Adana Yöresine Ait Efsaneler

Adana yöresine ait efsaneler

Şahmeran, Lokman Hekİm ve Adana Efsanelerİ

Tarihin ilk dönemlerinden itibaren ortaya çıkan, inandırıcılık özelliği olan, kutsal, gerçek, ve olağanüstü unsurları barındıran kısa halk anlatılan şeklinde tanımlayabileceğimiz efsaneler, bağlı oldukları toplulukların en önemli kültürel varlıklarından birini oluştururlar

İnsanlar varoldukları andan itibaren dış dünyayı ve doğayı tanımak, ondan faydalanmak çabası içinde olmuşlar, yaşamlarını devam ettirirken karşılaştıkları sorunları ise kendilerine göre geliştirdikleri bir düşünce sistemine göre yorumlamışlardır Dışa karşı üstünlük sağlamak isteyen insan düşüncesi, kendisini etkileyen olaylar karşısında bir takım kavramlar geliştirmiş, bu kavramları belli biçimlerde harekete geçirerek, sözlü gelenekte yaşayan anlatım türlerini meydana getirmiştir



Bu grup içerisinde sayabileceğimiz efsane türü, tarih ve inanç öğelerinin yanı sıra geleneksel motifleri de içinde barındırması açsından halk kültürü ürünleri arasında önemli bir yere sahiptir Efsanelerin konulan, geçen zamanla birlikte toplumda görülen değişikliklere paralel olarak farklılaşmış, genişleyerek çeşitlilik kazanmıştır

Genel olarak bütün toplumlarda ilkel efsaneler: tanrıların, evrenin, insanların yaradılış ve ortaya çıkışlarının yanı sıra, ilk günahı, ölümün kökenini, tufanı, tanrıların insanları nasıl cezalandırdıklarını, avcılığın ve hayvancılığın başlangıcını, yeryüzünün ilk çiftini, ilk ailesini, âdet, kurum, törenlerin, teknik bilgilerin kökenlerini konu edinmektedirler

Tarih öncesi dönemlerde ortaya çıkan efsaneler, insanın yaşaması için gerekli olan temel bilgilerin, değerlerin tanrılar ve kahramanlar tarafından insanlara verildiğini işler Efsaneler âdet, kurum ve törenlerin ortaya çıkış nedenlerini konu edindikleri gibi bu âdet, kurum ve fitlerin kutsallığını, kutsal sayılan ilk zamanlara bağlayarak, gelenekseli destekleyip güçlendirirler Efsanelerdeki temel amaçlardan birisi de toplumsal değerlerin yaşatılmaya çalışılmasıdır Bu değerler, daha çok örnek tipler aracılığıyla devam ettirilirler Bu bakımdan toplum hayatına olumlu davranışları ile etkili olan hatta toplumlara yon veren tiplerin davranış ve hareketleri, efsanelere konu olabilir Özellikle İslâmi içerikle şekillenen Türk efsanelerinde toplumsal değerleri öne çıkartan ve insanlara örnek olsun diye seçilen tiplere rastlamamız mümkündür

ilkel efsaneler insanın yasaması için gerekli olan temel bilgilerin, teknik ve değerlerin tanrılar tarafından insanlara nasıl öğretildiği konusunu işlerlerken, bu konu zamanla toplumdaki inanç sistemlerini de içine alarak genişlemiş, toplum hayatına yön veren kişilerin davranışları, masal konuları, efsaneleri etkilemiş ve bu şekilde geniş bir yelpaze oluşmuştur

Bunlardan başka konulan masallarla ortak olan efsaneler de vardır Bazı efsaneler ise artık inanış konusu olma niteliğini yitirme aşamasındadır "Eskiden böyle inanırlarmış, güya böyle olmuş" gibi açıklamalar, bu çeşit söylentilerin eskiden inanma konusu olduğunu belirler, inanılır olma özelliğini yitiren efsaneler, gittikçe masal türüne yaklaşırlar

