Yapı Makineleri

YAPI MAKİNELERİ
AMAÇ
Her çeşit (alt ve üst) yapıların meydana getirilmesinde kullanılan tıpı makinelerinden en önemli olanlarının tanıtılması, çalışma şekilleri, uygulama alanları, güçleri ve verimleri hakkında yapıcılıkla ilgili Mesleki ve Teknik Öğretim okullarımızın üst bilimsel seviyeleri de göz önüne ılınarak öğrencilere basitten karmaşığa doğru yeterli bilgileri vermektir
A - YAPI MAKİNELERİNİN ÖNEMİ
Kitap XI bölümden oluşmuştur
I Bölümde, diğer bölümlerde görülecek yapı makinelerini ilgilendiren hususlara kısaca yer verilmiştir Ayrıca öğrencilere bir kolaylık olması amacıyla yabancı ölçü birimlerinin metrik sisteme dönüştürülmesini içe*ren çizelgeler konulmuştur
II-IX Bölümlerde, iş yerlerinde en çok kullanılan, yapı makineleri yer almış, bu makinelerle hangi işlerin yapıldığı, varsa çeşitleri, ana par*çalan, işe uygulanması, hesaplama veya çizelgelerden yararlanarak verimleri hakkında bilgi verilmiştir Konuların içinde çözümlü problemle! düzenlenmiş, her konunun sonuna konu ile ilgili sorular konulmuştur! Sorular içerisinde bulunan problemlerin cevapları da bir kolaylık olması bakımından sorunun altında gösterilmiştir
Yapı makinelerini tanımak amacıyla kitaba her makine için yeterince gerekli resim ve şemalar konulmuştur
X Bölümde, civata, somun, saplama, perçin, kanca, halat, kayış ve zincir git>i makine elemanlarına yer verilmiştir
XI Bölümde gerektiğinde yararlanmak için teknik terimler sözlüğü teknik terimler dizini (indeks) konulmuş, daha ileri seviyede bilgi alma! isteyenler için kaynaklar gösterilmiştir
Ayrıca konuları içeren 'bilgilenin nerelerden alındığını belirten bilgi ler dip not olarak sayfaların altlarında verilmiştir
B - DOZERLER
Dozerler, genellikle kasa, dolma, yanma, çekme ve itme işlerinde kullanılan bir iş makinesidir
l — Dozerlerle yapılan başlıca işler:
— Her çeşit kazı işleri,
— Kabaca yapılması istenilen tesviye üsleri,
— Dolgu gerecinin yayılması,
— Her çeşit enkazın (yıkıntı ve artık gereç) kaldırılması,
— Kar ve buzların temizlenmesi,
— Kazılan gerecin 90 m ye kadar itilerek taşınması,
— Dağlık ve kayalık arazide yolların açılması,
— Ağaçların devrilmesi,
— Zemin örtülerinin temizlenmesi,
— Taş ocakları tabanlarının temizlenmesi,
— Skreyperlerin itilmesi veya çekilmesi,
— Yumuşak zemine oturmuş veya devrilmiş iş makinelerinin kurtarılması

