Besin Değerleri İnsan Hayatını Nasıl Etkiler? Besin Değerlerinin İnsan Hayatna Etkisi

Besin Değerleri İnsan Hayatını Nasıl Etkiler? Besin Değerlerinin İnsan Hayatına Etkisi
Besin Değerleri İnsan Hayatını Nasıl Etkiler? Besin Değerlerinin İnsan Hayatna Etkisi

MEYVE VE SEBZELERIN BESIN DEGERLERI VE TUKETIMI

GIRIS
Meyve ve sebzeler soframizda cesitlitik saglar ve renk verirken icerdikteri besin maddeleri ve sindirime katilmayan maddeleri ile yasamimizda onemli olurlar Besinler dort ayri grupta toplanmistir
1 Et ve et urunleri
2 Sut ve sut urunleri
3 Tahilar ve kuru baklagiller
4 Meyve ve sebzeler

Besinlerin bilesiminde bulunan besin maddeleri proteinler, yaglar, karbonhidratlar, vitaminter ve madensel tuzlardir Bunlar organizmada yapitasi olurlar, enerji verirler ve canlilik olaylarini duzenleyici gorev yaparlar lyi beslenme, bu besinlerin yeterli miktarda ve dengeli bir sekilde alinmasidir Insanin besin gereksinimi yas, cinsiyet, vucut agirligi, calisma sekli, kalitim ve metabolizma ozelliklerine gore degisir Ancak alinmasi gerekli besin maddeleri arasindaki denge pek degismez
Beslenmede proteinler yapitasi, yag ve karbonhidratlar enerji verici olarak gorev yaparken, vitamin ve madensel tuzlar metabolizmayi duzenleyici rol oynarlar Meyve ve sebzeler beslenmede genel olarak vitamin ve madensel maddeler icermeleri nedeniyle onemli olurlar Bunlar protein ve yag bakimindan fakirdir, karbonhidrat bakimindan ortada bulunurlar Kuru meyveler, zeytin ve avokado, yag ve proteince zengin olmakla birtikte miktarca fazla alinmadiklari icin bu acidan onemli olmazlar Ancak fasulye, bezelye, misir, bircok yaprak sebzeler ozellikle lahana ve akrabalari proteince degerlidir Vucudun sebze proteinlerinden yararlanma orani da yuksektir (% 50-70) Nisasta ise enerji verici olarak patates, tatli patateste bol bulunur Yerelmasinda bol bulunan bir polisakkarit olan insulinin sindirilemediginden insan beslenmesinde degeri yoktur

MEYVE VE SEBZELERIN BESIN DEGERLERI
Bilesiminin buyuk kismini (% 75-95) olusturan su zevkle, kolayca alinir ve su duzenine katilir Meyve ici steril oldugundan, suyu da temizdir
Cesitli sekerler enerji verir ve laksatif etki yaparlar Organik asitler de asit-baz dengesini duzenler
Bitkisel kokenli doymamis yaglar, hayvansal yaglarin aksine kanda kollesterolu azaltir Sindirime katilmayan ve besleyici degeri olmayan seluloz, hemiseluloz, pektik maddeler ve lignin meyve ve sebzelerin ham lif maddeleridir Besinlere kabalik verirler, bagirsak hareketlerini duzenler ve bosaltimi kolaylastirir Gelismislik hastaliklari veya bozukluklari olarak gorulen bircok rahatsizlik meyve-sebze gibi lifce zengin besinlerin yetersiz alinmasindan ileri gelmektadir Ornegin apandisit, koton kanseri, rektum tumoru, fitik, kabizlik, sismanlik, varisler, hemoroid vb Ayrica pektinlerin kollestrolu baglayarak damarda birikmesini engelledigi, kan basincini dusurerek arterosklerozizi azalttggi bildirilmistir Ham selulozca zengin meyve ve sebzeler, cilek, bogurtlen, ayva, armut, elma, bezelye, biber, havuc, turp ve lahanadir

Meyva ve Sebzeler baslica vitamin kaynaklaridir Ayrica cok sayida degerli vital maddeler (esensiel amino asit ve yag asitlerij icerirler Insan vitamin gereksinimin % 90'ni meyve sebzelerden karsilar

Bunlar C vitamini baklmindan gruplandirilirsa:

Cok zengin (50-150 mg/100 g):Kusburnu, kivi, frenk uzumu, trabzon hurmasi, biber, maydanoz, tere, lahana, ispanak vb yaprak sebzeler

Zengin (30-50 mg/100 g): Turuncgil meyveleri, cilek, bogurtlen

Orta (15-30 mg/100 g): Muz, ayva, kiraz, visne, domates, kavun, kestane, marul, bezelye, fasulye, pirasa, sogan