Efsane türü 19 yy'ın başlarından itibaren Avrupa'da ilgi görmeye başlamıştır J Ludvvig Grimin ve VVilhelm Grimm'in 1816-1818 yıllarında yayınladıkları iki ciltlik Deursche Sagen efsane konusunda yapılan ilk çalışmalardan biridir Türkiye'de cumhuriyetten sonra üzerinde durulmaya başlanan efsane konusunda birçok derleme çalışmasının yanı sıra bilimsel çalışmalar da yapılmıştır Bunlardan birisi de tarafımızdan hazırlanan, 127 efsane metnini ve incelemesini içeren yüksek lisans aaaidir

Adana, sahip olduğu coğrafi konum ve kültürel yapısıyla birçok halkbilimi malzemesini bünyesinde barındıran bir şehirdir Efsane açısından da oldukça zengin bir altyapıya sahip olan Adana'da anlatılan efsaneler birçok başlık altında toplanabilir "Dünyanın Yaradılışı ve Sonu ile İlgili Efsaneler", "Veliler, Türbeler ve Ziyaretlerle İlgili Efsaneler", "Taş Kesilmeyle İlgili Efsaneler", "Bitkiler ve Ağaçlarla ilgili Efsaneler", "Hayvanlarla ilgili Efsaneler", "Doğa Olaylarıyla İlgili Efsaneler", "Tarihi Yerler ve Hazinelerle İlgili Efsaneler", "Yer Adlarıyla İlgili Efsaneler", "Dağ, Göl, Mağara, Pınar, Çeşme ile İlgili Efsaneler", "Çeşitli İşaretler ile İlgili Efsaneler", "Hızır ile İlgili Efsaneler", "Lokman Hekim ile İlgili Efsaneler" şeklinde sıralanabilecek olan bu efsaneler, motif yapılan açısından birçok ulu- -sun efsaneleriyle ortak özellikler taşırlar

Türklerin Anadolu'ya gelmeden önce bağlı bulundukları inanç sistemlerinin izleri Adana efsanelerinde bütün canlılığıyla yaşamaktadır Ak-kara çatışması, kötü ruhlar, mitolojik hayvanlar, sihir ve büyü, yağmur duası, ağaç, ateş, su, taş-kaya, toprak, dağ-tepe,- kesikbaş kültü, at, av, geyik, ışık, kartal, kurt, mağara motifleri ile destan motifleri (savaş, kızların bahadır olması), şekil değiştirme, her türlü etkiye rağmen silinmemiş, bazen olduğu gibi kalmış, bazen de değişikliklere uğrayarak yaşamış ve günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir

Eski Anadolu uygarlıkları da Adana efsanelerine kaynaklık yapmaktadır Adana'nın adını alışı efsanesinde, mitolojik bir kahraman olan Adonis'in adıyla Adana arasında bir bağ kurulmuştur İslâmiyet'in kabulünden sonra İslâmi motifler de efsanelere girmiş, özellikle "Veliler, Türbeler ve Ziyaret Yerleriyle İlgili Efsaneler" İslâmiyet kültürünün etkisiyle şekillenmiştir

Adana'nın coğrafi yapısı ve iklim özellikleri de efsanelerin oluşmasında etkili olmuştur Yılanlar ve akreplerin bol olduğu şehirde bu hayvanlarla ilgili efsaneler de yaygın olarak anlatılır Özellikle yılanlar, yöre halkının inanç ve korkularında büyük yer kaplarlar Eski bir halk masalı olan Şahmeran'ın özellikle Adana'da bu kadar yaygınlaşıp efsane haline gelmesi ve varyantlarıyla anlatılıyor olması, coğrafya ve iklimin getirdiği sonuçlardan birisidir

