Sıcaklık

Sıcaklık

Güneş Işınlarının Atmosferde Dağılışı

Yeryüzünün ısınmasında ana enerji kaynağı Güneş?tir Dünya Güneş?in uzaya yaydığı enerjinin ancak iki milyonda birini alır Güneş?ten gelen bu enerji güneş sabitesi (solar constant) ile belirlenir Atmosferin üst sınırında 1 cm2?ye 1 dakikada gelen kalori miktarına güneş sabitesi (solar constant) denir

Atmosferin etkisiyle Güneş?ten gelen ışınların tamamı yere ulaşmaz Atmosfer güneş ışınlarını çeşitli oranlarda tutar ve dağıtır Bu nedenle yeryüzü Güneş?ten gelen ışınlardan çok atmosfer tarafından tutulan ışınlarla ısınır

Sıcaklık Etmenleri

Atmosferin ısınması çeşitli etmenlerin etkisi altındadır

1) Güneş Işınlarının Yeryüzüne Değme Açısı:

Belirli bir yüzeye dik ve yatık gelen ışınların getirdikleri enerji miktarları arasında belirgin bir fark vardır

Çünkü bir ışın demeti dik geldiğinde daha dar bir yüzeyi aydınlatırken aynı ışın demeti yatık geldiğinde daha geniş bir yüzeyi aydınlatır

Ancak ışınların yere değme açısı daraldığı için etkisi azalır Bu nedenle Güneş ışınlarının yere değme açısı büyüdükçe yeryüzünü ısıtma gücü de artar

Güneş ışınlarının yeryüzüne değme açısını etkileyen etmenler şunlardır:

a) Dünya?nın Şekli: Dünya?nın küreselliğinin bir sonucu olarak Ekvator?dan kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı küçülür Buna bağlı olarak her iki yarım kürede Ekvator?dan kutuplara doğru sıcaklık azalır Bu durum enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterir

b) Dünya?nın Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi: Dünya?nın eksen eğikliği nedeni ile Güneş çevresindeki dönüşü (yıllık hareket) sırasında güneş ışınlarının yere değme açısı değişir Yeryüzündeki bir noktanın güneş ışınlarını yıl içinde farklı açılarla alması ısınma farklılıklarına neden olur

c) Dünya?nın Günlük Hareketi: Dünya?nın günlük hareketi nedeniyle güneş ışınlarının bir noktaya değme açısı sabahtan öğleye kadar artar Öğleden akşama kadar ise azalır Günün en yüksek sıcaklığı ışınların en büyük açı ile geldiği öğle saati değil depolanan enerjinin en fazla olduğu 1300 ? 1400 saatleri arası ölçülür Çünkü öğleye kadar yerde biriken enerji ışınların gelme açısının daralmasıyla birlikte ışıma ile atmosfere iletilir Işıma gece boyu devam eder yer soğur Güneş?in doğuş saatinde ışıma sona erer ve yerde enerji depolamaya başlar Işımanın sona erdiği anda günün en düşük sıcaklığı yaşanır

2) Işıma

Yeryüzü kazandığı enerjinin bir bölümünü atmosfere geri verir Buna yer ışıması denir Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamadığı saatlerde (gece) ve güneş ışınlarının yere değme açılarının küçüldüğü aylarda yer ışıması artar Ayrıca zeminin yapısı da yer ışıması üzerinde etkilidir Örneğin yeryüzünün bitki ile kaplı alanlarında yer ışıması az ve yavaşken çılak arazilerde ısı kaybı daha hızlı ve fazla olur

3) Eğim ve Bakı

Geniş bir bölgeye düşen birbirine paralel ışınların yere düşme açıları yamaç eğimine ve bakı durumuna (Güneş?e dönüklüğe) göre değişir Bu durum yerel ısınma farklarına yol açar Kuzey Yarım Küre?de güney yamaçlar Güney Yarım Küre?de ise kuzey yamaçlar güneş ışınlarını yıl boyunca daha büyük açı ile aldığından daha sıcak olur

Ekvator çevresinde bakinin etkisi tüm yamaçlarda görülür

Bakının Etkisi

Güneşe dönük olan eğimli yamaçlarda;

* Sıcaklık daha yüksektir

* Güneşlenme süresi daha uzundur

* Karların yerde kalma süresi daha kısadır

* Kalıcı karların başlama yüksekliği daha fazladır

* Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi daha kısadır

* Ormanların yükselti sınırı daha fazladır

4) Yükselti

Deniz seviyesinden yükseldikçe atmosferin yoğunluğunun ve içindeki su buharının azalması ile troposferin daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınması nedeniyle sıcaklık her 100 m?de yaklaşık 05°C azalır Bu nedenle enlemi ayni olan iki farklı noktadan daha yüksekte olan diğerine göre her zaman daha soğuk olur Örneğin deniz seviyesinden 155 m yükseklikteki Bursa?da sıcaklık 25°C iken aynı enlemde bulunmasına karşın 2543 m yükseklikteki Uludağ?da sıcaklığın 12°C olması yükseltinin sıcaklığa etkisini gösterir