Fakir (5-15 mg/ 100 g): Elma, armut, seftali, kayisi, erik, incir, uzum, nar, patates, havuc, hiyar, karpuz

Ayni ture giren cesitlerin de vitamin degerleri farkli olur Sebzeler pisirilerek tuketildiginde vitamin degerleri daha da azalir Bu esnada suda eriyen C ve B grubu vitaminlerde kayip fazla olur Meyveler asitce, zengin olduklarindan C vitaminini iyi korurlar Bunlarda C vitamini kabuk ve yakin dokularda en fazladir Isiklamanin iyi oldugu durumlarda vitamin degeri de yukselir
Meyve ve sebzeler A vitaminine donusen maddelerce de zengindir Sari, turuncu renkli olan bu maddeler karotinlerdir Beslenmede A vitamini gereksiniminin % 40'i meyve ve sebzelerden alinir

Meyve ve sebzelerin A vitamini (retinol) miktarlari:

Cok zengin (>015 mg/100 g): Kayisi, Trabzon hurmasi, seftali, visne, erik, portakal, mandarin, kavun, pazi, ispanak, biber, marul, maydanoz, sogan, kuskonmaz, havuc, beyaz lahana, karnabahar, tere, kis kabak

Zengin (005-015 mg/100 g): Elma, muz

Genel olarak meyve ve sebzelerden alinan toplam karotinoidlerin % 10 u retinole donusur
Meyve ve sebzelerde B-kompleksi vitaminler de bulunur Ozeflikle B1, B2 B12 ,PP, B6, Niasin, pantotenik asit, biotin, kolin ve folik asit Bunlardan ozellikle folik asit kansizlikta onemlidir ve koyuyesil yaprakli sebzelerde bol bulunur Ornegin, ispanak, brokkoli, lahana, marul Meyvelerde azdir Esensiyel yag asitleri - linoleik, arachidonik kan basincini, duz kas hareketlerini duzenler, enzim ve hormon kontrolunda rol oynar Esensiyel aminoasitler bazi ozel enzimlerin ve yapisal proteinlerin sentezinde kullanilir

Bitkisel yaglarda da onemli miktarda E vitamini bulunur

Mineral maddeler: Meyve, ozellikle sebzelerde bulunur Bunlardan en onemlisi kalsiyum ve demirdir Kalsiyum, zeytin, turuncgiller, incir, cilek, pirasa, semizotu, ispanak, taze fasulye, bamya da bulunur Demir ise ispanak, pirasa, semizotu, bezelye, bamya ve taze fasulyede fazla, meyvelerde az bulunur Bu mineral maddeler organizmanin asit-baz dengegini etkiler Meyve ve sebzeler tuzca fakir olduklari icin de tuzsuz diyet hazirlamada kullanilirlar

Meyve ve Sebzeler icerdikleri vitaminler (A, B, C) ve minerallerce (Ca, Fe) birlikte degerlendirilince beslenmedeki degerleri bakımından,

Meyveler: lcilek, 2domates, 3portakal, 4mandarin, 5kayisi, 6limon, 7muz, 8erik, 9elma, l0kavun, llarmut

Sebzeler: lcibes (brokkoli), 2ispanak, 3tere, 4biber, 5lahana, 6karnabahar, 7bezelye, 8havuc, 9turp, 10marul, lltaze fasulye, seklinde siralanirlar

Sebzeler genel olarak dusuk kalorili besinlerdir Genel olarak 100 g da 25-30 kalori verirler Hiyar en dusuk; kok sebzeler, fasulye, bezelye, tatli misir ve patates yuksek kalorilidir Meyvelerin kalorileri ise 40-60 arasindadir Ancak, incir, uzum, muz, kiraz, 60-90; kurutulmus meyveler 300; kuru meyveler 600; kestane 200 kalori verirler Bu nedenle yas meyve ve sebzeler kalorice fakir diyet hazirlamada onemli yer tutarlar
Meyve ve sebzelerde bulunan hos kokulu maddeler de istah acici etkiler yaparlar Ozellikle meyvelerin tuketimini arttirirlar
Ancak sebzelerde bulunan bazi maddeler, bazi rahatsizliklarda ise meyveler beslenmede sorun olurlar Sebzelerde bulunan bu toksik maddeler cok miktarda alindiginda metabolizmayi etkiler Ornegin baklagillerde, ozellikle baklada bulunan toksinler, patates ve yesil domateste bulunan solanin, asiri nitrat gubrelemesi sonucu yapraklarda biriken nitrat Bunlardan bazilari hormonlari etkiler Ornegin lahanalarda bulunan hipertiroidi yapan goitrin, baklagillerde bulunan E vitamini karsiti maddeler Ayrica kuflenen urunlerde (ozellikle kuru ve kurutulmus meyveler) kuflerin olusturdugu mikotoksinler Ornegin; aflatoksin

