Bir Gazel İncelemesi

GAZEL-FUZULÎ

Beni cândan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı

Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı

Kamu bîmârına cânân devâ-yi derd ider ihsân

Niçin kılmaz mana dermân meni bîmâr[ı] sanmaz mı

Gamım pinhân dutardum ben dediler yâre kıl rûşen

Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı

Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım

Uyayır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

Gül-i ruhsârına karşu gözümden kanlu akar su

Habîbüm fasl-ı güldür bu akarsular bulanmaz mı

Değildim ben sana mâil sen ettin aklımı zâil

Mana ta'n eyleyen gâfil seni görgeç utanmaz mı

Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır

Sorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı

FUZÛLÎ

Mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün

Ölçünün bulunması hakkında ayrıntılı bilgi için ARUZ ÖLÇÜSÜ'ne bakınız

Kelimeler

atıf: Yöneltme, çevirme; ilişkili bulma

bîmâr: Hasta

bî-vefâ: Vefasız, sözünde durmayan ?bî-? Farsça bir ön ektir Başına geldiği kelimenin anlamını olumsuz yapar

cânân: Sevgili

cefâ: Eziyet

çeşm-i giryân: Ağlayan göz

devâ: Derman, çare

efgân: Feryat, figan, çığlık

fasl-ı gül: Gül mevsimi, ilk bahar

felek: Gök yüzü Edebiyatta felek daha çok şikâyet yerine kullanılır Divan şairleri tarafından daha çok yükseklik, yücelik, genişlik, sonsuzluk ve parlaklık gibi özellikleriyle anılmıştır Âşığın çektiği acı ve ızdıraplardan dolayı ettiği âh ve figanlar de felekler kadar sonsuzdur Felek ihtiyarlığı, dönekliği, kimseye yâr olmaması, kahpeliği gibi özelikleriyle şikâyetlere sebep olur

gâfil: Herhangi bir konuda haberi ve bilgisi olmayan

gam: Keder, üzüntü

giryân: Ağlayan

görgeç: Görünce, gördüğünde

habîb: Sevgili

hemîşe: Sürekli, her zaman

hicrân: Ayrılık

ihsân: Bağış, yardım

kamu: Bütün, hep, tamam

mâil: Meyletmiş, gönül vermiş

murâd: İstek, arzu

pinhân: Gizli

rind: Dünya işlerine önem vermeyen kişi, kalender

ruhsâr: Yanak

rûşen kılmak: Açıklamak, aydınlatmak, anlatmak

rüsvâ: Rezil

şeb: Gece

şeb-i hicrân: Ayrılık gecesi

şem?: Mum

şeydâ: Çılgın, deli, şaşkın

ta?n eylemek: Ayıplamak

zâil etmek: Sona erdirmek, ortadan kaldırmak

Metin Üzerinde Araştırmalar

1- Şiirin teması nedir?

Şiirin teması, sevgiliye olan aşk ve ona kavuşamamanın verdiği acıdır

2- Şiirde âşık ve sevgili tiplerinin hangi özelliklerinden söz edilmektedir?

Şiirde anlatılan sevgili, klâsik Türk edebiyatındaki sevgili tiplemesi ile uygunluk göstermektedir Âşık canından usandığı hâlde sevgili eziyet etmekten vazgeçmez Sevgili bütün hastaların dertlerine çare bulur, ama âşığın derdiyle ilgilenmez, âşık da ona duyduğu sevgiyi gizlemektedir; çünkü açığa vurduğu zaman sevgilinin ona inanacağından emin değildir Ayrılık gecesinde sabaha kadar kanlı göz yaşı döker, feryat eder Yine de kara bahtı uyanmaz Sevgilinin güzelliği onun aklını başından almıştır Durumu bilmeyip de bu yüzden âşığı ayıplayanlar, sevgilinin güzelliğini gördüklerinde mahcup olacaklardır

3- ?Felekler yandı âhımdan? sözünden ne anlıyorsunuz?