5) İndirgenmiş Sıcaklık

Yeryüzünde sıcaklığın enleme bağlı dağılışını gösteren haritalar çizilirken yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak için indirgenmiş sıcaklık değerleri kullanılır

Bir yerin yükseltisinin sıfır (0 m) kabul edilerek hesaplanan sıcaklığına indirgenmiş sıcaklık denir

Bir yerin indirgenmiş sıcaklığını hesaplamak için yükseltiden kaynaklanan sıcaklık farkı hesaplanır

Bu fark o yerin gerçek sıcaklığına eklenir

Örnek :

900 m yükseklikteki Ankara?da Ocak ayı ortalama sıcaklığı ?2 °C?dir Ankara?nın deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığı kaç °C dir?

Çözüm :

100 m?de sıcaklık 05°C azalırsa

900 m?de X°C azalır

X=900 x 05 / 100 = 45 °C?dir

İndirgenmiş Sıcaklık = Gerçek Sıcaklık + Sıcaklık Farkı

İndirgenmiş Sıcaklık = -2 +45

İndirgenmiş Sıcaklık = 25°C?dir

6) Kara ve Deniz Dağılışı

Karalar denizlere göre daha çok ve çabuk ısınıp soğurlar Bu nedenle karaların daha fazla yer kapladığı Kuzey Yarım Küre?nin yıllık ortalama sıcaklığı Güney Yarım Küre?den daha fazladır

Ayrıca her iki yarım kürede kara ve denizlerin dağılışındaki farklılık termik ekvatorun yer ekvatorundan sapmasına neden olmuştur

Termik Ekvator: Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştiren eğriye termik ekvator denir

7) Atmosferdeki Nem Oranı

Atmosferdeki nem;

* Güneşten gelen ve yeryüzünden yansıyan ışınları emerek tutar

* Yeryüzünün aşırı ısınıp soğumasını önler

* Isınıp soğumanın yavaş ve dengeli olmasını sağlar Bu nedenle nemli bölgelerde günlük ve sıcaklık farkları daha azdır

8) Okyanus Akıntıları

Enlemin etkisine bağlı olarak ekvatoral bölgeden gelen akıntılar sıcak su kutup bölgelerinden gelen akıntılar ise soğuk su taşırlar

Sıcak su akıntıları geçtikleri kıyılarda sıcaklığı yükseltici soğuk su akıntıları ise sıcaklığı düşürücü etki yapar

9) Rüzgarlar

Rüzgarlar geldikleri yerlerin özelliklerine göre estikleri bölgelerin sıcaklığını yükseltici ya da düşürücü etki yapar Bu durum enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterir Örneğin Kuzey Yarım Küre?de yer alan Türkiye?de kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürücü güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırıcı etki yapar

10) Zeminin Yapısı

Karaları oluşturan taş ve toprakların fiziksel özellikleri (rengi parlaklığı gözenekliği gibi özellikleri) yeryüzünde ısınma farklılıklarına neden olur Ayrıca zeminin bitki örtüsü ile kaplı olup olmaması bitki örtüsünün yoğunluğu kar ya da toprak örtüsünün bulunup bulunmaması sıcaklık dağılışı üzerinde etkilidir

Bu nedenle taş ve toprakların ısınıp soğuma süreleri farklılık gösterir

Örneğin açık renkli ve gevşek yapıya sahip kumsallarda ısınma ve soğuma çabuk gerçekleşir

Sıcaklık Kuşakları

Matematik iklim kuşaklarının sıcaklık etmenlerinin etkisi ile değişikliğe uğraması sonucu belirlenmiştir Kara ve denizlerin dağılışı bu belirlemede temel etkendir

Kuzey Yarım Küre?de karaların daha geniş yer kaplaması yaz sürelerinin daha uzun olması sıcak su akıntılarının daha etkili olması ve Güney Yarım Küre?de buzullarla kaplı geniş Antartika Kıtası?nın bulunması nedeniyle sıcak ve ılıman kuşak Kuzey Yarım Küre?de soğuk kuşak ise Güney Yarım Küre?de daha geniştir

Matematik İklim Kuşakları: Dünya?nın eksen eğikliğine göre belirlendiği için sınırları dönenceler ve kutup daireleridir

Sıcak Kuşakların Özellikleri

Matematik Kuşaklarının Özellikleri

Matematik kuşaklarının yer yer değişime uğraması sonucu oluşmuş ve ana çizgileri ile Ekvator? a paralel uzanan sıcaklık kuşakları şunlardır:

