Osmanlı Devletinde 1800'Lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-10-2012

Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör
Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör
Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum :
600 yıldan fazla bir süre hayatiyetini korumuş ve sınırlarını Asya orta*larından Cebelitarık Boğazı'na kadar genişletmiş, dünyanın en büyük dev*leti haline gelmiş bir devletin hayatının son 120 senesini, ekonomik yapı bakımından ele almak hatalı görülebilir

Çünkü, ekonomik yapı da sosyal yapı gibi bir birikme ile meydana gel*mektedir

Üst üste konulan ufak tuğlalardan meydana getirilen gökdelen*lere benzetilebilir

Gökdeleni ortaya çıkarmakta nasıl her temel taşının ve*ya duvar tuğlasının rolü varsa, bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısının meydana gelmesinde de kuruluş, düzen ve felsefesinin, sonraki her gün, ay veya yılının önemli rolü vardır

Hatta buna, kuruluş öncesindeki durumu ve devralman mirasını da ekleyebiliriz

Ama, ne var ki, konumuzu Cumhuriyet Dönemi'nin Ekonomik ve Top*lumsal Yapısı'nda odaklaştıracağımız için, Osmanlı Döneminin altı yüzyıl*lık hayatını odağımızın öncesine yerleştirmemizin, bir ağırlık kaymasına sebep olmamasını istedik

Bu sebeple, Cumhuriyetin miras olarak devraldığı mevcutların son yüz senelik süre içindeki durumunu ele almakta fayda gördük

Sanayileşme, 18

yüzyılın sonlarında İngiltere'de tekstil sanayi dalında başlamıştır

1775'de başlayan bu ilk sanayi dalgasını bir rastlantı olarak her 25 yılda bir dalga takip ederek, 1800'lerin başlarında demir ve çelik, 1820'lerde ulaştırma alanı, 1850'lerde kimya sanayii, 1875'lerde elektrik sana*yii, 1900'lerin başında da benzinli motorlar sanayii dalgası takip etmiştir

İngiltere'de başlayıp Avrupa'da yayılan bu sanayileşmede dalgalan, Os*manlı Devletindeki üretim kuruluşlarının tutucu yapısı sebebiyle etkili ol*mamıştır

Esnaf ve sanatkârların «Lonca» olarak isimlendirilen kuruluşlarının kapalı ve disiplinli bir topluluk ruhunu yansıtması

Lonca sisteminde her türlü yeniliğe, değişme ve başkalaşmaya kapılarını sımsıkı kapamış bir üre*tim işlemi ve tekniğinin bulunması sanayiinin Osmanlı ülkesine de yayıl-masının en önemli engellerindendir

Halbuki, daha 18

nci yüzyılda bile sanayileşmeye geçişte önemli des*teği görebilecek, işgücü ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayabilecek iş ve meslek kolları bulunmaktadır

Bunların başlıcaları şunlardır :
Camcılar Boyacılar İnşaatçılar Debbahlar Kazancılar Kuyumcular Sabuncular Mermerciler Dokumacılar Sicimciler Kilitçiler Marangozlar İpekçiler
Avrupa sanayiinin bol ve ucuz üretimi karşısında dayanamayan Osman*lı el sanayiinin gerileme göstermesi üzerine, Tanzimat döneminin canlılık kazandırdığı fikir ortamında, Avrupa benzeri bir sanayileşmenin Osmanlı Devletinde de başlatılması konuşulmaya ve yazılmaya başlanılmıştır

Nitekim, Şerif Efendi, Tercüman-ı Ahval gazetesinde sanayi ve tarım*dan hangisinin daha faydalı olacağı hakkında, bu alanda ilk sayılabilecek yazıları yazıyor ve «sadece tarım ülkesi olma yerine, halkın sanayie yön*lendirilmesi» gereğinin savunmasını yapıyordu

Bu sıralarda Ahmet Mithat Efendi ve Musa Akyiğitzade gibi düşünürler de yazılarında sanayileşmeye dikkati çekmekte, iktisadi bağımsızlığın sa*nayileşmekle gerçekleşeceğini ileri sürmektedirler

Sosyal çöküşle birlikte iktisadi çöküşün de artması bir takım tedbirle*rin alınmasına yol açmıştır:
1

Gümrük vergi ve resimlerinin artırılması (Gümrük resmi 1862 yı*lında % 5'den % 8'e çıkarılmıştır)

