Tunceli Coğrafi Yapı

Tunceli coğrafi yapı

Tunceli coğrafi yapı

Tümüyle Fırat Havzası içerisinde kalan İl doğal sınırlarla kuşatılmış yüksek bir bölgedir Doğu Toros Dağlarının uzantıları doğu-batı yönünde uzanarak ilin kuzeybatısını kuzeyini ve kuzeydoğusunu hemen hemen bütünüyle kaplar Bu dağlar aşılması güç sıralar oluşturduğu için Tunceli Türkiye'nin doğu ucunda Iğdır Ovasından başlayıp Erzincan Ovasına kadar uzanan verimli çöküntü alanıyla bütünleşememiştir Bu dağlar yer yer hem yüzey sularıyla aşınarak hem de akarsular tarafından derince oyularak yüksek platolara dönüşmüştür Vadiler çok dar ve dik olup vadi tabanlarında ovalar oluşmamıştır

Güneyden kuzeye ve batıdan doğuya yükselen il topraklarının % 70'ini dağlar % 25'ini platolar % 5'ini ovalar ve düzlükler oluşturmaktadır

DAĞLAR

Tunceli il sınırları içerisinde bulunan dağlar Doğu Torosların uzantısı olarak batı-doğu yönünde uzanmaktadır Munzur Dağları ve uzantısı olan Avcı Dağları il topraklarının kuzeybatı ve kuzey kesiminde doğal sınır oluşturmakta kuzeydoğusunda ise Bağırpaşa Dağı yer almaktadır İlin en yüksek noktası Munzur Dağlarının doğusunda 3463 metre yükseklikteki Akbaba Tepesidir

İlin orta ve güney kesimlerinde 1500-2000 metre yükseklikte dizilen tepeler vardır Mazgirt'in doğusundaki Kırklar Dağı (2033 m) Hozat'ın güneydoğusundaki Topatan Tepe (2234 m) Merkez-Ovacık arasında bulunan Karaoğlan Dağı (2422 m) ilin başlıca yüksek tepeleridir Birbirlerinden derin ve dar vadilerle ayrılan ve tek tek yükselen bu dağlar sık sayılabilecek meşe ormanlarıyla kaplıdır Eteklerde ise ardıç topluluklarına rastlanır

Munzur Dağları

Munzur Dağları ilin kuzeybatısı kuzeyi ve kuzeydoğusunda çok zor geçit veren sıralar halinde 130 km boyunca uzanmaktadır 25-30 km arasında değişen çok geniş bir taban üzerine oturan Munzur Dağlarının doruklarında yükselti genellikle 3000 metrenin üzerindedir Munzur Dağlarının Tunceli sınırları içerisinde kalan bölümünde en önemli dorukları batıdan doğuya Biçare Dağı (3111 m) Ziyaret Tepe (3071 m) ve Akbaba Tepesidir (3463 m)

Munzur Dağları dik bir biçimde Ovacık çöküntü alanına inmektedir Bu kesim Mercan Dağları olarak bilinmektedir 1400 metre yükseltili Ovacık'tan sonra 2800-3000 metreye çıkan yükselti kuşağında çok dik yamaçlar bulunmakta ve bu yamaçlardan kuzeye doğru açılan havza tabanlarına inilmektedir Havza tabanlarıyla havzaları birbirinden ayıran yüksek sırtlar yaz aylarında yöre halkının yaylak alanlarını oluşturmaktadır

Güney yamaçlarında yer yer rastlanan meşe ve ardıç toplulukları dışında hemen tümüyle çıplak olan Munzur Dağlarının 2700 metreden yüksek kesimleri sürekli karlarla kaplıdır ve kış aylarında yüksek ve sarp geçitler kapanmaktadır Bu geçitlerin en önemlileri yükseltileri 3000 metreye yaklaşan Mercan ve Kemah geçitleridir

Bağırpaşa Dağı

Bağırpaşa Dağı Munzur Dağlarını Karasu-Aras Dağlarına bağlayan geniş ve yüksek bir kütledir İl alanının kuzeydoğu ucunu tamamıyla kaplayan Bağırpaşa Dağı batıdan Pülümür Çayı Vadisi kuzeyden Karasu Vadisi güneyden Peri Suyu Vadisi ile çevrilmiştir Zirveleri sürekli kar ve buzlarla kaplı olan Bağırpaşa Dağının en yüksek noktası 2906 metredir Özellikle güney etekleri meşe ve ardıç ağaçlarından oluşan sık bir örtüyle kaplıdır Pülümür Karasu ve Peri Suyu vadilerine doğru alçalan kesimler zengin otlaklarla kaplı platolar durumundadır