Lokman Hekim'in kahramanı olduğu efsaneler de Adana'da yaygın olarak bilinerek anlatılmaktadır Halk arasındaki söylentilere göre Lokman hikmet sahibi bir kişidir İnsanlara bilgeliği öğreten bir önder, yol göstericidir Onun tarihi bir kimse, vezir, büyük devlet adamı olduğunu anlatan masallar da vardır Daha sonraki çağlarda İran ve Türk edebiyatlarına giren bu hikâyeler, biçim ve yapı değişikliğine uğramış, Lokman gerek Türk ve gerek İran edebiyatlarında halk hekimliğinin atası olarak tanınmıştır Her derde deva, çaresizlere çare, şifasızlara şifa bulduğu inancı yayılmıştır Adana'da anlatılan bir efsanede Lokman Hekim ve Şahmeran birlikte anılırlar Halk anlatılarında Lokman'ın Misis'e yerleşip yaşaması ve Şahmeran'ın yaşadığı yer olarak bilinen Yılankale'nin Misis'te bulunması, halkın iki efsane kahramanı arasında bağlantı kurmasına neden olmuştur Böylece aynı coğrafyada yaşayan farklı efsane kahramanları, halkın hayal gücüyle bir araya gelmiş ve yeni bir efsane ortaya çıkmıştır

Halkın çaresizliklerini, umutlarını, özlemlerini, dünya görüşünü, bütün öteki türlerden daha belirgin biçimde dile getiren efsaneler, Adana halk kültürünü oluşturan önemli ürünlerdendir Bu efsaneler anlatıldıkları müddetçe içlerinde barındırdıkları unsurlarla kültür varlığımızın koruyucuları olacaklardır Adana'da en çok anlatılan efsanelerden örnekler verelim

ŞAHMERAN VE LOKMAN HEKİM EFSANESİ

Vaktiyle, binlerce yılanın yaşadığı bir mağaraya yanlışlıkla giren bir adam, yılanlar tarafından padişahları Şahmeran'a götürülür Şahmeran adama canını bağışlayacağını ancak kendisini misafir etmek zorunda olduğunu söyler Yerini bilen birini serbest bırakarak kendi hayatını tehliaaae atmak istememektedir Şahmeran ona çok iyi davranır Adam bir dediği iki edilmeden bütün ihtiyaçları sağlanarak yaşamakta, günlerinin büyük bölümünü Şahmeran'la sohbet ederek geçirmektedir

Ne kadar rahat da olsa, gerçek dünyadan uzak bir mağarada süren bu hayattan sıkılan adam, bir gün yeryüzüne dönmek için Şahmeran'dan izin ister Şahmeran adama güveninin tam olduğunu, yerini kimseye söylemeyeceğine inandığını belirterek gitmesine izin verir Ancak kendisini gördüğü için vücudunun pul pul olacağını, bu yüzden vücudunu kimseye göstermemesi gerektiğini de tembih eder

Yeryüzünde normal hayatına dönen adam, Şahmeran'ı gördüğünü hiç kimseye söylemez Bu arada padişahın kızı hasta olmuş, tedavisi için bütün ülke seferber edilmiştir Kızın iyileşmesini en çok isteyenlerden biri de vezirdir Gerçek amacı kızla evlenip oğlu olmayan padişahın yerine ülke yönetimini ele geçirmek olan vezir, bütün büyücüleri toplayarak, bu hastalığa çare bulmalarını ister Büyücülerden birisi, Şahmeran'ın bulunup öldürülmesi ve vücudundan alınacak bazı parçaların kaynatılıp içirilmesi durumunda kızın iyi olacağını söyler Şahmeran'ı bulabilmek için de vücudu pullu kişilerin aranması gerektiğini ekler Vezir ülkedeki herkesi zorunlu olarak hamama götürüp soydurarak, Şahmeran'ı gören kişiyi bulur Adam, Şahmeran'ı öldüreceğini vaat ederek mağaraya gider

