Osmanlida Ferman Ve Berât

FERMAN

Ferman, kelime itibariyle emir, irade, buyruk anlamlarını taşır, islamiyeti kabul ettikten sonra ilhanlılar tarafından kullanılan bu kelime, Osmanlılar'a da onlardan geçmiştir Kısaca ferman; herhangi bir konuda Sultan'ın 'Alamet-i Şerif' denilen tuğralı emri demektir Üzerinde padişahın kendi el yazisi ile bir ibare de bulunan fermanlara 'Ferman-i Hümayun' denir

Osmanlilar'da divani hat ile yazilmasi gelenek olan fermanlar kisaca su sirayla kaleme alinirlardi:

En üst kisma davet, ki bir dua metninden oluşur Bunun altinda tugra kismi, onun altinda ise esas metin kismi bulunur Bu kisim ferman gönderilen kisinin isim ve sifatlarini tasiyan övgü sözleri, konuya giris cümlesi, fermanin çikarilma sebebi, padisahin yapilmasi istenen seyi emrettiginin ifadesi, isin açiklanmasi, ihtar ve israr sözleri, son satirda ise tarih bölümlerinden olusur

Berât

Yazılı kağıt, mektup anlamlarına gelen berat, bir tarih terimi olarak ise Osmanlı Devleti’nde bazı memuriyetlere tayin edilenlere, görevlerini ve yetkilerini belirten, padişahın tuğrasını taşıyan ve tayin emirlerini ihtiva eden belgelere denir Berata, “biti”, “berat-ı şerif”, “nişan-ı şerif” de denilir

Bir beratta, verilen görevin cinsi, yeri, geliri veya maaşı, verilenin ismi, niçin verildiği ve kendisinden ne istenildiği, kumandanlık, serdarlık veya diğer bir görev tevcihi için ise berat sahibinin salahiyet derecesi de belirtiliyor

Beratlar, tımar, iltizam, muafiyet, mukataa, malikane ve imtiyaz beratları; beylerbeyilik, nişancılık, defterdarlık, vezirlik gibi memuriyetlerin beratları; imamet, hitabet ve tababete mezuniyeti beratları gibi konularına göre isimlendirilir

Bu arada, Osmanlı Devleti’nde padişahlar değiştikçe bütün beratlar değiştirilerek, yeni padişahın tuğrası ile yeni beratlar verilirdi

Ferman ve Berât örnekleri



Fermân

II Mehmed Dönemi h 0706882 / m 16091477

Konusu

Gelibolu İskelesi'ni tutan Yahya, Baki ve ortaklarından, Gelibolu Burgazı erenlerinin üç aylık mevâcibleri için, on bir bin dört yüz on altı akçe tahsîl edilmesine dâir

Yazı Çeşidi

Fermân, dîvânî hat ile yazılmıştır 10 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, siyah mürekkeble çekilmiş olup, rıhlanmıştır Yazıda, siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

Sol alt köşede, fermânın yazıldığı yerin kaydı vardır



Fermân

III Ahmed Dönemi h 02061132 / m 11041720

Konusu

Yenişehir-i Fener Kazâsı'nın bazı köylerine ait mukataa gelirlerinin, Matbah-ı Âmire'ye ocaklık olarak verildiği ve yeniden sayılmasına dâir

Yazı Çeşidi

Fermân, dîvânî hat; derkenârlar ise, dîvânî ve dîvânî kırması hatlarıyla yazılmıştır 13 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, altınla çekilmiştir aaayînâtında, önemli bir unsur yoktur İç beyzede, şekli bozuk rûmîler; dış beyze ve hayat ağacı formunda, lekeler halinde Haliç işi görülmektedir Formun etrafındaki yaprakların, sâdece kontürleri yapılmıştır Yazıda, siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

1-Fermânın sağ üst köşesinde, Sadrâzam'ın buyruldusu, Defterdâr'ın küçük sahı ve Haslar Kalemi'nden çıkarılan kayıt yer almaktadır 2-Sol alt köşede, fermânın yazıldığı yerin kaydı vardır



Fermân

I Mahmûd Dönemi h Evâil-i L1153 / m Aralık 1740

Konusu

Yeniçeri Ocağı'na, ihtiyaç duyulmadıkça asker alınmamasına, odabaşıların sebebsiz yere azl olunmamalarına ve Yeniçeri Ocağı nizâmlarına uyulmasına dâir