2

Sergilerin açılması (1863 yılında Sultanahmet'te açılan bir sergide ilk olarak yerli ürünler ile yabancı mallar ve makinalar sergilenmiştir)

3

İstanbul ve öteki İllerde Sanayi Okulları'nın açılması (1867 yılında İstanbul'da bir İslah-ı Sanayi Mektebi açılmıştır)

4

Şirketler kurulması (Esnafları şirketler halinde birleştirerek üretim kooperatifleri kurmak)

1800'lerin ikinci yarısında bu hareketler görülmesine karşılık, o sıra*larda ülkeyi sanayileşmeden hiç nasibini almamış olarak görmek de isabetsizliktir

Nitekim, 1856'da Paris'te açılan bir sergiye katılan fabrikalar ve mamüller şunlardır

İzmit Fabrikası : Çuha askeri elbiseler,
Basmahane fabrikası; Fanila kumaşlar,
Zeytinburnu fabrikası : Pamuk bezi empirmeler, alacabez, çoraplar,
Hereke fabrikası : Kadife, Şam usulü çiçekli ipekli kumaşlar, seten tafta, tülbentler,
Beykoz Teçhizat-ı Askeriye Fabrikası : Askeri kunduralar, çizme*ler, palaskalar, fişeklikler,
Tophane fabrikası : Tüfekler, tabancalar,
Beykoz İnce köy fabrikası : Porselen, cam ve fincanlar

Görüldüğü gibi sergiye mamülleriyle katılan fabrikalar hep İstanbul bölgesinden olup, bunun dışında bir o kadar da sergiye katılmayan öteki illerdeki fabrikalar mevcuttu

1800'lerin 2

yarısının ortalarında görülen bu sanayileşme seviyesini yeterli kabul etmek mümkün değildir

1800'lerin Başında Sanayileşme Hareketleri:
14 Mart 1909 tarihinde yayınlanan Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi sanayinin gelişmesindeki yetersizlik ve yavaşlığı şöyle açıklamaktadır:
«Sanayiin meşrutiyet öncesi gelişmesine, fabrikaların açılmasına en*gel olan sebepler «tabii» değil, taşımacılığın yetersizliği, tekel yöntemi müstebit yönetimler gibi «arızî» idi

Oysa, Meşrutiyet yönetimiyle birlikte bu «arızî» sebeplerin pek çoğu ortadan kaldırılmış, sanayi'in gelişmesi için «teşebbüs noksanlığı»'ndan başka bir engel kalmamıştı

Bu engelin aşılması da Osmanlı sermayedarına düşüyordu»

1908'deki İkinci Meşrutiyetin hemen sonrasında sanayileşmeye hare*ket kazandırmak için gerekli kanun düzenlemelerine geçildiği görülmekte*dir,
1913 Aralık ayında yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvak*kati (sanayi desteklemesi geçici kanunu), 1914 yılının ilk aylarında yürür*lüğe konulan Teşvik-i Sanayi Talimatnamesi ile Ocak 1917'de yürürlüğe ko*nulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkatin Suret-i Tatbiki (uygulama şekli) Hakkında Nizamname bu bunun desteklemelerinin başlıcalarındandır

1913 Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları:
Gerek 1800'lerdeki gayretler, gerekse 1900'lerin başındaki kanun desteklemeleriyle ulaşılan durum, 1913 yılındaki Sanayi Sayımı ile ortaya ko*nulmuştur

Bu sanayi sayımında 10 veya daha fazla işçi çalıştıran kuruluş*lar dikkate alınmıştır

Türkiye'nin 1923 sınırları içinde kalan yerlerde, yukarıda belirtilen İşçi büyüklüğüne sahip 560 imalat sanayii işyerinin mevcut olduğu ve bu işyer*lerinde toplam olarak 35

000 işçinin çalıştığı tespit edilmiştir

Bu sanayi sayımında tespit edilen 560 işyerinden 239 tanesine ait ola*rak yayınlanmış bulunan sonuçlara göre sanayi kesimi, kuruluş ve işçi sa*yıları (Tablo: 1

1) deki gibidir

Sanayi Kesimi Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı
Tekstil ve Elbise 61 7