1 Dozerin Ana Aksamları
Motor d Kumanda yeri
Palet e Kumanda kolları
Kalkan f Hidrolik kaldırma kolları

2— Dozerlerde ana aksamlar:
Bir dozer, dizel olarak çalışan motor, palet veya lastik tekerler, özel kollarıyla ana şasiye bağlı kalkan (bıçak), kumanda yeri, kumanda kolları, hidrolik kaldırma kollan veya kaldırma halatlarından meydana gelmiştir
Dozer Kalkanları:
dozerlerle yapılan çeşitli işler, dozerlesin önlerine takılan iç bükey biçiminde çelik levhalardan meydana gelen kalkanlarla olur Kalkanlar, dozerlerin ve yapılacak işlerin özelliğine göre çeşitli şekillerde bulunmaktadır
Kalkanların taban ve uç kısımlarına aşınma ve darbe etkilerine dayanıklı alaşımlı çelikten yapılmış, civatalarla kalkanlara bağlanan çaklar takılır Sert zeminlerin kazılmasında bıçaklar genel olarak uç kısımlarından aşındığı veya kırıldığı için, bütün bıçağın değiştirilmesi yerine yalnız kırılan veya aşınan uç kısımlar değiştirilir Kalkanların iç bükey nedeniyle kazılan gereç dozer hareket halinde iken öne doğru yuvarlandığı için kazı istemi kolaylaşmış olur
Kalkan boyutları, dozerlerin güçleri ve çeşitli işlere uygulanmasına göre değişmekte olup genellikle uzunlukları 2m-4,5m, yükseklikleri ise 0,6m-1,5m arasında değişir
Dozer kalkanları ya çelik halatlarla mekanik olarak,ya da hidrolik olarak aşağı, yukarı inip kalkabilir
Çalılık zemin yüzeylerinin kolaylıkla ve verimli bir şekilde temizlenmesi amacıyla, dozerlere oldukça büyük ve dişli bıçaklan olan kalkanlar takılır (Şekil: 12)
3 — Dozer Çeşitleri :
Dozerler, kalkan biçimleri, mekanik veya hidrolik olarak çalışan kolların durumuna ve işe uygulanmaları bakımından, buldozer, tiltdozer ve angldozer olmak üzere başlıca üç çeşittir
a) Buldozer: Buldozerlerde kalkan traktörün boy eksenine dik ve traktör gövdesine oldukça yakın bağlanmıştır Bu özelliğinden dolayı oldukça dengeli olarak sert zeminlerin kazılması, kayaların ve ağaç köklerinin sökülmesinde kullanılır

2 Buldozer Kalkanı Durumları

Buldozer kalkanları, kaldırma kolları yardımı ite dozerin oturduğu zeminden (dozer Cins ve büyüklüğüne göre) 30 cm - 50 cm kadar aşağı inebilir, 60 cm -100 cm kadar da yukarı kalkabilir Bazı buldozer tiple rinde ise kalkanlar azda otsa sağa veya sola dönebildiği gibi, öne ve arka ya da yatabilmektedir

3 Tiltdozer Kalkanı Durumu

b) Tiltdozer: Tiltdozer kalkanları, buldozer kalkanlarında olduğu gibi yataya dik olarak inip kalkabilir ve ayrıca bir ucu diğer ucuna göre yatayla 10° lik bir açı yapacak şekilde kaldırılabilir Bu özelliğinden dolayı, tiltdozerler, buldozerlerin yaptığı işlere ek olarak, hendek açma ve yamaç kazılarında da kullanılır
c) Angldozer: Angldozer kalkanları, buldozer ve tiltdozer kalkanları durumuna getirilebildiği gibi, ayrıca sağa veya sola doğru da 30° kadar döndürülebilir Angldozerlerin kalkan hacmi buldozerlerin kalkan hacminden daha büyüktür
Bu dozerler yamaç kazılan, hendek açma, iterek 90 m ye kadar kazılan gereçlerin taşınması ve serilmesinde kullanılır
C - GREYDERLER
Greyderler, zemin tesviyesi ve çalışabileceği kadar sertlikte bulunan zeminlerde hendek açma ve şev düzeltine işlerinde kullanılan iş maki neleridir
1 Greyderlerle yapılan başlıca işler:
— Toprak tesviyesi,
— Hendek açma ve şev düzeltilmesi,
— Bitkisel tabakanın kaldırılması
— Yol ve alan gerecinin serilmesi,
— Zeminin gevşetilmesi,
Kar kürümesi,
Gerektiğinde keçi ayağı silindirinin çekilmesi