Şahmeran'a bütün gerçekleri anlattıktan sonra, ne yapması gerektiğini sorar Şahmeran: "Ölümümün senin elinden olacağını zaten biliyordum" diyerek kendisini öldürmesini, ancak bunun gizli tutulmasını ister Çünkü öldüğü duyulursa, dünyadaki bütün yılanlar, insanlardan öç almaya kalkacaklardır Daha sonra: "Kuyruğumun suyunu kaynat ve vezire içir ki kısa zamanda ölsün Gövdemin suyunu kaynat ve kıza içir ki iyileşsin Kafamın suyunu kaynat ve iç ki Lokman Hekim olasın" diye ekler Adam biraz da buruk bir şekilde bunları dinler Şahmeran yılanlara, adamın misafiri olarak gideceğini, çok uzun yıllar dönmeyeceğini, kendisini merak etmemelerini söyler ve yeryüzüne çıkarlar Adam Şahmeran'ın dediklerini yapar Vezir ölür kız iyileşir, kendisi de Lokman Hekim olur

ŞAHMERAN VE BİR İNANIŞIN EFSANESİ

Çukurova bölgesinde halk arasında Şahmeran Efsanesine bağlı olarak söylenen: "Misis yılandan, Ceyhan yelden Adana selden gidecek" şeklinde bir söz vardır Bu sözün temelinde şu inanış yatmaktadır:

Adana, Seyhan Nehri'nin yanı başında bir düzlükte kurulmuştur Eskiden nehir sık sık taşar, evleri, köyleri yıkar, tarlaları su altında bırakırmış Adana'da sık sık sel olduğu için bir gün şehrin bu yüzden yok olacağına inanılır Ceyhan'da ise evler çok eskiden topraktan ve kamıştan yapılırmış Her yanı açık olduğu için, kuvvetli bir rüzgarda birçok ev yıkılıp gidermiş

Misis'in yılandan gitmesine gelince, bu da yine yörede çok bilinen Şahmeran efsanesi ile birlikte anlatılır Efsaneye göre Misis yakınında küçük bir dağın tepesine kurulmuş, Yılankale denilen bir kale vardır Bu kalede sütle beslenen birçok yılan varmış Bu yılanlar, bir gün sütsüz kalıp kaleden çıkacaklar ve Misis'e inerek orada yaşayanları sokacaklarmış

GÜLEK BOĞAZI'NDAKİ EJDERHA İLE KRAL KIZININ EFSANESİ

Toros Dağları'nda bulunan Gülek Geçidi'nde, bir kızla ejderhaya benzetilen şekillerle ilgili olarak şu efsane anlatılır:

Çok eski çağlarda Toros Dağları'nın tepesinde bir kral kızı yaşarmış Dağların çevresi çok sık bir ormanla çevrili olduğu için buralarda dolaşmak tehlikeliymiş Çünkü ormanda büyük bir ejderhanın yaşadığı söylenirmiş Kral da kızına sık sık çevreyi tek başına dolaşmamasını söyletmiş

Günlerden bir gün, kızın canı çok sıkılmış ve ormanda dolaşmaya karar vermiş Bir süre gezdikten sonra dik ve sarp bir kayalığın üzerine oturarak Gülek Boğazı'nı seyretmeye başlamış Birden büyük bir gürültü duymuş Aşağı baktığında kayalıklardan ejderhanın geldiğini görmüş Ne yapacağını şaşırmış Kurtulamayacağını anlayınca: "Allah'ım, beni ejderhaya yem yapacağına burada taş yap daha iyi" diyerek Tanrıya dua etmiş Kızın duasını kabul eden Tanrı hem kızı hem ejderhayı orada taşa çevirmiş

ANAVARZA TAŞININ EFSANESİ

Bundan çok eski yıllarda Kozan ve Anavarza civarında uzun ömürlü insanlar yaşarlarmış İnanışa göre bu insanlar o kadar uzun ömürlülermiş ki, ölüm nedir bilmezlermiş