Şair sevgilinin kendisine çektirdiği cefa yüzünden ah çekmekte ve yüreği yanmaktadır Ah çekerken yanmış yüreğinden çıkan ah ateşi gökleri yakmaktadır Burada mübalağa sanatından söz edilebilir Şairin asıl anlatmak istediği ah sesinin göklere kadar ulaştığı ve oraları dahi yaktığı, ama muradının mumunun yanmadığı yani sevgilisinin onun sevgisini görmezlikten geldiğidir

Burada murat mumunun yanması toplumdaki bir geleneği hatırlatır Bir isteği olanlar evliya türbelerine veya efsaneleşmiş ağaç vb yerlerde adak adar Kişinin dileği gerçekleşince oraya mum yakar Aslında batıl inanç olan bu gelenek az da olsa halk arasında yaşamaktadır Burada bu geleneğe de atıf vardır

4- Sevgili kimlere ilgi gösteriyor? Âşığa nasıl davranıyor?

Sevgili kendisine âşık olan herkesle konuşarak onlara ilgi gösteriyor Dolayısıyla onunla konuşma isteğinde olan âşıklarının derdine derman oluyor Burada âşık sevgiliyi başkalarından kıskanmaktadır Hasta kelimesini mecazi olarak âşık anlamında kullanıyor Sevgilinin konuştuğu insanlar onun akrabaları da olabilir Şair onu kıskandığı için onları âşıkları zannedebilir Fakat sevgilinin âşığa yüz vermemesi onunla hiç ilgilenmemesi buna sebep olmaktadır

5- Âşık sevgiliden neyi gizliyor, kimler ne tavsiye ediyor?

Âşık sevgiliye duyduğu aşk yüzünden çektiği acıyı sevgilisine açıklamaktan çekiniyor Arkadaşları ona karşı duyduğu sevgiyi açıklamasını tavsiye ediyorlar Âşığın çekinmesinin sebebi sevgilinin kendisine inanmayabileceği endişesidir Eski toplumların kapalı oluşu, insanların karşı cinse duygularını günümüzdeki kadar açıkça söyleme imkânı bulamamaları, âşığın içe dönük bir karaktere sahip oluşu da etkili olabilir

6- Âşığın sevgiliye olan bağlılığı çevresi tarafından nasıl karşılanıyor?

Sevgili çok güzel olduğu için, onu görür görmez âşık olan şair zamanla aklıyla değil hisleriyle hareket ediyor Yani hareketlerini kontrol edemiyor Bu sebeple çevresindekiler onu ayıplıyor ve herkesin diline düşüyor Çevresindekiler, bir kadın için bu kadar gözyaşı dökmesini, feryat etmesini doğru bulmuyorlar Ama o bu sevdadan memnun olduğunu ve usanmadığını belirtiyor

Fuzûlî âşık olmayı ve aşk derdini çekmeyi, sevgiliye kavuşmaya tercih eder Çünkü bu mecazi aşk onu olgunlaştıracak ve hakiki aşka yükselmesini sağlayacaktır Oysa sevgiliye kavuşması onu bu ruh olgunluğuna kavuşmaktan mahrum edecektir O sevgilinin aşkıyla ıstırap çekmekten, acıyla yoğrulmaktan ve acılarını terennüm etmekten memnundur Bunu bir başka beytinde şöyle dile getirir:

?Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib

Kılma derman kim helakim, zehr-i dermânındadır?

(Aşk derdiyle hoşnudum, ey doktor! Bana ilaç verme ki benim helâk olmam senin derman olsun diye vereceğin zehrindedir)

7- Âşık, sevgilinin gül yanağına karşı kanlı göz yaşı dökmesinin sebebini nasıl açıklıyor?