4 Bitkisel Tabakayı Kazıyan Bir Grayder

2 — Greyderlerde ana aksamlar:
Bu gün iş yerlerinde çeşitli greyderler çalışmaktadır Bu greyderler de bazı ayrıcalıklar bulunmakla beraber, genellikle ama aksamlar (parçalar) aynı olup bu parçaların başlıcaları şunlardır :
a) Kumanda yeri: Greyder operatörünün makineyi yönetme yeridir Kumanda yerinin üzeri bazı greyderlerde camekan şeklinde kapalı bazılarında açık bazılarında ise üstte yalnız bir gölgelik vardır Hangi durumda olursa okun greyder operatörü çalışırken etrafını rahatça görebilmelidir Kumanda yerinde greyderin tüm hareketlerini sağlayan mekanik veya hidrolik olarak çalışan kumanda kolları bulunur
b) Tekerler: Greyderlerin genellikle önünde iki, arkasında ise dört adet lastik teker bulunur, ön tekerler kumanda yerine bağlı olup, yapılacak işe göre sağa veya sola yatırılabilir Bu tekerler aynı zamanda greyderin keskin dönüşleri için de çok yararlı olmaktadır Arka tekerler tahrik motoru aracılığı ile greyderin hareketini sağlar
Grayderlerin tekerleri yapılan işe ve çalıştığı zemine göre şişirilmeli, hiç bir zaman birbirinden farklı şişkinlikte olmamalıdır Lastiklerin şişirilmesi greyder motorunun önüne takılmış ve motordan aldığı güçle çalışan özel bir kompresörle yapılır
c Kalkan (Kepçe): Greyder kalkanları, greyderlerin göçlerine ve yapılacak işlerin özelliğine göre çeşitli biçim ve büyüklüktedir Kesme işlemi dozerlerde olduğu gibi kalkanların alt kenarına cıvatalarla bağlanan bıçaklar yapmaktadır Bu bıçaklar üç parçalı olup gerektiğinde değiştirilir Greyder kalkanları dişli dairesel eleman yardımıyla sağa ve sola dönebildiği gibi iş durumuna göre bir miktar öne ve arkaya yatırılabilir Bundan başka kalkan kendi uzunluğunun 2/3 kadar sağa ve sola doğru çıkabilir
d) Dairesel dişli eleman: Dairesel dişli elemanın esas görevi greyder kalkanına yataklık etmektir Kalkan dairesel eleman ekseni etrafında dönebilecek şekilde dişli elemana bağlanmıştır
c) Tarak: Bazı zeminler sert olduğundan greyder çalışırken güçlük çekilebilir Bu gibi durumlarda zemin önce greyderin tarağı ile gevşeltilir, bundan sonra kalkan çalıştırılarak tesviye işleri yapılır Tarak hidrolik veya mekanik kollarla ana gövdeye bağlanmış olup, üzerinde işin durumuna göre sayısı ayarlanabilen dişler bulunmaktadır
D - YÜKLEYİCİLER (LODEKLER)
Loder, kapasitesi oranında kazıcı bir iş makinesi olmakla birlikte, aynı zamanda pratik bir yükleyicidir
l — Loderlerle Yapılan Başlıca İşler :
Kapasitesi içinde çok sert olmayan zeminlerin kazılmasında,
Kum ve çakılın ocaklarından çıkarılması ve taşıyıcı makinelere yüklenmesinde,
Maden ocaklarından çıkarılan maden cevherinin, taşıyıcı makinelere yüklenmesinde,
Kömür ocaklarında uygun yerlerde kazı işleri ve yükleme işle*rinde,
önceden kazılmış veya kendi kazdığı gerecin depo edilmesinde,
Gerektiğinde zemin yüzeyinin sıyrılması ve temizlenmesinde
Loderlerin önden kazıp önden yükleyen, önden kazıp yandan veya arkadan yükleyen tipleri bulunmaktadır, önden kazıp önden yükleyen lodere trakskavatör adı verilir Trakskavatörler kazı ve yükleme işlerini çok verimli ve aynı zamanda güvenceli yaptığından, bu gün iş yerlerinde çok kullanılan bir makinedir Fakat hiç bir zaman dozer gibi kazı yapma olanağı yoktur
Loderlerde Ana Aksamlar
Loderlerde kumanda yeri, lastik tekerler veya paletler, motor gibi aksamlar dozer ve greyderlerde olduğu gibidir Ayrıcalık gösteren aksamların başlıcalan şunlardır
a) Kepçe (kova),
b) Bum (kepçe taşıma kolu),
e) Hidrolik kollar,
d) Mekanik kollar

5 Loderin Ana Aksamları

a) Kepçe (kova): Loder kepçeleri, çeşitli zeminlerin kazılması veya kazılmış gerecin yüklenmesi için değişik şekillerde bulunurlar Kepçe uçlarına aşınmaya karşı dayanıklı sert alaşımlı çelikten yapılmış dişli veya düz takılır bıçaklar takılır