PLATOLAR

İl topraklarının % 25'ini kaplayan platolar Munzur Dağlarının ve Bağırpaşa Dağının doruklar bölgesinde yüksek sırtlarla çevrilmiş düzlükler şeklindedir Ayrıca güneydoğu ve doğuda Pülümür Çayı Vadisine inen kesimde çeşitli yükseklik basamaklarına sıralanmış platolar vardır Bu platoların en ünlüleri Mercan Dağları üzerindeki Merk Yaylası ve Munzur Dağlarının orta bölümünde yer alan Kepir Yaylası'dır Kışları çok soğuk geçen bu platolar yazın otlak alanları olarak kullanılır

İlin orta ve güney kesimlerindeki dağlarda kalkerli kayaçların aşınmasıyla oluşan platolar ot ve su kaynakları açısından kuzeydeki platolara göre daha zayıftır Ancak ulaşım kolaylığı ve otlatma süresinin uzunluğu nedeniyle hayvancılık açısından önem taşımaktadır

VADİLER

Tunceli'de vadiler yüksek ve sarp kesimlerde hem il içinde hem de çevre illerle bağlantıyı sağlayan doğal ulaşım yollarını oluşturmaktadır Çoğunlukla güney doğrultusunda uzanan vadiler henüz gelişmelerini tamamlamamış dar ve dik yarıklar halindedir Tektonik çöküntü alanlarında oluşan akarsu vadileri biraz daha geniştir İlin en önemli vadileri Munzur Mercan Pülümür Peri ve Tahar Çayı Vadisidir Bu vadilerin özellikle güneyinde yer yer genişleyen kesimlerinde tarım yapılabilmektedir

Munzur Vadisi

Munzur Vadisi Munzur Dağlarının orta bölümünde yer alan tepelerin güney yamaçlarından pek çok kol halinde başlar Bu kollar ilin en büyük düzlüğü olan Ovacık çöküntü alanında birleşir Munzur Vadisi merkez ilçede Pülümür Vadisiyle birleşerek güneye uzanır ve orada Keban Baraj Gölüne ulaşır

Pülümür Vadisi

Pülümür Vadisi Avcı Dağlarının doğu yamaçlarından birkaç kol halinde başlayıp güneye uzanan çok dar ve dik bir vadidir Merkez ilçede Munzur Vadisi ile birleşip güneyde Keban Baraj Gölüne açılmaktadır

Peri Vadisi

Peri Vadisi Bingöl Dağlarının batı yamaçlarında çok sayıda kol halinde başlar Elazığ-Tunceli sınırını oluşturarak güneye Keban Baraj Gölüne açılan vadi yer yer dar ve diktir Peri Vadisi Tunceli-Bingöl arasındaki ilişkiyi sınırlandıran doğal bir engel oluşturmaktadır

Tahar Vadisi

Tahar Vadisi Kırklar Dağının batı yamaçlarından batıya ve güneye yönelerek Keban Baraj Gölüne açılmaktadır Diğer vadiler kadar dar ve dik değildir Çemişgezek yöresinde yer yer genişlediği kesimlerde akarsu yatağının iki yanında sıra sıra bükler oluşmuştur

OVALAR

Tunceli'de ovalar il topraklarının % 5'ini kaplamaktadır İlde önemli sayılabilecek ova ve düzlükler bulunmamaktadır Tunceli'nin kuzey yarısındaki düzlükleri Munzur Dağlarının güneyindeki çukurlukta oluşmuş Zeranik Ovası ile Ovacık ilçesinin Yeşilyazı Bucağında bulunan Yeşilyazı Ovasıdır Munzur Dağlarından ovaya inen çok sayıda akarsu ve yüzey sularının taşıdıkları maddeler çöküntü alanının tabanında kalın bir alüvyal toprak tabakası oluşturmuştur 74 Km2 büyüklüğünde ve 1350 metre yükseltili Ovacık Ovasında toprak bitkisel üretime elverişli olmakla birlikte iklim çok sert olduğu için tarımsal etkinlikler sınırlıdır Ovacık İlçesi Yeşilyazı Bucağındaki Yeşilyazı Ovası ise 44 Km2 büyüklüğündedir Buralarda hububat ve bakliyat ekimi yapılmakta ve bu alanların bir kısmı sulanabilmektedir

AKARSULAR

Tunceli akarsu yönünden çok zengindir Düzenli yağış alan yüksek dağlarda yer altına sızan kar ve yağmur suları daha düşük yükseltilerde kaynaklar şeklinde yeniden yüzeye çıkar Akarsuları besleyen bu kaynaklar sürekli olduğundan akarsuların taşıdığı sular bol ve akışları da oldukça düzenlidir İlin önemli akarsuları Munzur Suyu Mercan Deresi Pülümür Çayı Peri Suyu ve Tahar Çayıdır

