahalli Basınç

8686 mbar

Yağışlı gün sayısı

108

Donlu Gün Sayısı

13

Sisli Gün Sayısı

12

Karlı Gün Sayısı

84

Toprak Yapısı ve Arazi Varlığı:

Muş İl alanı içerisinde kapsam itibariyle yer alan büyük toprak grupları:

1-Kestane Rengi Topraklar:307

425 Ha

2-Vertisol Topraklar:98

590 Ha

3-Kalkersiz Kahverengi Topraklar:97

835 Ha

4-Aluviyal Topraklar:66

315 Ha

5-Kalkersiz Kahverengi Orman Toprakları:50

675 Ha

6-Kolloviyal Topraklar:41

200 Ha

7-Bazaltik Topraklar:37

780 Ha

8-Regesol Topraklar:12

800 Ha

9-Diğerleri:106

931 Ha

Toplam : 819

551 Ha

İlin değişik topografyası iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik değişik özelliklere sahip toprakların oluşmasına neden olmuştur

Bu durum bitki besin elementleri konusunda da kendini gösterir

Toprak Bünyesi: Muş İli tarım topraklarının %42 si tın %485 i killi tın %469 u kil ve %04 kum bünyesine sahiptir

Toprak Tuzluluğu: İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 100 tuzsuzdur

Toprakta Kireç (CaCo3):İl topraklarının % 51’i az kireçli % 341’i orta kireçli %177’ si fazla kireçli ve % 71’ i çok fazla kireçlidir

Organik Madde: Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır

Analiz sonuçları ortalamasına göre topraklarda %57 organik madde çok az %171 i az%431 i orta %304 ü iyi ve %33 ü ise yüksek düzeydedir

Fosfor: İl topraklarının %511 inde fosfor çok az %218 inde az %161 orta %73 yüksek %73 ünde ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiştir

Potasyum: İl topraklarında % 100 yüksek miktarda potasyum seviyesi yüksektir genellikle yeterlidir

Kullanım Amacına Göre Arazi Dağılımı

ARAZİ ÇEŞİDİ

MİKTAR (Ha)

Tarla

335

049

Bağ-Bahçe

7

149

Çayır

97

333

Mera

278

673

Orman

57

147

Tarıma Elverişsiz

44

249

Toplam

819

600

İlde toplam342

198 hektar olan tarım arazisinin 158

215 hektarı sulanabilir arazidir

sulanabilir arazinin sadece 61

334 hektarı halen sulanmaktadır

Sulanan arazinin toplam sulanabilir arazi içindeki oranı % 39’dur

Arazi Sulama Durumu

TOPLAM TARIM ARAZİSİ

(Ha) SULANA-BİLİR TARIM ARAZİSİ

(Ha)

SULANAN ARAZİ(Ha)

KÖY HİZMETLERİ

D

S

İ

HALK

TOPLAM

342

198

158

215

19

261

(% 12)

15

614

(% 10)

26

459

(% 17)

61

334

(% 39)

Muş Türkiye'nin 3

büyük ovası olmasına rağmen ovadan yeterince fayda sağlanamamaktadır

Sert iklim koşulları Muş Ovası’nın drenaj sorunu biriken suların taşkın ve erozyon tehdidi oluşturması gibi nedenler ovada tarımsal faaliyetleri sınırlayan faktörlerin başlıcalarıdır

Tarla olarak kullanılan alanda hububat şeker pancarı tütün ve ayçiçeği ekimi başta gelmektedir

İldeki temel bitkisel ürün ise buğdaydır

Bitkisel Ürünlerin Ekim Verim ve Üretim Durumu

ÜRÜNLER

EKİM

(Hektar)

ÜRETİM

(Ton)

VERİM

(Kg/Hektar)