800
Gıda ve Tütün 71 4

300
Kağıt ve Matbaacılık 51 1

900
Çimento ve Toprak Ürünleri 16 1

000
Ağaç İşleme 19 700
Dericilik 11 900
Kimya 10 400
239 17

000
Tablo: 11 1913 Sanayi Sayımı Sonuçları

1913 yılındaki sayım sonuçları gerek kuruluş sayısı, gerekse işgücü sayısı bakımından yığılmanın tekstil ve gıda sanayi dallarında olduğunu orta*ya koymaktadır

1915 Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları:
1915 yılında Birinci Dünya Savaşı sebebi ile askerî ihtiyaç için kulla*nılanlar dikkate alınmayarak yeni bir sanayi sayımı daha yapılmıştır

Aynı sınır ve büyüklük ölçüleri dikkate alındığında; elde edilen sonuçlar da (Tab*lo : 1

2) de görülmektedir

Sanayi Türü Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı
Dokuma Sanayii 78 6

760
Gıda Sanayii 78 3

960
Kağıt ve Matbaacılık 55 1

260
Çimento ve Toprak S

21 330
Ağaç Sanayii 24 380
Deri Sanayii 13 1

270
Kimya Sanayii 13 130
TOPLAM 282 13

980
Tablo: 12 1915 Sanayi Sayımı Sonuçları

Görüldüğü gibi kuruluş sayılarında birtakım farklılıklar bulunmasına karşılık, çalışan işçi miktarında önemli bir düşüklük vardır

Gençlerin savaş için askere alınmaları bu düşüklüğün başlıca sebebidir

1915 yılı Sanayi Sayımı'nda tespit edilen 282 sanayi kuruluşunun ülke yüzeyine dağılışı da (Tabla: 1

3) deki gibidir

İstanbul ve Diğer
Sanayi Türü Çevresi İzmir Yerler Toplam
Dokuma Sanayii 15 8 55 78
Gıda Sanayii 45 23 10 78
Kağıt ve Matbaacılık S

44 11 — 55
Çimento ve Toprak S

20 1 — 21
Ağaç Sanayii 15 9 — 24
Deri Sanayii 11 2 — 13
Kimya Sanayii 5 8 — 13
TOPLAM 155 62 65 282
Tablo: l 3 Sanayi Kuruluşlarının Bölgelere Göre Dağılışı

Tablo : 3'de Sanayiin kuruluş yeri olarak öncelikle İstanbul'u seçtiği, daha sonra da İzmir'de yoğunluk gösterdiği görülmektedir

Öteki bölgelerde sayıma alınan 65 kuruluştan pek çoğu Marmara Bölgesinde olup, tamamına yakın bir kısmı da Batı Anadolu Bölgesine yayılmıştır

Bu durumda Batı Anadolu dışında kalan bölgelerin sanayileşmeden he*men hiç pay alamadığı da ortaya çıkmış olmaktadır

Tablo : 1

3'de verilen sanayi kuruluşlarının, yurt-içi tüketim ihtiyacını karşıladığı da söylenemez

1913 ve 1915 sanayi sayımları sonucunda sana*yinin yurt-içi tüketim ihtiyacını karşılamaktan oldukça uzak kaldığı görül*mektedir

Hâttâ, pamuklu iplik, yağ, sabun, kireç, tuğla ve un gibi tüketim maddelerinin bile yurt-içi tüketim ihtiyacının önemli miktarda gerilerinde kalındığı sayımlar sonucunda ortaya konulmuştur (Tablo : I

4)

Tüketimi karşılama
Üretilen maddeler Oranı (%)
Yağ üretimi 3,1
İpekli dokuma üretimi 4,5
Pamuklu dokuma üretimi 9,5
Sabun üretimi 18,9
Pamuk ipliği üretimi 20,6
Tuğla-Kiremit üretimi 32,1
Deri üretimi 40,2
Marangozluk 41,2
Aba, şayak, çuha üretimi 41,3
Değirmencilik 59,4
Kireç üretimi 64,4
Çimento üretimi 69,8
Makarna üretimi 93,0
Kutu üretimi 94,5
Buz üretimi 103,1
Şekercilik ve Tahin 131,3
Tablo:I

4

1913-1915 Sanayi İstatistikleri Üretim-Yurtiçi İhtiyaç Karşılaştırması

OSMANLI İMPARATORLUĞU

Osmanlı ekonomisi, "kapitülasyonlar ve dış borçlar gibi uzun tarihsel süreç*ler sonunda, Avrupa ülkelerinin denetimi altına girmişti