Âşık sevgilinin kendisine çektirdiği acı yüzünden çok ağlıyor ve artık göz yaşları bulanık yani kanlı akmaya başlıyor Çok ağlayan insan için ?gözleri kan çanağına döndü? denildiğini hatırlarsak sevginin derecesine göre buradaki anlatımın gerçek olabileceğini düşünürüz Şair kanlı göz yaşlarını ilk baharda bulanık akan sulara benzetiyor Fakat gözlerinden akan yaşların kanlı olmasının bilinen sebebi dışında gül mevsiminde bulanık akan sular gibi kendi gözyaşlarının da sevgilinin gül yanağının sebebiyle kanlı aktığını anlatıyor Bir olayı bilinen sebebin dışında daha güzel bir sebebe bağlama sanatını hüsn-i talil denir Bu beyitte şair sevgilinin yanağını güzelliği ve kırmızılığı sebebiyle güle benzetiyor Burada gözyaşının kanlı olmasında sevgilinin gül yanağının kırmızı renginin gözyaşı damlacıklarına aksetmiş olduğu düşüncesi de gizlidir

Şair, şiirin bütününde düşüncelerini, anlatımı etkili kılmak için soru sorarak ifade ediyor Edebiyatta bu sanata istifham (soru sorma) sanatı denir Bu sanatta okuyucunun sorulan soruya farklı cevap verme ihtimali yoktur, yani soruda cevabı verilmiştir Fakat cevabını okuyucu verince şairin savunduğu düşünceyi kendi düşüncesi zannederek, buna katılma ihtimali artar

8- Beşinci beyitte yer alan ?akar su? kelimeleri arasında nasıl bir anlam ilişkisi vardır?

Beşinci beyitte olan ahar su kelimelerinin yazılışları aynı anlamları ayrı olduğu için bunlar arasında cinas sanatı söz konusudur Birinci mısrada suların akacağını söylüyor İkinci mısrada ise ?akarsu? anlamında kullanıyor

9- Bu gazelde hangi edebî sanatlar yapılmıştır?

Birinci beyitte ?Felekler yandı ahımdan? derken ahının ateşiyle göklerin tutuştuğunu söylüyor Bu gerçekte mümkün olamayacağı için mübalağa sanatı olarak nitelendirilebilir

İkinci beyitte bimar (hasta), derd, derman, deva kelimeleri anlamca birbirine uygun kelimelerdir Dolayısıyla bu beyitte tenasüp sanatı vardır Şair, ?Niçün kılmaz mana derman? derken, cevabını bildiği bir konuyu bilmez göründüğü için tecahül-i arif; ayrıca bimar kelimesi hasta anlamı yanında ?aşk derdine düşen? anlamında kullandığı için mecaz sanatı yapmıştır

Üçüncü beyitte pinhan tut- (gizlemek); ruşen kıl- (açıklamak) kelimeleri arasında tezat sanatı vardır

Dördüncü beyitte çeşm, giryan, efgan, dökmek arasında ve çeşm, şeb, uyandırmak arasında tenasüp sanatı vardır ?Kara bahtım uyanmaz mı?? sorusu ile cansız bir kavrama insana mahsus bir özelliği yüklediği için teşhis sanatı vardır

Beşinci beyitte sevgilinin gül yanağı yüzünden gözünden kanlı yaş gelmesinin sebebini bir başka olaya gül mevsiminin gelmesine ve bu mevsimde suların akmasına bağlanarak hüsn-i talil sanatı yapılmıştır Gül, su, ruhsar, fasl-ı gül (ilkbahar) kelimeleri arasında tenasüp; akar su ve akarsu arasında cinas sanatı yapılmıştır

Altıncı beyitte şair kendisini arkadaşlarının ayıplaması üzerine Yusuf ile Züleyha hikâyesindeki şu olayı örnek gösteriyor: "Züleyha'nın Hz Yusuf'a (as) âşık olması üzerine arkadaşları kendisini ayıplıyorlar ve bir erkek için bir vezir eşinin böyle durumlara düşmesini eleştiriyorlar Bunun üzerine Züleyha da arkadaşlarını saraya davet ediyor, onlara meyve ikram ediyor Kadınlar meyvelerini yerken sarayda çalışan Yusuf'u bir bahaneyle oraya çağırıyor Kadınlar Yusuf'un güzelliği karşısında kendilerinden geçiyor ve farkında olmadan elmalarını kesecek yerde ellerini kesiyorlar Bu olaydan sonra Züleyha'yı ayıplamakta haksız davrandıklarını anlıyorlar" Herkesçe bilinen bu olay hatırlatıldığı için telmih sanatı yapılıyor