Tarihi Anavarza Kalesi yapılırken, kalenin temel taşlarını, çevre halkı Kozan Kalesi'nden sırtında geti-rirmiş Naş adlı kişi, Kozan'dan yüklediği taşı Anavarza'ya götürmek için yola koyulmuş Kayhanburnu Köyü'nü biraz geçtikten sonra, karşısına bir kalabalık çıkmış İçlerinden tanıdık birine, ellerinin üstünde götürdükleri şeyin ne olduğunu sormuş Adam oğlunun öldüğünü söyleyince, Naş sırtındaki taşı yere bırakarak şu tekerlemeyi söylemiş:

Adım Naş

Yaşadım bin beş yüz yaş

Oğlum beş yüz yaş

Yüzü ham traş

Bilseydim dünyada ölüm var

Koymazdım taş üstünde tas

TAŞKÖPRÜ'NÜN KURULUŞ EFSANESİ

Adana'da, Seyhan Nehri üzerinde bulunan tarihi Taşköprü'nün kurulması ile ilgili olarak birçok söylenti vardır Bunlardan bir tanesi de şöyledir:

Adana'da bir padişah yaşarmış Padişahın kızı bir yılanın ölümüne sebep olmuş Bu yılanın eşi, kızı öldürmek için peşine düşmüş Padişah bunun farkına varmış Kızını tanıdığı birisinin evine saklamış Evden çıkması yasak olan kız, bir gün dayanamayarak bahçeye çıkmış ve elma toplamaya başlamış Bunu gören yılan, kızı sokarak öldürmüş Padişah da kızının anısına Taşköprü'yü yaptırmış Halk bugün bile padişahın, yıkıldığında yeniden yaptırılabilsin diye köprünün altına para ve altın koyduğuna inanır

ULUCAMİ EFSANESİ

Adana'nın tarihi camilerinden Ulucami, Ramazanoğulları tarafından yaptırılmıştır Caminin yapımı ile ilgili olarak şöyle bir efsane anlatılır:

Ramazanoğlu'na bir gece düşünde, cami yaptırmasını söylerler O da bu günkü Ulucami'yi yaptırmaya karar verir Caminin temeli atılır Bir gece yine düş görür Kendisinden çocuğunun kanını caminin temeline akıtması istenir Ramazanoğlu'nun bir tek erkek çocuğu vardır ama, "Allah bir tane daha verir" Diyerek O'nu kurban etmeye karar verir Temeli atan ustalara: "Çocuğumun kanını temele akıtın ama ben görmeyeyim Kanlı gömleğini getirin yeter" der Ustalar "Bey'in bir tane çocuğu var o da kesilmez" diyerek, yoldan geçen garip, bir çocuğu keserler Kanlı gömleğini Bey'e götürürler

Aradan zaman geçer Bey, çocuğunun ölmediğini anlar Temel atan ustaları çağırır ve hangi çocuğun kanını akıttıklarını sorar Oradan geçen garip bir çocuğun kesildiğini öğrenince ustalara kızar

"Vay Adana'm, gariplerin şehri olacak" der

Cami, yapılıp bitirilir ve ibadete açılır Adana da gerçekten gariplerin şehri olur İnsanların her yerden akın akın Adana'ya göç etmeleri bu efsaneye bağlanır

LOKMAN HEKİM EFSANESİ

Adana ve çevresinde yüzyıllardır yaygın olarak Lokman Hekim efsaneleri anlatılmaktadır Bunlardan bir tanesi şöyledir:

Lokman Hekim, inanışa göre bütün hekimlerin piri, üstadıdır Her çiçeğin, her otun özelliklerini tanıyan Lokman, ilaç yapar, derilere deva bulunmuş Bütün dünyayı dolaşmış Çukurova'ya gelince ovanın bereket ve güzelliğine hayran olarak Misis'e yerleşmiş Çevredeki bütün hastaları iyileştirmiş Anık hastalığın ne olduğunu unutan Çukurovalılar, ölümsüz hayatın peşine düşmüşler Kendileri için ölümsüzlük ilacını yapmasını istemişler