Yazı Çeşidi

Fermân, dîvânî hat ile yazılmıştır Hatt-ı hümâyûn kısmı ise nesih hat ile yazılmıştır 24 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, siyah mürekkeb ile çekilmiş ve altınla tahrîrlenmiştir Boşlukları, sâde zemîn üzerine lâcivert ve kırmızı renkte negatif motiflerden oluşan kompozisyonlar ile aaayîn edilmiştir Tuğranın sağında, çok zarif natüralist bir gül dalı görülmektedir "Mustafa" isminde müzehhib tarafından yapıldığı anlaşılan gülün taramaları çok ince ve güzeldir Tuğranın üzerine ve çevresine, altın ve siyah mürekkeb karışımı çok ince bir serpme yapılmıştır Altın çerçeveye alınmış olan üstteki yazının başlığına, klâsik aaahîb yapılmıştır Kompozisyon, kapalı form ve hatâî dallarından müteşekkildir Etrafına, bir sıra kurtçuklu pervâz yapılmıştır Altın ve lâcivert ile yapılan tığlar, negatif motiflerden müteşekkildir Yazı boşlukları, halkârî ile aaayîn edilmiştir Yazıda, siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

1-Tuğranın üstünde, Pâdişâh'ın el yazısıyla, Yeniçeri Ağası'na hitâben yazılmış "Ocağın nizâmına dâir", altı satırlık bir yazı bulunmaktadır 2-Sol alt köşede, fermânın yazıldığı yerin kaydı vardır

Berât

I Selîm Dönemi h Evâil-i R 918 / m Haziran 1512

Konusu

Seyyid Muhammed oğlu Seyyid Ömer'in, öşr-i Şer'î'den ve her türlü resmî ve örfî vergiden muaf olduğuna dâir

Yazı Çeşidi

Berâtın ilk satırı, celî dîvânî, diğer satırları ise dîvânî hat ile yazılmıştır 10 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, siyah mürekkeble çekilmiş olup, rıhlanmıştır Yazıda, siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

Sol alt köşede, berâtın yazıldığı yerin kaydı vardır



Berât

I Abdülhamîd Dönemi h 07051193 / m 23051779

Konusu

Konya'nın İnsuyu Kazâsı'ndaki Sorak Köyü derbendçilik görevinin, eşkıyaya mâni olmak ve gerekli vergileri ödemek şartıyla, Teberdâr (baltacı) Mehmed'e verildiğine dâir

Yazı Çeşidi

İlk satır, celî dîvânî; diğer satırlar, dîvânî hattı ile yazılmıştır 10 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, altınla çekilmiştir ve siyah tahrîrlidir Boşlukları, açık mavi zemîn üzerine, mavi renk halkârî ile bezenmiştir Tuğranın üst kısmı, halkârî bir kompozisyon ile aaayîn edilmiştir Barok çerçevenin etrafına, negatif tığlar yapılmıştır Hatt-ı hümâyûnun başlığı, kapalı form ve hatâî dallarından oluşan klâsik aaahîbdir Yazının etrafındaki sıvama altın üzerine, rûmî kompozisyon yapılmıştır Açık mavi olan rûmîler iç bünyeli ve gölgelidir Tığlar, mavi ve kırmızı negatif motiflerden oluşmuştur Başlık aaahîbi, bir sıra kurtçuklu pervâzla çevrilmiştir Altın zemînler, iğne perdahlıdır Bütün form, kalın bir altın cedvel ile çerçeveye alınmıştır Mahall-i tahrîr, basit bir halkârî ile aaayîn edilmiştir Satır aralarına, altın noktalar yapılmıştır Yazının sağ kenarı ve alt tarafı, tahrîrli altın cedvel ile çevrilmiştir Yazıda, kırmızı ve siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

1-Tuğranın üst kısmında, Pâdişâh'ın el yazısı ile yazılmış "Mûcebince amel oluna", (Gereği yapılsın) ibâresi yer almaktadır 2-Sol alt köşede, berâtın yazıldığı yerin kaydı vardır



Berât

Abdülmecîd Dönemi h 17081264 / m 19071848

Konusu

Kâbe ve Ravza-i Mutahhara'nın rub' (1/4) kırat ferâşet görevine sahip Fatma Sultan'ın ölümü üzerine, bu görevin, Şehzâde Ahmed Celâleddin'e verildiğine dâir