Tahıllar

Buğday

163

800

353

260

2

156

Arpa

44

220

91

492

2

069

Çavdar

0

0

0

Baklagiller

Nohut

1

565

3

572

2

282

Fasulye

2

820

3

738

1

325

Mercimek

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

Endüstriyel Bitkiler

Ayçiçeği

860

1

092

1

270

Şeker Pancarı

9

190

307

850

33

498

Tütün

1

660

2

324

1

400

Sebzeler

Domates

213

3

460

16

206

Biber

86

486

5

657

Patlıcan

18

217

11

857

Lahana

189

8

344

44

148

Taze Fasulye

70

219

3

100

İlde bitkisel üretimde dekar başına verim Türkiye ortalamasından düşüktür

ÜRÜNLER

TÜRKİYE’DE

VERİM (Kg/Ha

)

MUŞ’TA

VERİM (Kg/Ha

)

Buğday

2

077

2

156

Arpa

2

135

2

069

Nohut

838

2

282

Fasulye

1

288

1

325

Şeker Pancarı

35

424

33

498

Ayçiçeği

1

276

1

270

Muş’ta üretilen kaba yem mevcut hayvanların ihtiyacını karşılayamamaktadır

Bu nedenle yem bitkileri üretimine önem verilmesi ve yaygınlaştırılması gerekmektedir

Yem Bitkilerinin Ekim Üretim Ve Verim Durumu

YEM BİTKİLERİ

EKİM (Hektar)

ÜRETİM

(Ton)

VERİM

(Kg/Hektar)

Fiğ

200

473

3

217

Korunga

1

410

2

523

4

132

Yonca

16

528

62

692

6

559

HAYVANCILIK

Muş'ta hayvancılık tarım kesiminin en önemli alt sektörü olup tümüyle meraya dayalı olarak yapılmaktadır

İlde 1

479

707 küçükbaş 245

487 büyükbaş hayvan bulunmaktadır

KÜÇÜK-BÜYÜKBAŞ HAYVAN

KÜMES HAYVANI

ARICILIK

Küçükbaş Sayısı

Büyükbaş Sayısı

Hayvan Sayısı

Yumurta Sayısı(Yıl)

Kovan Sayısı

Bal Üretimi (Ton)

1479

707

245

487

732

470

44

872

300

19

330

3896

Büyükbaş hayvanların % 77’i yerli ırk % 18’si melez % 5’i de kültür ırkından oluşmaktadır

Küçükbaş hayvan varlığının % 86’ sını koyun % 14’ünü de keçi oluşturmaktadır

2001 yılı verilerine göre Muş’taki küçükbaş hayvan varlığı Türkiye’deki küçükbaş hayvanların % 4

2’sini büyükbaş hayvanların da % 2’sini oluşturmaktadır

İlimizde büyükbaş hayvanların büyük bölümü yerli ırk olduğundan birim başına et ve süt verim düşüktür

Hayvancılıktan daha fazla verim ve gelir elde edilebilmesi için hayvan varlığı içinde verimi yüksek olan kültür ırkı hayvan sayısının artırılması önem taşımaktadır

ORMAN

Muş orman varlığı bakımında Türkiye ortalamasının gerisindedir

Türkiye’de ormanlık alan 20

703

000 hektar Muş’ta 57

147 hektardır

Buna göre; Türkiye yüzölçümünün % 26’sı Muş’un ise % 7’si ormanlık alandır

İldeki ormanlar genellikle meşe ağaç türlerinden oluşmakta yer yer de gürgen ve akçaağaç gibi türler karışık olarak bulunmaktadır

SANAYİ

Muş ili sanayileşme açısından geri durumdadır

Sanayinin gelişememesinin temel nedenleri; sermaye birikiminin yetersizliği iklim koşullarının olumsuzluğu ve hammaddenin çok kısıtlı oluşudur

İl genelinde halen 58 anonim şirket 553 limited şirket 23 kollektif şirket faaliyette bulunmaktadır

İlimizin en büyük sanayi tesisi olan Muş Şeker Fabrikası 1982 yılından beri faaliyettedir

