Kaşgarlı Mahmut (1008 -1075)

Divân-ı Lügati't-Türk ` te bulunan harita 11yy

Kaşgarlı Mahmut
(Arapça: محمود بن الحسين بن محمد الكاشغري, Uygurca: Mehmud Qeshqeri),
d 1008 - ö 1105

Kaşgar'dan 45 km güney batıda Opal kasabasında dünyaya geldi(Bazı kaynaklarda Isık Köl yakınındaki Bars Kul'da doğmuştur -Jean Paul Roux - Türklerin Tarihi) Tam adı "Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed"dir Yani Muhammed oğlu Hüseyin oğlu Mahmut'dur Karahanlı soyundan asil bir ailenin ferdi olan Muhammed bin Hüseyin(Husayn Çağrı Tégin)’in oğludur Annesinin ismi Bibi Rābiy'a al-Basrī'dir Babası Barsgan şehrinde yaşamakta iken bilinmeyen bir sebeple Kaşgar (Uygurca: قەشقەر, K̡ǝşk̡ǝr; Çince: , Kāshí) şehrine gelip yerleşmişti O dönemde Kaşgar, önemli bir ilim ve kültür merkezi idi Günümüzde, Çinliler’in hakimiyeti altında olan Doğu Türkistan sınırları içerisindedir Kaşgarlı Mahmud, 1008 yılında Kaşgar’da dünyaya geldi Hamirler diye çağrıldığını, bunun Oğuzların Emir (Arapça: أمير ) yerine Hemir (Arapça: حَمِر ) demelerinden kaynaklandığından bahsetmektedır Kendisinin verdiği bu bilgilerden, Türk tarihinin önemli devletlerinden birisi olan Karahanlı Devleti'nin hanedan sülalesine mensuptur

Başka araştırmalara göre (Yakup Deliömeroğlu, Avrasya Yazarlar Birliği Genel Başkanı); Batı Karahanlı Hakanlarından Buğrahan Muhammet Yağan Tekin (Bogra Yagan Tégin)’in torunu ve Şehzade Hüseyin Emir Tekin'in oğludur Yağan Tekin, 18 aylık kısa Hakanlık döneminden sonra tahtı kendi isteği ile Kaşgarlı Mahmut’un babası Hüseyin Emir Tekin(Husayn Çağrı Tégin)’e devretmek istemiştir

Bu devir teslim için büyük ziyafetler hazırlanmış davullar dövülmüştür Bu ziyafet sırasında Yağan Tekin’in eşlerinden Hanısı, tahta kendi oğlu İbrahim’i geçirebilmek için diğer şehzadeleri zehirlemiştir

Kaşgarlı Mahmut'un babası da zehirlenenler arasındadır Bu saray darbesinden sonra İbrahim, 1057 yılında Batı Karahanlıların Hakanı olmuştur Kaşgarlı Mahmut ise bu tuzaktan kendisini kurtararak Batı Karahanlı Devleti'nin topraklarından kaçmıştır Ancak İbrahim Han'ın adamları her yerde onu aradıklarından o kendisini gezgin veya bilgin gibi sıfatlarla takdim ederek sık sık yer değiştirmek zorunda kalmıştır

Kesin olarak Kaşgarlı Mahmut, dönemin bütün klasik ilimlerini tahsil etti Arapça ve Farsça öğrendi Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili tetkikatına vakfetmiştir Bu amaçla Orta Asya'yı boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a gitmiş 15 yıl boyunca Türklerin yaşadığı bütün illeri, şehirleri, obaları, dağları ve çölleri dolaştı

Bu geziler inceleme amaçlı idi Türklerin örf ve âdetlerini mahallinde araştırdı Gezileri sırasında, ana dili Türkçenin Hakaniye, Oğuz, Kıpçak, Argu, Çiğil, Kepenek şivelerini de öğrendi İyi öğrenim görmüş, İslâmiyet'le ilgili bilimsel çalışmaları yakından izlemiştir Arapça ve Farsça'yı da çok iyi öğrenmiştir Türklerin bulunduğu bölgeleri gezmiş , ana dili olan Türkçenin bütün lehçelerini yerlerinde öğrenmiş, geleneklerini göreneklerini yakından izlemiştir