"Kapitülasyonlar, gümrüklerde koruma önlemleri alınmasını engellerken, dış borçlar da ekonomi*nin tam bir batışa yönelmesine yol açmıştı

"KAP1TÜLASYON"LAR VE DIŞ BORÇLAR
Aslında "kapitülasyonlar, Haçlı Seferlerinden beri, Akdeniz ticaretinin ayrıl*maz bir parçasıydı

Haçlı ordularından arta kalan serüvenciler, Doğu Akdeniz'de yerleşmişler ve ticaretle uğraşmaya başlamışlardı

Bunlara, çeşitli vergi indirim ve bağışıklıkları ve kendi mahkemelerini kurma gibi türlü ayrıcalıklar tanınmıştı (Çavdar, 1970:12)

Osmanlılar, Akdeniz çevresine yayılan imparatorluklarını kurmadan önce, "kapitülasyonlar bu bölgenin kurumsal nitelikleri arasına gir*mişti

Bu nedenle imparatorluğun oluşması sırasında, çöküşü hazırlayacak öğe*lerden biri olan "kapitülasyonlar da, bölgenin öteki nitelikleriyle birlikte Osman*lılar tarafından devralındı

Osmanlılar tarafından ilk "kapitülasyonlar, Fatih Sultan Mehmed eliyle Venediklilere verilmişti

Osmanlılar, "kapitülasyon"ları, önceleri, Avrupa'da izledikleri dış siyasetin bir aracı olarak kullandılar, örneğin, Kanunî Sultan Süleyman, Osmanlılara saldır*mak için oluşturulacak bir Hıristiyan birliğini önlemek amacıyla, Almanlara karşı Fransızlar! desteklemiş ve onlara birtakım ayrıcalıklar vermişti

Akdeniz ticaretine ilişkin bu ayrıcalıklar, daha sonra, Yeni Dünya bulununca, bölgedeki ekonomik etkinlikleri canlı tutmak amacıyla genişletilmiş ve yaygınlaştırılmıştı

Bu arada, askerî bakımdan güçlenen Avrupa ülkeleri, askerî güçleriyle orantılı olarak artan siyasal etkilerini, ekonomik, ticarî ve hukuksal ayrıcalıklarını çoğalt*mak için kullanmaya başlamışlardı

Sonuç olarak, Batı'nın gerçekleştirdiği sanayi devriminin dışında kalan Osmanlılar, yarı-sömürge durumuna düştüler

Pamuk'un "çevreleşme" dediği bu süreç sonunda imparatorluk, gümrük duvarları ve vergi organları üzerinde bile denetimini yitirdi (Pamuk, 1994:1-15)