Fabrikanın kapasitesi 3

352 ton/gün’dür

Fabrika kampanya döneminde tam kapasite ile çalışmakta ve il ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır

İlde sanayinin gelişmesine önemli katkı sağlayacak olan Muş Organize Sanayi Bölgesinin yapımına 2002 yılında başlanmıştır

90 hektarlık alanda 56 fabrika kapasiteli olarak planlanan Organize Sanayi Bölgesinin fiziki gerçekleşmesi % 80 seviyesindedir

Merkez İlçede 1995 den beri 100 işyeri kapasiteli bir küçük sanayi sitesi hizmet vermektedir

Merkezde biri 70 diğeri 43 işyeri kapasiteli Bulanık İlçesinde 66 işyeri kapasiteli Malazgirt İlçesinde ise 82 işyeri kapasiteli küçük sanayi sitesinin üstyapı çalışması (işyerleri) tamamlanmıştır

Malazgirt Küçük Sanayi Sitesinin altyapı çalışmaları tamamlanmış olup Bulanık Küçük Sanayi Sitesinin altyapı çalışmaları devam etmektedir

TİCARET

Muş’ta ticari hayat genel olarak İl Merkezinde canlılığını korumaktadır

Ticari faaliyet kolları içinde; gıda giyim inşaat malzemeleri dayanıklı tüketim malları tarımsal ürünler canlı hayvan ve hayvansal ürünlerin alım ve satımı başta gelmektedir

İlde üretilip il dışına satılan bitkisel ürünlerden nohut ve fasulye ilk sırada yer almaktadır

Hayvancılık alanında ise canlı hayvan ticareti il ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır

ÇALIŞMA HAYATI VE SOSYAL GÜVENLİK

İş Kurumu :

İlde genellikle tarım ve hayvancılığa dayalı iş hayatının sonucu olarak tarım mevsimi dışında vasıfsız işçilikten başka bir çalışma biçimi bulunmamaktadır

Uzun süren kış mevsiminde işsizlik artmaktadır

Bağ-Kur :

İlimiz genelinde 9

947 Bağ-Kur aktif sigortalısı mevcuttur

1

104 kişi yaşlılık aylığı 38 kişi malül aylığı 737 kişi de ölüm aylığı almaktadır

Sigortalı ve yakınlarına toplam 18

340 adet sağlık karnesi verilmiştir

2926 sayılı kanun kapsamında tarım sigortalısı sayısı ise 5

294’tür

Sosyal Sigorta :