6 Kepçe Ağzı Düz Olan Loder ve Kepçesi

Loder kepçeleri eklemlerle buma bağlanmış olup hidrolik ve mekanik kolların çalıştırılmasıyla öne, yukarı, sağa veya sola döndürülebilir
Bazı loder kepçeleri Şekil 42 de görüldüğü gibi açılıp, kapanabilir durumda iki parçalı olup, hem düz ağızlı hem de dişli ağızlı kepçelerin işini yapabilirler Bu kepçelerle, dolu kepçenin boşalması da kolaylaşır

7 Kepçe Ağzı Dişli Olan Loder

8 Kepçesi Açılıp Kapanan Loder

Zorunlu durumlarda loderlerin sağa veya sola boşaltma yapması gerekirse olduğu gibi loder burnuna özel tekne takılır
b) Bumm (Boam): Loder tipi, kapasitesi ve yapılacak işin özelli-ğine göre çeşitli boy ve biçimlerde bulunur Genellikle birbirine paralel ve belirli bir aralıkla konumlu iki çelik elemanın birer ucu kepçeye, diğer uçları loder gövdesine eklemlerle bağlıdır Bumun hareketi ise hidrolik bum kaldırma kollarının çalıştırılmasıyla yapılır
c) Hidrolik kollar: Hidrolik kollar, genellikle silindir şeklinde dört adet olup, bunlardan ikisi bumun kaldırılıp indirilmesi, diğer ikisi de kepçenin doldurulması, düzeltilmesi, geriye döndürülmesi ve boşaltılması gibi hareketlerin yapılmasını sağlarlar
d) Mekanik kollar: Kepçenin hareketlerini sağlayan, birer uçları hidrolik kepçe kollarına, diğer uçları kepçeye eklemlerle bağlı özel çelik aksamlardır
E - RUTERLER (ROOTERLER) - RİPPERLER
Dozerlerin kazamıyacağı kadar sertlikteki zeminlerin kazılması veya gevşetilmesi amacıyla kullanılan kazı makinelerine ruter (ripper) adı verilir
1- Ruterlerle Yapılan Başlıca İşler :
-Sert kayaların sökülmesinde,
-Betonların sökülmesinde,
-Sert zeminlerin gevşeltilmesinde,
-Ağaç köklerinin sökülmesinde,
-Asfalt vb zemin kaplamalarının sökülmesinde
2- Ruterlerde Ana Kısımlar :
RUTER: çekici makine, sökücü dişler, hidrolik bastırma düzeni ve
çekili olanlarda yük tablası gibi ana kısımlardan meydana gelir
a)Çekici makine: Ruterlerde çekici makine olarak genellikle paletli traktörler kullanılır Gerektiğinde greyder, dozer vb iş makinelerinin uygun yerlerine de takılarak bu makinelerin çekme gücünden yararlanılarak rooter meydana getirilir

9 A Çekici Makine B Sökücü Dişler C Hidrolik Bastırma Düzeni
Traktörü Bağlı Ruter
b) Sökücü dişler: Ruterlerde zeminin kazılma ve gevşeltilme işleri, gerektiğinde sökülüp takılabilen diş adı verilen sivri uçlarla yapılırBu dişlerin uç kısımları aşınmaya ve kopmaya dayanımlı sert alaşımlı çelikten yapılmış olup, dişe ayrıca bağlanır Bir ruterde kazılacak zeminin özelliği, çekici motorun gücü ve kazma derinliğine göre, özel yuvalarına takılmak veya çıkarılmak suretiyle azaltılıp çoğaltılabilen l - 5 adet diş bulunur

10 Tek Dişli Ruter 11 İki Dişli Ruter

12 Üç Dişli Ruter 13 Gerektiğinde 5 ‘e kadar
Diş Takılabilen Ruter
c) Hidrolik bastırma düzeni: Ruter dişlerinin kazı zeminine batırılması dişlerin hidrolik düzenle bastırılması ile sağlanır ve motorun çekme kuvvetinden yararlanarak kazı yapılır