Yedinci beyitte ?rind-i şeyda? tamlaması ile asıl kastedilen Mecnun'dur Bu beytin içinde Leyla ve Mecnun mazmunu vardır

Ayrıca bütün beyitlerde anlamı kuvvetlendirmek için soru sorularak istifham sanatı yapılmıştır

10- Şiirin kafiye ve rediflerini gösteriniz, şekil özelliklerini belirtiniz

Bu şiir bir musammat gazeldir

Musammat gazellerin ortasında iç kafiye bulunur ve gazel ortadan ikiye bölünüp dörtlük haline getirildiği zaman kafiye şeması abcb, dddb, eeeb, fffb, gggb, hhhb, ıııb şekline dönüşür

Beni cândan usandırdı a

cefâdan yâr usanmaz mı b

Felekler yandı âhımdan c

murâdım şem'i yanmaz mı b

Kamu bîmârına cânân d

devâ-yi derd ider ihsân d

Niçin kılmaz mana dermân d

meni bîmâr[ı] sanmaz mı b

Gamım pinhân dutardum ben

dediler yâre kıl rûşen

Desem ol bî-vefâ bilmen

inanur mı inanmaz mı

Şeb-i hicrân yanar cânım

döker kan çeşm-i giryânım

Uyayır halkı efgânım

kara bahtım uyanmaz mı

Gül-i ruhsârına karşu

gözümden kanlu akar su

Habîbüm fasl-ı güldür bu

akarsular bulanmaz mı

Değildim ben sana mâil

sen ettin aklımı zâil

Mana ta'n eyleyen gâfil

seni görgeç utanmaz mı

Fuzûlî rind-i şeydâdır

hemîşe halka rüsvâdır

Sorun kim bu ne sevdâdır

bu sevdâdan usanmaz mı

Buna göre usanmaz mı, yanmaz mı, sanmaz mı, inanmaz mı, uyanmaz mı, bulanmaz mı, utanmaz mı kelimelerinde -an hecesi tam kafiye, -maz mı ekleri ise aynı görevde olduğu için rediftir

Canan, ihsan, derman, kelimelerindeki -an sesi zengin kafiye (bir uzun sesli ve bir sessiz harften oluşan kafiye zengin sayılır);

men, ruşen, bilmen kelimelerindeki -en sesi tam kafiye;

canım, giryanım, efganım, kelimelerindeki -an zengin kafiye; -ım'lar redif;

karşu, su, bu kelimelerindeki -u sesi yarım kafiye;

mail, zail, gafil kelimelerindeki -il sesi tam kafiyedir

Şeydadır, rüsvadır, sevdadır kelimelerindeki -a tam kafiye (uzun olduğu için), -dur hecesi rediftir

Divan şiirinde genellikle tam ve zengin kafiye kullanılır Bu şiirin son derece ahenkli olmasında iç kafiyenin de etkisi vardır

Bu gazel; aruzun mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün kalıbıyla yazılmış

aa, ba, ca, da, ea, fa, ga şeklinde kafiyelenmiştir

Nazım birimi beyittir ve konusu aşktır

?Beni cândan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı / Felekler yandı âhumdan murâdım şem?i yanmaz mı? matla beytidir Bu beyit şiirin doğduğu beyittir Şairin, şiirin kafiyesine ve ölçüsüne karar verdiği beyittir Diğer beyitler buna bağlı olarak yazıldığı için matla beyti önemlidir

Konu bütünlüğü olduğu için yek-ahenk gazeldir;

bütün beyitlerinde söyleyiş güzelliği olduğu için yek-âvâz olduğu da söylenebilir

Şiirin hüsn-i talil yapılan ?Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım / Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı? şeklindeki beyti beytü'l-gazel olarak kabul edilebilir Şair son beyitte mahlasını söylemiştir ve artık şiirini bitirmiştir Bunun için bu beyte makta beyti denir

ALINTIDIR