2004 Aralık sonu itibariyle kayıtlı kamu işveren sayısı 137 özel iş yeri sayısı ise 524’tür

Kayıtlı kamu sigortalı sayısı 5

138 özel iş yeri sigortalı sayısı ise 2

683’tür

Sigorta kapsamında sağlık yardımından yararlananların sayısı ise 5

213’tür

10-14-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Muş'ta Ekonomik Yapı Muş'ta Ekonomik yapı Muş'ta Ekonomik yapı Muş'ta Ekonomik yapı Muş İli ekonomik açıdan geri kalmış bir ildir Ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılığa dayalıdır Tarım ve hayvancılık büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim düşüktür Sanayi gelişememiştir İlde iktisaden faal nüfusun yüzde 84’ü tarım sektöründe yüzde 13’ü hizmet sektöründe yüzde 2’si sanayi sektöründe yüzde 2’si de inşaat sektöründe istihdam edilmektedir İl genelinde yaygın bir işsizlik mevcuttur 2003 yılında DPT tarafından yapılan “İllerin Sosyo - Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”na göre Muş İli sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından 81 il içerisinde en sonda yer almıştır DİE’nin 2001 yılı verilerine göre Türkiye’de kişi başına düşen GSMS 2123 Dolar iken Muş ‘ta 578 Dolar’dır Muş İli kişi başına düşen milli gelir açısından 81 il içerisinde 80 sırada yer almaktadır TARIM İl ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır Ancak tarım yeterince gelişmemiştir Toplam 819600 hektar olan il yüzölçümünün 342198 hektarı tarım arazisidir Tarım arazisinin 335049 hektarı tarla arazisi 7149 hektarı da bağ-bahçe’dir İklim: Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Muş İlinde iklim karasal olup kışları soğuk ve kar yağışlı yazları ise genellikle kısa ve serin geçmektedir Bu iki mevsimin birbirine geçişi çabuk olduğundan ilkbahar ve sonbahar çok kısa sürer İlimizde en yüksek sıcaklık Temmuz-Ağustos En düşük sıcaklık ise Ocak - Şubat aylarında görülür On beş yıllık ortalamalar (1988 - 2002) esas alındığında Muş İlinde ortalama sıcaklık 84 0C dir Maksimum sıcaklık 416 Minimum sıcaklık ise –336 0C dir Ortalama yağış miktarı 6165 mm olup ortalama nispî nem % 603 tür Muş İlinin son 16 Yıllık İklim Verileri (1988-2002 ) Toplam Yağış 6165 mm Ortalama Nispî Nem %603 Buharlaşma 10949 mm Ortalama Sıcaklık 84 0C Ortalama Yüksek Sıcaklık 15 0C En yüksek Sıcaklık 416 0C En Düşük Sıcaklık -33 6 0C Ortalama Düşük Sıcaklık 3 0C Ortalama Rüzgâr Hızı 135 m/s Mahalli Basınç 8686 mbar Yağışlı gün sayısı 108 Donlu Gün Sayısı 13 Sisli Gün Sayısı 12 Karlı Gün Sayısı 84 Toprak Yapısı ve Arazi Varlığı: Muş İl alanı içerisinde kapsam itibariyle yer alan büyük