Munzur Suyu

Munzur Suyu Ovacık'ın kuzeyinde yükselen Ziyaret Tepesinin eteklerinden doğar Kuzey ve orta kesimlerinde yer yer çok eğimli bir vadide hızla akan Munzur Suyu Ovacık düzlüklerinin ortasında batı-doğu yönünde akar Çeşitli yönlerden gelen Havaçor Mamuşağı Şamuşağı Kabuşağı Nanikuşağı Haçılı Mercan Merho Kalan derelerinin sularını toplayan Munzur Suyu merkez ilçede Pülümür Suyu ile birleştikten sonra güneye akar ve Keban Baraj Gölüne dökülür Keban Baraj Gölüne kadar 144 Kmlik bir güzergâh izleyen Munzur Suyu saniyede ortalama 87 m3 su akıtmaktadır Munzur Suyunun büyük bir bölümü Munzur Vadisi Milli Parkı sınırları içerisinde kalmaktadır

Peri Suyu

Murat Irmağının büyük kollarından biri olan Peri Suyu Bingöl'ün kuzeyindeki Şeytan Dağlarının batı eteklerinden doğar Tunceli'nin doğu sınırını oluşturarak güneybatı yönünde akan Peri Suyuna Tunceli topraklarında Teke Yuvanık Kalman Kıl Sekban ve Mıhindi dereleri katılmaktadır Peri Suyu Kayacı yöresinde Keban Baraj Gölüne dökülür Dar ve dik bir vadide akan Peri Suyu kar sularıyla beslendiği için yaz aylarında da suyu boldur

Pülümür Çayı

Avcı Dağlarının eteklerinde doğan Pülümür Çayı Pülümür İlçe merkezini geçtikten sonra güneybatıya döner Aşhirik Dereova Yastık Kutu ve Çukur derelerini aldıktan sonra Tunceli kentinde Munzur Suyuna katılır Yer yer oldukça derin ve dik vadiler oluşturarak akan Pülümür Çayı yüksek ve karlı dağlardan beslendiği ve irili ufaklı birçok dere ile birleştiği için suyu boldur

Mercan Deresi

Avcı Dağlarının batı yamaçlarından doğan Mercan Deresi güneybatı yönünde akarak Ovacık ilçe merkezinin 7-8 Km doğusunda Munzur Suyuna karışır Mercan Deresi özellikle Mollaaliler'in kuzeyinde derin vadiler oluşturmaktadır Yüksek dağlardan beslenen Mercan Deresinin suyu boldur ve büyük bir kısmı Munzur Vadisi Milli Park sınırları içerisinde kalmaktadır

Tahar Çayı

Kırklar Dağından doğan ve Kırklar Çayından beslenen Tahar Çayı Çemişgezek İlçe merkezinin batısından geçerek Keban Baraj Gölüne dökülmektedir Yüksek dağlardan beslenmediği için taşıdığı su miktarı kaynak sularına ve mevsim yağışlarına bağlıdır

GÖLLER

Tunceli'de Keban Baraj Gölünün dışında önemli ve büyük göl yoktur Munzur Dağları ile bu sıranın alt birikimlerini oluşturan Mercan Avcı Karasakal Dağları üzerinde ve Bağırpaşa Dağının doruklar bölgesinde buzul yataklarının zamanla suyla dolması sonucunda oluşmuş küçük krater gölleri vardır Bunlardan bazıları Karagöl Koçgölü Mercan Gölleri Katır Gölleri Dilincik Gölü Çimli Gölü Şer Gölü ve Buyer Baba Gölleridir Krater gölleri içerisinde en büyüğü Ovacık-Koyungölü Köyünün kuzeyinde 2400 metre yükseklikte yer alan Karagöl'dür Koyungölü Köyü sakinlerinin geçmişte yayla alanı olarak kullandığı göl çevresinde bitki örtüsü ve doğal peyzaj etkileyicidir Genelde 2000-3000 metre yükseklikteki zirvelerde yer alan bu göllere bugünkü durumda herhangi bir ulaşım olanağı yoktur