Sıcak Kuşak:

Sıcak kuşakta bulunan yerlerde

* Güneş ışınları yıl boyunca dik ya da dike yakın açı ile gelmektedir Dönenceler arasındaki yerlere güneş ışınları yılda iki kez (yerel saat 1200?de) dik açı ile gelir

* Günlük ve aylık sıcaklık farkları çok azdır Ancak 30° enlemlerinde gece-gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok fazladır

* Aylık ve yıllık sıcaklık ortalamaları 20 °C?nin üzerindedir

* Gece ? gündüz süreleri yıl boyunca birbirine yakındır

* Alçak yerlerde yüksek sıcaklık yaşamı olumsuz yönde etkiler Bu nedenle yaşmaya ve yerleşmeye en elverişli yerler yükseklerdedir

Ilıman Kuşak:

Ilıman kuşakta bulunan yerlerde

* Güneş ışınları hiçbir zaman dik açı ile gelmez

* Günlük ve aylık sıcaklık farkları belirgindir

* Yıllık sıcaklık ortalaması 20 °C?den azdır

* Gece ? gündüz süreleri arasındaki zaman farkı artmıştır

* Dört mevsim belirgin olarak yaşanır

Soğuk Kuşak:

Soğuk kuşakta bulunan yerlerde

* Yıllık sıcaklık ortalaması 10 °C?nin altındadır

* Gece ? gündüz sureleri arasındaki zaman farkı çok fazla olabilir

* Gece ve gündüzlerin sureleri arasındaki zaman farkı çok fazla olabilir

* Gece ve gündüzlerin suresi 24 saatten uzundur

* Güneş ışınlarının gelme açısı küçüktür

* Kutup noktaları güneş ışınlarını yıl boyunca en fazla 23°27? lık açıyla alır

Sıcaklıkların Gösterimi

Yeryüzünde ölçülen sıcaklıkların dağılışı izotermlerle haritalarda gösterilir

Aynı sıcaklıktaki noktaları birleştiren eğrilere izoterm (eş sıcaklık) eğrisi denir

İzoterm (eş sıcaklık) eğrileri karasallığın ve sıcak su akıntılarının etkisiyle enlemlerden sapma gösterir

İzoterm haritaları ve yer şekillerinin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterebilmek için gerçek sıcaklıklar enlem etkisini gösterebilmek için indirgenmiş sıcaklıklar kullanılarak çizilir ve bu bilgi haritalarda belirtilir

Dünya?da ve Türkiye?de Sıcaklığın Dağılışı

Sıcaklığın yeryüzündeki coğrafi dağılışını ve bu dağılışın nedenlerini yıllık ortalama izoterm haritaları yardımıyla incelemek mümkündür Aylık ortalama izoterm haritaları ise sıcaklığın aylar arasındaki değişimi hakkında bilgi verir

A) Dünya?da Sıcaklığın Dağılışı

1) Dünya Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı

a) Kuzey Yarım Küre?de Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı

Ocak ayı kış mevsimine rastlar

En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Sibirya ve Kanada?da görülür Buralardaki sıcaklık değerleri yıl boyunca -20°C?nin altındadır

Yüksek sıcaklıklar Ekvator ile Yengeç Dönencesi arasında denizler üzerinde görülür

İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir Bu durum karaların denizlerden daha soğuk olduğunun kanıtıdır

b) Güney Yarım Küre?de Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı

Ocak ayı yaz mevsimine rastlar

En soğuk yer Güney Kutbu?dur

En yüksek sıcaklıklar Güney Afrika?da Kalahari Çölü?nde Güney Amerika?da Patagonya Çölü?nde ve Kuzey Avustralya?da görülür

İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir

50 ? 60° güney enlemleri arasında karaların az yer kaplaması nedeniyle izotermler oldukça düzgün uzanır

Sonuçlar

* Kuzey Yarım Küre?de izotermlerin gidişi enlemlere uyum saglamaz Çünkü bu yarim kürede karalar geniş yer kaplar

* Güney Yarim Küre?de izotermlerin gidişi daha düzenlidir Çünkü bu yarim kürede karalar daha az yer kaplar

* Her iki yarim kürede okyanus akintilari izotermlerin enlemlerden sapmasina neden olur

2) Dünya Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı

a) Kuzey Yarim Küre?de Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı

Temmuz ayı yaz mevsimine rastlar

Sıcaklık değerleri yüksektir Çünkü karalar bu yarım kürede geniş yer kaplar

En sıcak yerler 15 ve 40 paraleller arasındaki karalar üzerindedir

İzoterm eğrileri karalar üzerinde kuzeye denizler üzerinde güneye doğru sapma gösterir