toprak grupları: 1-Kestane Rengi Topraklar:307425 Ha 2-Vertisol Topraklar:98590 Ha 3-Kalkersiz Kahverengi Topraklar:97835 Ha 4-Aluviyal Topraklar:66315 Ha 5-Kalkersiz Kahverengi Orman Toprakları:50675 Ha 6-Kolloviyal Topraklar:41200 Ha 7-Bazaltik Topraklar:37780 Ha 8-Regesol Topraklar:12800 Ha 9-Diğerleri:106931 Ha Toplam : 819551 Ha İlin değişik topografyası iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik değişik özelliklere sahip toprakların oluşmasına neden olmuştur Bu durum bitki besin elementleri konusunda da kendini gösterir Toprak Bünyesi: Muş İli tarım topraklarının %42 si tın %485 i killi tın %469 u kil ve %04 kum bünyesine sahiptir Toprak Tuzluluğu: İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 100 tuzsuzdur Toprakta Kireç (CaCo3):İl topraklarının % 51’i az kireçli % 341’i orta kireçli %177’ si fazla kireçli ve % 71’ i çok fazla kireçlidir Organik Madde: Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır Analiz sonuçları ortalamasına göre topraklarda %57 organik madde çok az %171 i az%431 i orta %304 ü iyi ve %33 ü ise yüksek düzeydedir Fosfor: İl topraklarının %511 inde fosfor çok az %218 inde az %161 orta %73 yüksek %73 ünde ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiştir Potasyum: İl topraklarında % 100 yüksek miktarda potasyum seviyesi yüksektir genellikle yeterlidir Kullanım Amacına Göre Arazi Dağılımı ARAZİ ÇEŞİDİ MİKTAR (Ha) Tarla 335049 Bağ-Bahçe 7149 Çayır 97333 Mera 278673 Orman 57147 Tarıma Elverişsiz 44249 Toplam 819600 İlde toplam342198 hektar olan tarım arazisinin 158215 hektarı sulanabilir arazidirsulanabilir arazinin sadece 61334 hektarı halen sulanmaktadırSulanan arazinin toplam sulanabilir arazi içindeki oranı % 39’dur Arazi Sulama Durumu TOPLAM TARIM ARAZİSİ (Ha) SULANA-BİLİR TARIM ARAZİSİ (Ha) SULANAN ARAZİ(Ha) KÖY HİZMETLERİ DSİ HALK TOPLAM 342198 158215 19261 (% 12) 15614 (% 10) 26459 (% 17) 61334 (% 39) Muş Türkiye'nin 3 büyük ovası olmasına rağmen ovadan yeterince fayda sağlanamamaktadır Sert iklim koşulları Muş Ovası’nın drenaj sorunu biriken suların taşkın ve erozyon tehdidi oluşturması gibi nedenler ovada tarımsal faaliyetleri sınırlayan faktörlerin başlıcalarıdır Tarla olarak kullanılan alanda hububat şeker pancarı tütün ve ayçiçeği ekimi başta gelmektedir İldeki temel bitkisel ürün ise buğdaydır Bitkisel Ürünlerin Ekim Verim ve Üretim Durumu ÜRÜNLER EKİM (Hektar) ÜRETİM (Ton) VERİM (Kg/Hektar) Tahıllar Buğday 163800 353260 2156 Arpa 44220 91492 2069 Çavdar 0 0 0 Baklagiller Nohut 1565 3572 2282 Fasulye 2820 3738 1325 Mercimek

