Fiil Çatısi...

FİİL CATISI:

İL (EYLEM) ÇATISI:
*Cümlede, eylemin, özneye yada nesneye göre girdiği durumlara çatı denir
*İsim cümlelerinde çatı aranmaz
Bugün hava güzel (Çatı aranmaz)
*Fiil, çatı bakımından, özneyle ilişkisine ve nesneyle ilişkisine göre ikiye ayrılır

A)ÖZNEYE GÖRE FİİLLER:
1-Etken Fiiller:
*Öznesi belli olan ve eylemin bildirdiği işi, bizzat öznenin yaptığı fiillere “etken çatılı fiiller” denir

İlerleyen saatlerde fırtına başlamıştı
(Fırtına: Gerçek Özne) (Başlamıştı: Etken çatılı fiil)

Kitap, ikinci dünya savaşında yaşananları anlatıyor
(Kitap: Gerçek Özne) (Anlatıyor: Etken çatılı fiil)

Kendisi hala gelmedi
(Kendisi: Gerçek Özne) (Gelmedi: Etken çatılı fiil)

Sabah erkenden yürüyüşe çıktım
(Ben: Gizli Gerçek Özne) (Çıktım: Etken çatılı fiil)

Gül, sulanmayınca soldu
(Gül: Gerçek Özne) (Soldu: Etken çatılı fiil)

2-Edilgen Fiiller:
*Cümlede gerçek öznesi belli olmayan; eylemin bildirdiği işi yapan değil, işten etkilenen durumunda öznesi bulunan fiillere “edilgen çatılı fiiller” denir
*Edilgenlik “-l, -n” ekleri ile yapılır
*Edilgen fiillerin öznesine “sözde özne” adı verilir Aslında bu özneler, fiil etken durumda olsa “nesne” görevinde kullanılır

Çamaşırlar güzelce yıkandı
(Yıkayan kim?Belli değil, Yıkanan ne? Çamaşırlar: Sözde özne,
Yıkandı: edilgen çatılı fiil)

Belirlenen konular görüşüldü
(Görüşen kim? Belli değil, Görüşülen ne? Belirlenen konular: Sözde özne,
Görüşüldü: edilgen çatılı fiil)

Evimiz dün gece soyuldu (Evimiz: Sözde özne, Soyuldu:Edilgen çatılı fiil)

Dikkat!!!: Her “-l, -n” eki edilgen çatılı fiil yapmaz
Kayık kıyıya kadar çekildi (Kayık: Sözde özne, Çekildi:Edilgen çatılı fiil)
Sular öğlene doğru çekildi (Sular: Gerçek özne, Çekildi:Etken çatılı fiil)
Ahmet, güzelce yıkandı (Ahmet:Gerçek özne, Yıkandı:Etken çatılı fiil)

3-Dönüşlü Fiiller:
*Öznesi, hem işi yapan, hem de işten etkilenen durumunda olan fiillere “dönüşlü fiiller” denir
*Dönüşlülük “-l, -n” ekleri ile yapılır
*Dönüşlü fiiller, aynı zamanda etkendir

Banyodan çıkar çıkmaz kurulandı
(Kurulanma işini yapan kim? O) (Kurulanma işinden etkilenen kim? O)

Ahmet, yıkandı, giyindi, tarandı, süslendi ve dışarı çıktı
Güneşten korunuyorum
Söylediğim sözlere alındı
Dün olanlara çok üzüldü
Daima yaptığı işlerle övünürdü

Not: Dönüşlülükle edilgenlik karıştırılmamalıdır
Ahmet yıkandı (Dönüşlü)
Sınıf yıkandı (Edilgen)

Not: Canlılar dışındaki varlıkların özne olduğu cümlelerde dönüşlülük bulunmaz

4-İşteş Fiiller:
*Eylemin birden fazla özne tarafından yapıldığını bildiren fiillere “işteş fiiller” denir
*Eylem, birlikte yada karşılıklı yapılmalıdır
*İşteşlik “-ş” eki ile yapılır
*İşteş fiiller aynı zamanda etkendir