0 °C izoterm eğrisi Grönland?ın kuzeyi ve kutup çevresinden geçer

b) Güney Yarım Küre?de Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı

Temmuz ayı kış mevsimine rastlar

Antartika Kıtası -10°C izoterm eğrisi ile çevrelenmiştir

50° - 60° enlemleri arasından geçen 0°C izoterm eğrisi oldukça düzgün uzanışlıdır

İzoterm eğrileri karalar üzerinde Ekvator?a denizler üzerinde güneye doğru sapma gçsterir

Sonuçlar

* Kuzey Yarım Küre?de izotermlerin gidişi enlemlere uyum saglamaz Çünkü bu yarim kürede karalar geniş yer kaplar

* Güney Yarim Küre?de izotermlerin gidişi daha düzenlidir Çünkü bu yarim kürede karalar daha az yer kaplar

* Okyanus akintilari izotermlerin enlemlerden sapmasina neden olur

3) Dünya Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı

Sicaklik Ekvator?dan kutuplara doğru azalır

En düşük sıcaklıklar kutup bölgelerindeki karalar üzerindedir

Alçak enlemlerde karalar denizlerden yüksek enlemlerde denizler karalardan daha sıcaktır

0° - 45° Kuzey enlemleri arasında sıcaklık değerleri karaların geniş yer kaplaması nedeniyle Güney Yarım Küre?ye göre yüksektir 45° Güney enleminden sonra Güney Yarım Küre Kuzey Yarım Küre?den daha sıcaktır

Termik ekvator Avustralya çevresi dışında Güney Yarım Küre?ye inmez Çünkü bu yarım kürede soğuk su akıntıları daha etkilidir

Kuzey Yarım Küre?de ılıman kuşak okyanuslarının doğu kıyıları batı kıyılarından daha sıcaktır

Dünya Yıllık Sıcaklık Farkı

En düşük sıcaklık farkı enlemin etkisine bağlı olarak Ekvator çevresinde görülür

En yüksek sıcaklık farkı 65°C ile Sibirya?da görülür

Kanada?nın kuzeyinde ise 45°C?ye ulaşan sıcaklık farkına rastlanır

Ayni enlemlerde bulunmalarına karşı Sibirya?da yıllık sıcaklık farkı Kanada?dakinden daha yüksektir Çünkü Sibirya?da karasallığın etkisi daha belirgindir

Ilıman kuşak okyanusların batı kıyılarında sıcaklık farkları soğuk su akıntılarının etkisiyle daha yüksektir

UYARI: En sıcak ay ile en soğuk ay arasındaki sıcaklık farkına yıllık sıcaklık farkı denir Bu farklar dönenceler çevresinde karasal bölgelerde en fazladır Ekvator çevresinde ve denizel etkilere açık yerlerde ise sıcaklık farkları azalır

B) Türkiye?de Sıcaklığın Dağılışı

1) Türkiye Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı

En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Kuzeydoğu Anadolu?da Erzurum ? Kars Bölümünde görülür

En yüksek sıcaklıklar enlem ve denizellik nedeniyle Akdeniz kıyılarında görülür

Kıyı kesimlerinde denizellik nedeniyle sıcaklık 0°C?nin üstündedir

İç kısımlarda karasallık nedeniyle sıcaklık düşüktür Buna bağlı olarak kıyı bölgeler ile iç bölgeler arasındaki sıcaklık farkı artmıştır

2) Türkiye Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı

En yüksek sıcaklıklar enlem etkisi ve nem azlığı nedeniyle Güneydoğu Anadolu?da görülür

Enlem etkisi nedeniyle güneyden kuzeye doğru sıcaklık azalır

Kıyı bölgeler ile iç bölgeler arasındaki sıcaklık farkı Ocak ayına oranla azalmıştır

Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı

* İzoterm eğrileri genellikle batı-doğu uzanışlıdır

* En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Anadolu?da görülür Nedenleri:

- Bölgenin kuzeyde yer alması nedeniyle soğuk enlemlere yakın olması

- Bölgenin deniz etkisine kapalı olması nedeniyle karasallığın belirginleşmesi

* En yüksek sıcaklıklar Güneydoğu Anadolu?da görülür Nedenleri :

- Bölgenin güneyde yer alması nedeniyle sıcak enlemlere yakın olması

- Bölgenin deniz etkisine kapalı olması nedeniyle karasallığın belirginleşmesi

- Bölgenin sıcak ve kuru çöl rüzgarlarına açık olması

Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı

Nemlilik etkisiyle en düşük sıcaklık farkları Karadeniz Bölgesi kıyı kesimlerindedir

Karasallığın etkisiyle kıyılardan uzaklaştıkça sıcaklık farkları artar

En yüksek sıcaklık farkı Doğu Anadolu?da Erzurum ? Kars Platosu?ndadır

UYARI: Sıcaklık farklarının 15°C nin üstünde olması Türkiye?nin matematik konumu ile ilgilidir