Fazla asit iceren meyveler ise mide rahatsizliklari bulunan kisiler icin onerilemezler Keza okzalik asitin fazla bulundugu ispanak, pazi, asma yapragi, semiz otunda bulunan kalsiyum vucuda alinamaz Bu sebzeler kalsiyumca zengin yumurta, yogurt, sut vb ile birlikte alinmalidir

MEYVE VE SEBZELERIN SATIN ALINMASI
Her meyve ve sebze turunde aranan kalite ozellikleri farklidir Satin alirken urunu iyi tanimak ve kalitesini dogru olarak belirlemek gerekir Ancak siradan tuketicilerin bu konuda bilgileri sinirlidir
Meyve ve sebzeler hasattan sonra canli kalan, yasayan varliklardir Bircogu kolay bozulur ve dayaniksizdir ve ortam faktorlerinden etkilenirler Bu nedenle satin alirken ve yemege hazirlanirken bu ozellikleri goz onune alinir Bircogu buzdolabinda saklanmalidir
Bircok meyve ve sebzenin pazarda bol bulundugu bir mevsimi vardir Ancak bazilari hemen hemen yil boyunca bulunur Ornegin, elma, domates, turuncgil meyveleri vb Bir urun pazarda en fazla bulundugunda fiyati en ducuk ve gene!likle de kalitesi en yuksektir

SATIN ALIRKEN NELERE DIKKAT EDILEBILIR
Meyve ve sebze evde gerekli·oldugunda satin alinir Gereginden fazla alinirsa tuketilmeden once bozulur ve atilir
Meyvelerde iri boy yuksek kaliteli olmakla birlikte genelde orta boy urunlerin secilmesi daha dogru olur
Genelde kabuk yuzeyinde bulunan ve derine inmeyen bozuklukler yeme kalitesini dusurmez ancak fiyati onemli derecede dusurur Ornegin Valencia portakalinda yesil renklenme
Tuketici ambalajinda veya acikta satilan urunlerde birim fiyatlar karsilastirilir ve ucuz olanlar yeglenir
En dusuk fiyatli urun her zeman en ekonomik olmayabilir Islemedeki fire orani birim maliyet fiyatinin onemli bir ogesidir
Urun alinirken evdeki saklama kosullari ve olanaklari goz onune alinir ve saklama suresi icinde tuketilecegi ongorulur Buna uygun tuketim programi yapilir Urunun uygun saklama kosullan bilinmeli ve buna uygun davranilmalidir
Konserve ve dondurulmus urunler de tazeler kadar degerlidir Ornegin, taze pismis bezelyenin 100 g'inda 060, dondurulmusta 057 ve konserverle 056 mg aktif karotin bulunur
Ambalaj uzerinde bulunan bilgiler ozenle gozden gecirilmelidir Bunlar urune iliskin gerekli bilgileri verirler
Ayrica ailenin buyuklugu, aliskanliklari, ayrilan para miktari, elinacak urunun nasil tuketilecegi, hazirlama olanaklari, becerileri vb de tercihlerde onemli olur

MEYVE VE SEBZE TUKETIMINDE ONEMLI NOKTALAR
Gunde dort ogunde meyve ve sebze alinirsa birinde Vit A, digerinde Vit C ve diger ikisinde diger besin maddelerince zengin olanlar yeglenir

1 Meyvelerin kabukla birlikte yenilmesi daha yararlidir Cunku kabuk, meyve etine gore her bakimdan (2-3 kati) ustundur

2 Meyve sebze tuketiminde cesitlilik yararll ve gereklidir Ayni tur ve cesitten fazla miktarda tuketmek yerine, degisik tur ve cesitler yeglenmelidir

3 Sebzelerin beyaz ve yesil kisimlarinin besin degerleri de farkledir Yesil kisimlarin besin degerleri her zaman 3-5 kati ustundur (Cetvel 1)

4 Et rengi sari-turuncu olan meyveler karotince zengindir Kirmizi rengin vitamin degeri yoktur

5 Acikta yetistirilen sebzeler, serada yetistirilenlerden daha ustundur

6 Taze olarak alinan meyve ve sebzeler bekletildikce besin degerlerini yavas veya hizli kaybederler Saklama ve sofraya hazirlamada besin degerini koruyacak sekilde calisilmalidir
alıntıdır