Kaşgar’dan ayrılışı Bağdat’a yerleşmesi

Kaşgarlı Mahmut 1043’de Kaşgar’dan ayrılarak Bağdat’a yerleşti

Kaşgarlı Mahmut "Dîvânü Lugati’t-Türk" isimli, dünyaca bilinen eserin yazarıdır Eserini 1072 yılında Bağdat’ta yazmaya başladı 12 Şubat 1074 tarihinde tamamladı Eserin tamamlanmasından sonraki iki yıl içerisinde dört defa baştan sona gözden geçirerek 1076‘da son şeklini verdi 1077 yılında, Abbasi Halifesi Muktedî-Biemrillah’ın oğlu Ebü’l-Kasım Abdullah’a armağan etmiştir

Kitabın asıl nüshası bu gün Millet Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir

Kaşgarlı Mahmud’un, Kitabu Cevahirü’n – Nahv fi Lugati’t-Türkî (Türk Dili’nin Nahiv (*) Cevherleri) adlı bir eser daha kaleme aldığı biliniyor Nerede-nasıl kaybolduğu belirlenemeyen bu eser, günümüze ulaşmamıştır

Kaşgar'a dönüş

Kaşgarlı Mahmut, 1080 yılında Kaşgar’a döndü O artık, ülkesinin önde gelen bir ilim adamı idi Adına izafeten, Mahmudiye Medresesi denilen binada dersler vermeye başladı Binlerce öğrenci yetiştirdi Kaşgarlı Mahmud, 1105 yılında, 97 yaşında iken fâni hayata vedâ etti Aziz naaşı; ders verdiği Mahmudiye mezarlığında toprağa verildi Burası, Kaşgar şehrine 45 kilometre uzaklıktaki Opal köyünde, etrafı kavak, çınar ve söğüt ağaçlarıyla çevrili bir tepedir (Enlem 39°18'5119" Kuzey, Boylam 75°30'3582" Doğu) Ölümünden sonra öğrencileri tarafından inşa edilen türbe, günümüze kadar dört defa yenilendi

Türbede, Kaşgarlı Mahmud’un sandukasının bulunduğu bir oda, Kur’an okumak için bir salon ve müze bölümü bulunuyor Müzede değerli âlimin kitap ve makaleleri, el yazması ve basma Kur’anlar ile bazı eşyaları var Müzenin duvarında, Doğu Türkistan’lı bir ressam tarafından büyük boyda yapılmış, Kaşgarlı Mahmud’u çalışırken gösteren temsilî bir resim yer alıyor Müzede ayrıca Uygurlar’ın Budizm inancını yaşadıkları dönemlere ait eşyalar göze çarpıyor Bu eşyaların, arkeolojik kazılarda elde edildiği belirtiliyor Karahanlılar dönemine ait çeşitli mâdenî para ve süs eşyaları, müzede sergilenen malzemeler arasında dikkat çekiyor Türbenin iç ve dış duvarları ile oda ve salonların tavanları, Uygur sanatının süsleme unsurlarıyla bezenmiş Süslemeler, ahşap tavanda eşsiz bir ihtişam oluşturuyor

Türkoloji’nin ilk ve en büyük âliminin türbesi, son yıllarda önemli ölçüde tahrip edilmiştir

Eserleri

Dîvânü Lugati’t-Türk, Türk dilinde ilk ansiklopedi ve sözlük
Kitabu Cevahirü’n – Nahv fi Lugati’t-Türkî (Türk Dili’nin Nahiv (*) Cevherleri), Türk dilinin ilk gramer kitabı (Bu eseri daha kaleme aldığı biliniyor Nerede-nasıl kaybolduğu belirlenemeyen bu eser, günümüze ulaşmamıştır)