10-14-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Muş'ta Ekonomik Yapı Endüstriyel Bitkiler Ayçiçeği 860 1092 1270 Şeker Pancarı 9190 307850 33498 Tütün 1660 2324 1400 Sebzeler Domates 213 3460 16206 Biber 86 486 5657 Patlıcan 18 217 11857 Lahana 189 8344 44148 Taze Fasulye 70 219 3100 İlde bitkisel üretimde dekar başına verim Türkiye ortalamasından düşüktür ÜRÜNLER TÜRKİYE’DE VERİM (Kg/Ha) MUŞ’TA VERİM (Kg/Ha) Buğday 2077 2156 Arpa 2135 2069 Nohut 838 2282 Fasulye 1288 1325 Şeker Pancarı 35424 33498 Ayçiçeği 1276 1270 Muş’ta üretilen kaba yem mevcut hayvanların ihtiyacını karşılayamamaktadır Bu nedenle yem bitkileri üretimine önem verilmesi ve yaygınlaştırılması gerekmektedir Yem Bitkilerinin Ekim Üretim Ve Verim Durumu YEM BİTKİLERİ EKİM (Hektar) ÜRETİM (Ton) VERİM (Kg/Hektar) Fiğ 200 473 3217 Korunga 1410 2523 4132 Yonca 16528 62692 6559 HAYVANCILIK Muş'ta hayvancılık tarım kesiminin en önemli alt sektörü olup tümüyle meraya dayalı olarak yapılmaktadır İlde 1479707 küçükbaş 245487 büyükbaş hayvan bulunmaktadır KÜÇÜK-BÜYÜKBAŞ HAYVAN KÜMES HAYVANI ARICILIK Küçükbaş Sayısı Büyükbaş Sayısı Hayvan Sayısı Yumurta Sayısı(Yıl) Kovan Sayısı Bal Üretimi (Ton) 1479707 245487 732470 44872300 19330 3896 Büyükbaş hayvanların % 77’i yerli ırk % 18’si melez % 5’i de kültür ırkından oluşmaktadır Küçükbaş hayvan varlığının % 86’ sını koyun % 14’ünü de keçi oluşturmaktadır 2001 yılı verilerine göre Muş’taki küçükbaş hayvan varlığı Türkiye’deki küçükbaş hayvanların % 42’sini büyükbaş hayvanların da % 2’sini oluşturmaktadır İlimizde büyükbaş hayvanların büyük bölümü yerli ırk olduğundan birim başına et ve süt verim düşüktür Hayvancılıktan daha fazla verim ve gelir elde edilebilmesi için hayvan varlığı içinde verimi yüksek olan kültür ırkı hayvan sayısının artırılması önem taşımaktadır ORMAN Muş orman varlığı bakımında Türkiye ortalamasının gerisindedir Türkiye’de ormanlık alan 20703000 hektar Muş’ta 57147 hektardır Buna göre; Türkiye yüzölçümünün % 26’sı Muş’un ise % 7’si ormanlık alandır İldeki ormanlar genellikle meşe ağaç türlerinden oluşmakta yer yer de gürgen ve akçaağaç gibi türler karışık olarak bulunmaktadır SANAYİ Muş ili sanayileşme açısından geri durumdadır Sanayinin gelişememesinin temel nedenleri; sermaye birikiminin yetersizliği iklim koşullarının olumsuzluğu ve hammaddenin çok kısıtlı oluşudur İl genelinde halen 58 anonim şirket 553 limited şirket 23 kollektif şirket faaliyette bulunmaktadır İlimizin en büyük sanayi tesisi olan Muş Şeker Fabrikası 1982 yılından beri faaliyettedir Fabrikanın kapasitesi 3352 ton/gün’dür Fabrika kampanya döneminde tam kapasite ile çalışmakta ve il ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır İlde sanayinin gelişmesine önemli katkı sağlayacak olan Muş Organize Sanayi Bölgesinin yapımına 2002 yılında başlanmıştır 90 hektarlık alanda 56 fabrika kapasiteli olarak planlanan Organize Sanayi Bölgesinin fiziki gerçekleşmesi % 80 seviyesindedir Merkez İlçede 1995 den beri 100 işyeri kapasiteli bir küçük sanayi sitesi hizmet vermektedir Merkezde biri 70 diğeri 43 işyeri kapasiteli Bulanık İlçesinde 66 işyeri kapasiteli Malazgirt İlçesinde ise 82 işyeri kapasiteli küçük sanayi sitesinin üstyapı çalışması (işyerleri) tamamlanmıştır Malazgirt Küçük Sanayi Sitesinin altyapı çalışmaları tamamlanmış olup Bulanık Küçük Sanayi Sitesinin altyapı çalışmaları devam etmektedir TİCARET Muş’ta ticari hayat genel olarak İl Merkezinde canlılığını korumaktadır Ticari faaliyet kolları içinde; gıda giyim inşaat malzemeleri dayanıklı tüketim malları tarımsal ürünler canlı hayvan ve hayvansal ürünlerin alım ve satımı başta gelmektedir İlde üretilip il dışına satılan bitkisel ürünlerden nohut ve fasulye ilk sırada yer almaktadır Hayvancılık alanında ise canlı hayvan ticareti il ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır ÇALIŞMA HAYATI VE SOSYAL GÜVENLİK İş Kurumu : İlde genellikle tarım ve hayvancılığa dayalı iş hayatının sonucu olarak tarım mevsimi dışında vasıfsız işçilikten başka bir çalışma biçimi bulunmamaktadır Uzun süren kış mevsiminde işsizlik artmaktadır Bağ-Kur : İlimiz genelinde 9947 Bağ-Kur aktif sigortalısı mevcuttur 1104 kişi yaşlılık aylığı 38 kişi malül aylığı 737 kişi de ölüm aylığı almaktadır Sigortalı ve yakınlarına toplam 18340 adet sağlık karnesi verilmiştir 2926 sayılı kanun kapsamında tarım sigortalısı sayısı ise 5294’tür Sosyal Sigorta : 2004 Aralık sonu itibariyle kayıtlı kamu işveren sayısı 137 özel iş yeri sayısı ise 524’türKayıtlı kamu sigortalı sayısı 5138 özel iş yeri sigortalı sayısı ise 2683’tür Sigorta kapsamında sağlık yardımından yararlananların sayısı ise 5213’tür