İran Mitolojisinde Hudayname

İran Mitolojisinde Hudayname

Sâsânîler döneminin en önemli tarihî eseri Hudâynâme, İran hanedanlarının, padişahlarının adlarını, çeşitli dönemlerin tarihî gelişmeleri efsanelerle karışık olarak kaydetmektedir Sâsânî saraylarında gelişmelerin kaydedildiği resmî defterler bulunmaktaydı VI yüzyıl Bizanslı tarih yazarlarından Husrev-i Enûşîrvan ile çağdaş olan Agasyas da bu resmi belgelerden yararlanmıştır Özellikle Şapûr ve Nersî kitabelerinin içerikleri Sâsânî sultanlarının saraylarında arşivlerde özenle korunmaktaydı Aynı zamanda Sâsânî sarayında İran tarihi, mitolojik rivayetleri ve efsanelerini ezbere bilen kişiler de bulunuyordu Firdevsî, Şâhnâme’de: Behrâm-i Gûr’a (421-439/1030-1048) ava giderken yolda Cemşîd ve Ferîdûn hikayelerinin anlatıldığını aktarmaktadır Öyle anlaşılıyor ki Behrâm-i Gûr dönemine kadar “Nâme-yi Bâstân” bulunmakta ve eğlence meclislerinde onun hikayeleri okunmaktaydı

İran padişahlarıyla efsanevî kahramanlarının hayatlarını konu alan metinler, çok eski zamanlardan beri İran edebiyatında özgün yerlerini almışlardır İran tarihini yazıya geçirmek isteyen ve bu konuda girişimde bulunan ilk kişi, eski İran’da adaletiyle ünlü Sâsânî hükümdarı Enûşirvân (531-579/1137-1187)’dır Enûşirvân, egemenliği altındaki topraklarda İran, İran tarihi ve kahramanlarıyla ilgili olarak anlatılan, dilden dile dolaşan sözlü halk hikayelerinin, padişahlar ve yönetimleri ve dönemleriyle ilgili çeşitli konularda yazılmış tarihle ilgili nesebnâmeler, savaş günlükleri ve bu gibi olaylarla ilgili kayıtlarda yer alan bütün rivayetlerin toplanarak yazıya dökülmesini ve özenle korunmasını emretmiş, başlatılan çalışmalar sonucu Hudâynâme ortaya çıkmıştırEnûşirvân dönemi, İslâm öncesi İran tarihinde çeşitli dallarda önemli eserlerin yazıldığı, önemli çevirilerin yapıldığı edebi bir kalkınma devresidir Sâsânîlerin Enûşirvân’dan sonra yönetime gelen diğer sultanları da bu esere birtakım yeni konular eklemişler, hatta Sâsânîlerin yıkılışından sonra III Yezdicerd ile ilgili gelişmeler de Hudâynâme’ye eklenmiştir Bu eserin padişahlar ve dönemleriyle ilgili gelişmelerin yanı sıra bir diğer özelliği de, onların zaman zaman yaptıkları konuşmalar, kısa ve özlü sözler ve vasiyetlerine de yer vermesidir

Şâhnâmelerin temel çekirdeğini Hudâynâme'de yer alan bilgiler oluşturmaktadır Hudâynâmek ve İran tarihiyle, efsanevî rivayetlerini konu alan kaynaklar Abdullâh b Mukaffa tarafından Siyeru'l-mulûk ya da Siyeru Mulûki’l-Furs adıyla Arapça’ya çevrilmiştir Hudâynâme’nin Arapça çevirilerinde doğal olarak birtakım Zerdüşt inancı unsurları da atılmıştır

Eser, sadece kapsayıcılığı, birçok rivayeti bir araya toplayarak derlemesi gerekçesiyle değil, aynı zamanda mütercimin olağanüstü kişiliğiyle yaygın bir üne kavuşmuş ve uzun dönemler Arapça tarihçiler ve râvilerin kaynağı olarak kullanılmıştır

İran tarihi ve efsaneleri konusunda önemli kaynaklar olarak kabul edilen ve Hodâynâmek adıyla da bilinen bu eserler ortadan kaybolmuş, ancak, Taberî, Mesûdî, İbn Kuteybe, Belâzurî, Hamza-yi İsfehânî, Seâlibî ve daha başka İslâm tarihçileri ve İranlı şairlerin bu kaybolan eserlere dayanarak III/IX-V/XI yüzyıllar arasında kaleme aldıkları klasik kaynaklar, hem eski dönemler İran tarihi ve hem de İran mitolojisi konusundaki bilgileri günümüze kadar aktaran araçlar olmuşlardır63 Eser, daha sonraki dönemlerde kaleme alınmış başta Taberî'nin Târîhu'r-rusul ve'l-mulûk, Ebû Hanîfe-yi Dînevrî'nin Ahbâru't-tıvâl, İbn Miskeveyh'in Tecârubu'l-umem adlı eserleri olmak üzere diğer çok önemli klasiklere ve Şâhnâmelere de kaynaklık etmiştir

İran mitolojik rivayetlerini, bir bakıma mitoloji tarihini konu alan birtakım rivayetleri bir araya toplayan bu eser, Sâsânîlerin son dönemlerinde kaleme alınmış, aktardığı rivayetler de aşamalı olarak tarihî gerçekler rengi kazanmış, efsanelerle tarihî gelişmeleri iç içe katarak işlemiş, bazı bölümlerinde gerçek tarihî olayları, bazı bölümlerinde ise gerçeğe yakın gelişmeleri, İran'ın klasik dönemlerine ait rivayetleri aktararak o dönemleri açık bir tarzda tasvir etmiştir Eserde yer alan bilgilerin önemli bir kısmı ileri gelen kesimler ve aristokrat çevrelere ait olsa da halk tabakaları da hem yaşadıkları toprakların, ülkelerinin ve hem de atalarının maceralarını yansıttığı için bu eseri kendileri için bir övünç ve gurur kaynağı olarak kabul etmişlerdir

Hudâynâme’nin Arapça çevirileri ve muhtemelen Pehlevî dilindeki orijinali de Farsça Şâhnâme yazarları ve şairlerin o dönemlerde (IV/X yüzyıl) kullandığı en önemli kaynak olmuştur Bunlar arasında Mesûdî-yi Mervezî, Ebu’l-Mueyyed-i Belhî, Şâhnâme-yi Ebû Mansûrî’nin yazarları ve Ebû Alî-yi Belhî en önde gelenlerdir Firdevsî ise, asıl kaynak olarak Şâhnâme-yi Ebû Mansûrî’yi kullanmış, bunun dışında özellikle sözlü kaynaklar olmak üzere diğer klasik eserlere de başvurmuştur

Bu eserler, özellikle İslâm öncesi dönem İran tarihi hakkında çok önemli kaynaklar olarak kabul edilmektedir Avestâ, Ahâmeniş dönemine ait kitabeler ve levhalar, orta Farsça çağında yazılmış kitabeler, çanak çömlek ve diğer arkeolojik bulgular, papirüsler, kayalıklar ve çeşitli yapıların duvarlarına işlenmiş çok önemli tarihî belgeler, resimler ve sikkeler o dönemlerin tarihini, İran millî tarihi ve efsanelerini yansıtan ve günümüze aktaran, kökenleri çok uzak geçmişlere dayanan efsaneleri bize ulaştıran araçlardır