BİTKİ ÖRTÜSÜ

Tunceli ilinde çok farklı veriler sunan fiziki coğrafya özelliklerine iklim farklılıklarına ve çok zengin olan su kaynaklarına bağlı olarak ortaya çıkan bio-çeşitlilik il topraklarında özellikle bahar aylarında bitki örtüsü ve doğal peyzaj bakımından da zengin görüntülerin ortaya çıkmasını sağlamıştır Doğu Anadolu Orman Kuşağı içinde kalan il topraklarının % 27'sini kaplayan ve genelde bodur ve baltalık meşe ağaçlarından oluşan ormanlar ilin orta ve kuzey kesimlerinde Tunceli Merkez Ovacık Pülümür Hozat ve Nazımiye ilçelerinde yoğunlaşmaktadır İlin kuzeyinde batıdan doğuya sıralar halinde uzanan dağların 1800-2000 metreden daha yüksekteki sarp ve dik yamaçları doğal koşullar ve iklim nedeniyle ağaç yetişmediği için genel olarak çıplaktır Bu dağların güney yamaçlarında 1800 metreden daha alçak kesimlerde yer yer meşe ve ardıç topluluklarına rastlanmaktadır Dağların güneye doğru alçalan orta ve güney kesimlerinde tek tek yükselen dağlarla bu dağları birbirinden ayıran sırtlar genelde meşe ormanlarıyla kaplıdır Vadilerde ve akarsu boylarında meşe ağaçlarının yanı sıra ardıç gürgen dişbudak akağaç söğüt kavak ve çınar ağaçları da bulunmakta platolarda ise doğal bitki örtüsünü kısa boylu çayır otları oluşturmaktadır Munzur Vadisi tabanında ve su boylarında karışık olarak karaağaç akağaç kızılağaç dişbudak çınar asma huş ceviz yabani fındık kavak söğüt ve çalı türlerinden oluşan zengin bir bitki örtüsü bulunmaktadır Alt flora meşelerin koru niteliğinde olduğu yerlerde zengin durumdadır

Bitki örtüsü bakımından çok zengin olan Munzur Vadisi Milli Parkı florasında 1518 çeşitli bitki kayıtlı olup bunlardan 43 çeşidi Munzur Dağlarına 227 çeşidi Türkiye'ye endemik türlerden oluşmaktadır Munzur Dağlarından başka hiçbir yerde bulunmayan endemik bitkiler arasında; Çan Çiçeği Erzincan Kirazı Bindebir Keklik Otu Munzur Kekiği Munzur Düğün Çiçeği Dağçayı Munzur Dağı Oltuotu ve Menekşe sayılabilir

Çemişgezek ve Pertek ilçelerinde orman varlığı gün geçtikçe azalmakla birlikte Keban Baraj Gölüne bakan kesimlerde bodur meşeliklere rastlanmaktadır Güney ilçelerinde orman varlığının zayıflamasına karşın meyve bahçelerinin yaygın olması bitki örtüsünü zenginleştirmektedir

İlin özellikle orta ve kuzey kesimlerinde düzlüklerde ve akarsu kenarlarında ilkbahar aylarında canlanan çeşitli kır çiçekleri rengârenk örtüler oluşturarak çok güzel görüntüler oluşturmakta ve ilin bitki çeşitliliğine çok önemli katkı yapmaktadır

YABAN HAYVAN VARLIĞI

Tunceli ili yaban hayvan hayatı bakımından da oldukça zengindir Özellikle Munzur Vadisi ve çevresi yaban hayvanları için elverişli bir ortam sunmaktadır Çengel Boynuzlu Yaban Keçisi ve Bezuvar isimli iki tür dağ keçisi ile av kuşlarından Ur Kekliği bu yöreye özgü ilginç ve nadir türlerdir Çengel boynuzlu yaban keçisi yazın orman sınırının üzerindeki kayalık yerlerde kışın ormanın içindeki sarp yerlerde yaşamaktadır İlde sansar kokarca porsuk tavşan dağ keçisi dağ koyunu tilki boz ayı domuz kurt sincap ve kirpi yaban hayatının yaygın türlerini oluşturmaktadır Mağaralarda ve kaya kovuklarında yaşayan boz ayı Munzur yaban hayatının önemli büyük memelilerinden biridir Bölgenin diğer büyük memelileri orman içerisindeki kayalıklarda yaşayan vaşak yaban domuzu ve bozkurt'tur İlde yırtıcı kuşlardan kartal akbaba doğan şahin atmaca kerkenez tellice ve çaylaklara hemen her yerde rastlanmaktadır Gece yırtıcılarından puhu kuşu baykuş ve yarasa da yaygın türlerdendir Yörede yaşayan diğer kuş türleri arasında keklik çil keklik toy mezgeldek turna bıldırcın çulluk üveyik tahtalı ve kaya güvercinleri bazı ördek türleri ve ender olarak da kaz bulunmaktadır

Munzur Suyu kırmızı benekli alabalık türlerinin yetişmesine çok elverişli olup özellikle yukarı çığırında bol alabalık yaşamaktadır Munzur Suyunda alabalık kepenez ve dargın balığı suyun ısındığı aşağı kısımlarda yayın balığı diğer akarsularda ise alabalık kepenez balığı ve çay balığı bulunmaktadır Keban Baraj Gölünde ise sazan küpeli balık ve turna balığı türleri bulunmaktadır

Ovacık'ın doğusunda Munzur Gözelerinin 1-2 Km güneyinden başlayarak başta Munzur Suyu ve Mercan Deresi olmak üzere Tunceli'ye kadar 80 Kmlik alana yayılmış bulunan kırmızı benekli alabalık önemli bir değere sahiptir