Lokman Hekim Çukurova'yı adım adım dolaşmış, bütün bitkileri incelemiş Bir gece dolaşmaktan yorgun düşmüş ve ulu bir çınarın altında uyuyakalmış Bir ara bir ses duymuş:

"Ey Lokman, anık araman bitsin, ben ölümsüz hayatın devasıyım Bundan böyle insanlara ve hayvanlara ölüm yok"

Lokman Hekim, sesin geldiği bitkiye doğru yürüyüp koparmış Bu arada Tanrı Cebrail'e: "Yetiş Cebrail, Lokman ölümsüzlüğe çare bulursa bu insanların hali ne olur?" demiş

Bunun üzerine Cebrail, pir-i fani kılığında Misis Havraniye tarafına bir gelmiş Misis Köprüsü'nün üstünde Lokman Hekimle karşılaşmış Cebrail: "Selamü-naleyküm" dedikten sonra Lokman'ın elindeki kitaba bakmak istemiş Kitabı alıp coşkuyla akan Ceyhan Nehri'ne atmış Kitabın ardından Lokman da suya atlamış ama bulamamış Yaz gelip sular çekilince, ırmak boyunda aramaya devam etmiş Sonunda kitabın sadece bir yaprağını, arpa tarlasında bulmuş Bugünkü tıp biliminin, o günkü yapraktan geliştiğine inanılır Yörede hâlâ, efsanenin izlerine rastlanılmaktadır Kitabın bulunduğu arpa tarlasının toprağı kutsal sayılır Çocukların karınları ağrıdığında bu toprağı ısıtıp beze sararak çocuğun karnına koyarlar

LOKMAN HEKİM EFSANESİ II

Lokman Hekimle ilgili olarak anlatılan efsanelerden bir tanesi de şöyledir:

Lokman Hekim doktor ve eczacıymış Dükkânında her türlü hastalığın devası olan ilaçlar varmış Hastalar içeri girdiklerinde, hastalıklarına iyi gelecek olan ilaç şişesi sallanırmış Bir gün içeri birisi girmiş Ancak hiçbir şişe sallanmamış Lokman Hekim bunun üzerine:

"Senin hastalığının çaresi yok, öleceksin" demiş

Adam ölümden kurtuluşun olmadığını öğrenince çok üzülmüş Her şeyini satmış Yanına bir at tüfek ve av köpeği alarak dağlara çıkmış Vurduğu hayvanları yiyip, yörüklerden yoğurt, süt alarak yaşıyormuş Bu arada hastalığı da iyice artmış

Bir ağacın altına gelmiş Atını bağlayıp köskelmiş O sırada bir yürük kadını, bir tas sütü saylığa koymuş Yılanların sütü sevdikleri bilinir Tasa yaklaşan bir yılan sütü içmiş, sonra da zehrini süte kusmuş Tas yemyeşil olmuş

Ağrıları iyice anan adam:

"Gidip şu zehri içeyim de ölüp kurtulayım" diyerek zehirli sütü içmiş Bir süre sonra ishal olmuş ve kusmaya başlamış Ancak oldukça hafiflediğini hissediyormuş Ölmek için içtiği zehirden sonra daha iyi olduğunu görmüş Gün geçtikçe iyileşmiş ve hastalığı tamamen geçmiş Lokman Hekim'e gidip: "Sen bana öleceğimi söylemiştin Ama ölmedim" demiş

Bunun üzerine Lokman: "Ben sana ala ineğin sütünü nereden bulayım, sütü yılana içirip, nasıl tasa kusturayım Hastalığının çaresi vardı ama bu ilacı temin etmek zor olduğu için öyle dedim" diye cevap vermiş

O gün bu gündür tas ve yılanın eczacılık ve tıp biliminin simgesi olması, halk tarafından Lokman Hekim'e dayandırılır