Büyük patlamayı duyunca, insanlar kaçıştı (Birliktelik)
Kuşlar heyecanla uçuştu (Birliktelik)
Akbabalar az önce ölen ceylana üşüştü (Birliktelik)
Haberi duyunca ağlaştılar (Birliktelik)
Espriye herkes gülüştü (Birliktelik)

Aile sorunları hakkında dertleştiler (Karşılıklı)
Onunla ciddi ciddi tartıştık (Karşılıklı)
Sınıftan erken çıkmak için itiştik (Karşılıklı)
Onlar saatlerce görüştü (Karşılıklı)

Not: Bazı fiiller kökten işteştir Ek almaları gerekmez
Güreş, Yarış, Barış…
Kenan'la güreştik (Karşılıklı)

Not: Her “-ş” harfinin görüldüğü fiil işteş olmayabilir

Siniri geçince yatıştı (Tek özne var)
Gün geçtikçe gelişti (Tek özne var)
Zoru görünce sıvıştı (Tek özne var)

B)NESNEYE GÖRE FİİLLER:

1)Geçişli Fiiller:
*Nesne alabilen fiillere “geçişli fiiller” denir

O adamı daha önce hiç görmemiştim (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”)
Kitabı heyecanla okuyordu (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”)
Doğum gününde ona kitap aldım (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”)
Suyu bir dişte içti (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”)

Not: Bir fiili geçişli sayabilmek için, nesnenin mutlaka cümlede bulunması gerekmez Cümleye aklımızdan bir nesne getirebiliyorsak, o fiil geçişlidir

Dört kişi zor taşıdık
Özne………Zt…Y
(Cümlede görünürde bir nesne yok Fakat, “neyi taşıdık?” sorusuna aklımızdan cevap bulabildiğimiz için, fiil “geçişli”dir)
Yükü dört kişi zor taşıdık

Not: Bazı fiiller kullanıldığı cümleye göre geçişli veya geçişsiz olabilirler
Film iki saat sürdü (Geçişsiz) (Neyi sürdü? Cevap yok)
Tarlayı iki saatte sürdü (Geçişli) (Neyi sürdü? Cevap: Tarlayı)

2)Geçişsiz Fiiller:
*Nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiiller” denir

O da bizimle geldi (Neyi geldi? Kimi geldi? Cevap: Yok)
Otobüs az ileride durdu (Neyi durdu? Kimi durdu? Cevap: Yok)
Saatlerdir kuşlar gibi uçuyoruz
Anlattığı fıkraya tüm sınıf güldü
Bebek mışıl mışıl uyuyor
Dışarıda lapa lapa kar yağıyor

3)Oldurgan Fiiller:
*Geçişsiz haldeyken “-r, -t, -tır” eklerini kullanarak geçişli hale getirdiğimiz fiillere “Oldurgan Fiiller” denir

Otobüs az ileride durdu (Geçişsiz)
Özne
Otobüsü az ileride durdurdu (Geçişli)(Oldurgan)
Nesne

Anlattığı fıkrayla tüm sınıfı güldürdü (Oldurgan)
Yaptığı şaka hepimizi korkuttu (Oldurgan)
Az önce pişirdim (Oldurgan)
Bebeği uyutmuş (Oldurgan)
Her sene yüzlerce fakiri doyuruyor (Oldurgan)

Not: Örneklerde görüldüğü gibi ekler cümleden çıkarılsa, tüm fiiller geçişsiz hale gelir Yani nesne alamaz

4)Ettirgen Fiiller:
*Geçişli haldeyken “-r, -t, -tır” eklerini kullanarak geçişliliğini arttırdığımız fiillere “Ettirgen Fiiller” denir

Öğretmen ikinci soruyu çözdürdü (Ettirgen)
(Çözdü de geçişliydi, ek alarak geçişlilik arttırılmış)

Bize tavşan kanı çayından içirdi
Kirlenen yerleri temizletti
Hesabı arkadaşına ödetti

Not: Örneklerden de anlaşılacağı gibi ettirgenlik, fiille “işi başkasına yaptırma” anlamı katmaktadır Özne işi başkasına yaptırır