Yazı Çeşidi

Berât, nesih ve celî dîvânî hat ile yazılmıştır 6 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, altınla çekilmiştir Çevresindeki güneş ışınlarının uçları, çatallı yapılmıştır aaayînâtın tamamı Türk rokokosu tarzında olup, sarı ve yeşil olmak üzere iki renk altın kullanılmıştır Yazıda kırmızı (gülgûnî) ve altın mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

Sol alt köşede, berâtın yazıldığı yerin kaydı vardır

Berât

III Mustafa Dönemi h 14081178 / m 06021765

Konusu

Bektaş'ın ölümüyle boşalan, Birgi Nâhiyesi'nde Mürsellü Karyesi ve Tire Nâhiyesi'nde Sadiye karyesi civarındaki zeâmetin, es-Seyyid Osman'a verilmesine dâir

Yazı Çeşidi İlk satır, celî dîvânî; daha sonraki satırlar dîvânî hattı ile yazılmıştır Derkenârlarda dîvânî, dîvânî kırması ve siyâkât hat bulunmaktadır 8 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Tuğra, kırmızı mürekkeb ile çekilmiştir Boşluklarına altın sürülüp, iğne perdah yapılmıştır Altın ile harfler arasında birkaç mm ara bırakılmıştır Dış kısmına ise 5 mm ara bırakılarak altın cetvel geçilmiş ve tuğra formuna paralel olarak bir aaayînât yapılmıştır aaayînât, lâcivert zemîn üzerine hatâî kompozisyonundan müteşekkildir Dallar ve yapraklar, sıvama altındır Hatâîler, altın tahrîrli ve kırmızı-beyaz renklidir Formun dışına da altın cedvel geçilmiştir Üst tarafına ve hançer tarafına yapılan bazı motifler sebebiyle form, adeta demlik (çaydan) görüntüsünü almıştır Nişân-ı hümâyûnun alt kısmına, sıvama altın, mavi ve penbe ile çiçek dalları yapılmıştır Aynı çiçekten, berât kağıdının en üstünde ve siyâkat yazısının arasında da mevcuttur Davet (duâ) cümlesi, altınlı ve mavili bir çerçeveye alınmıştır Mahall-i tahrîrin sağında, serbest bir motif görülmektedir Yazıda, kırmızı ve siyah mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

1-Tuğranın üst tarafında, Pâdişâh'ın el yazısı ile yazılmış "Mûcebince amel oluna", (Gereği yapılsın) ibâresi yer almaktadır 2-Berâtın sağ üst kısmında, Sadrâzam'ın sahı ve buyruldusu; alt tarafında Defterhâne ve Nişan Kalemi'nin kayıtları yer almaktadır 3- 5 ve 8 Satırlar arasında siyâkat yazısı ile yazılmış, Defterhâne'den çıkarılan zeâmet kayıtları bulunmaktadır 4-Sol alt köşede, berâtın yazıldığı yerin kaydı vardır



Berât

I Abdülhamîd Dönemi h 03081194 / m 04081780

Konusu

Sicilyateyn'in İstanbul Elçiliği Tercümânlığı'na, Yosef veled-i Musa'nın tâyin edilmesine ve her türlü vergiden muaf tutulmasına dâir

Yazı Çeşidi

Berâtın ilk satırı, celî dîvânî; diğer satırları ise dîvânî hat ile yazılmıştır 13 satırdır

Tuğrası ve aaayinatı

Altınla çekilen tuğra, siyah tahrîrlidir Boşlukları, gümüş ve çeşitli renklerle doldurulmuştur Beyzelerindeki kıvrım dalların ucuna, penbe güller ve turuncu tomurcuklar yapılmıştır İki sıra bordür arasında bir sıra geçme ve halkârî yapraklar ile çevrilmiş olan üçgen formun içi ve dışı, Türk rokokosu çiçek ve motiflerle aaayîn edilmiştir Çiçeklerin arasında, şikâf tarzında bezenmiş sazyolu motifleri görülmektedir Tuğların üstündeki ve üçgen formun tepesindeki şemselerin içine, kapalı form ve rûmî hatlarından oluşan kompozisyon yapılmıştır Dendanlar ve motifler, altınla çalışılmıştır Satır araları, altın noktalar ve zerefşân ile aaayînlidir Yazıda, siyah, kırmızı ve altın mürekkeb kullanılmıştır

Gördüğü İşlem

Sol alt köşede, berâtın yazıldığı yerin kaydı vardır