09-10-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Osmanlı Devletinde 1800'Lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum Nasıldı,Osmanlı Devletinde Sektör Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum : 600 yıldan fazla bir süre hayatiyetini korumuş ve sınırlarını Asya ortalarından Cebelitarık Boğazı'na kadar genişletmiş, dünyanın en büyük devleti haline gelmiş bir devletin hayatının son 120 senesini, ekonomik yapı bakımından ele almak hatalı görülebilir Çünkü, ekonomik yapı da sosyal yapı gibi bir birikme ile meydana gelmektedir Üst üste konulan ufak tuğlalardan meydana getirilen gökdelenlere benzetilebilir Gökdeleni ortaya çıkarmakta nasıl her temel taşının veya duvar tuğlasının rolü varsa, bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısının meydana gelmesinde de kuruluş, düzen ve felsefesinin, sonraki her gün, ay veya yılının önemli rolü vardır Hatta buna, kuruluş öncesindeki durumu ve devralman mirasını da ekleyebiliriz Ama, ne var ki, konumuzu Cumhuriyet Dönemi'nin Ekonomik ve Toplumsal Yapısı'nda odaklaştıracağımız için, Osmanlı Döneminin altı yüzyıllık hayatını odağımızın öncesine yerleştirmemizin, bir ağırlık kaymasına sebep olmamasını istedik Bu sebeple, Cumhuriyetin miras olarak devraldığı mevcutların son yüz senelik süre içindeki durumunu ele almakta fayda gördük Sanayileşme, 18 yüzyılın sonlarında İngiltere'de tekstil sanayi dalında başlamıştır 1775'de başlayan bu ilk sanayi dalgasını bir rastlantı olarak her 25 yılda bir dalga takip ederek, 1800'lerin başlarında demir ve çelik, 1820'lerde ulaştırma alanı, 1850'lerde kimya sanayii, 1875'lerde elektrik sanayii, 1900'lerin başında da benzinli motorlar sanayii dalgası takip etmiştir İngiltere'de başlayıp Avrupa'da yayılan bu sanayileşmede dalgalan, Osmanlı Devletindeki üretim kuruluşlarının tutucu yapısı sebebiyle etkili olmamıştır Esnaf ve sanatkârların «Lonca» olarak isimlendirilen kuruluşlarının kapalı ve disiplinli bir topluluk ruhunu yansıtması Lonca sisteminde her türlü yeniliğe, değişme ve başkalaşmaya kapılarını sımsıkı kapamış bir üretim işlemi ve tekniğinin bulunması sanayiinin Osmanlı ülkesine de yayıl-masının en önemli engellerindendir Halbuki, daha 18nci yüzyılda bile sanayileşmeye geçişte önemli desteği görebilecek, işgücü ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayabilecek iş ve meslek kolları bulunmaktadır Bunların başlıcaları şunlardır : Camcılar Boyacılar İnşaatçılar Debbahlar Kazancılar Kuyumcular Sabuncular Mermerciler Dokumacılar Sicimciler Kilitçiler Marangozlar İpekçiler Avrupa sanayiinin bol ve ucuz üretimi karşısında dayanamayan Osmanlı el sanayiinin gerileme göstermesi üzerine, Tanzimat döneminin canlılık kazandırdığı fikir ortamında, Avrupa benzeri bir sanayileşmenin Osmanlı Devletinde de başlatılması konuşulmaya ve yazılmaya başlanılmıştır Nitekim, Şerif Efendi, Tercüman-ı Ahval gazetesinde sanayi ve tarımdan hangisinin daha faydalı olacağı hakkında, bu alanda ilk sayılabilecek yazıları yazıyor ve «sadece tarım ülkesi olma yerine, halkın sanayie yönlendirilmesi» gereğinin savunmasını yapıyordu Bu sıralarda Ahmet Mithat Efendi ve Musa Akyiğitzade gibi düşünürler de yazılarında sanayileşmeye dikkati çekmekte, iktisadi bağımsızlığın sanayileşmekle gerçekleşeceğini ileri sürmektedirler Sosyal çöküşle birlikte iktisadi çöküşün de artması bir takım tedbirlerin alınmasına yol açmıştır: 1Gümrük vergi ve resimlerinin artırılması (Gümrük resmi 1862 yılında % 5'den % 8'e çıkarılmıştır) 2Sergilerin açılması (1863 yılında Sultanahmet'te açılan bir sergide ilk olarak yerli ürünler ile yabancı mallar ve makinalar sergilenmiştir) 3İstanbul ve öteki İllerde Sanayi Okulları'nın açılması (1867 yılında İstanbul'da bir İslah-ı Sanayi Mektebi açılmıştır) 4Şirketler kurulması (Esnafları şirketler halinde birleştirerek üretim kooperatifleri kurmak) 1800'lerin ikinci yarısında bu hareketler görülmesine karşılık, o sıralarda ülkeyi sanayileşmeden hiç nasibini almamış olarak görmek de isabetsizliktir Nitekim, 1856'da Paris'te açılan bir sergiye katılan fabrikalar ve mamüller şunlardır İzmit Fabrikası : Çuha askeri elbiseler, Basmahane fabrikası; Fanila kumaşlar, Zeytinburnu fabrikası : Pamuk bezi empirmeler, alacabez, çoraplar, Hereke fabrikası : Kadife, Şam usulü çiçekli ipekli kumaşlar, seten tafta, tülbentler, Beykoz Teçhizat-ı Askeriye Fabrikası : Askeri kunduralar, çizmeler, palaskalar, fişeklikler, Tophane fabrikası : Tüfekler, tabancalar, Beykoz İnce köy fabrikası : Porselen, cam ve fincanlar Görüldüğü gibi sergiye mamülleriyle katılan fabrikalar hep İstanbul bölgesinden olup, bunun dışında bir o kadar da sergiye katılmayan öteki illerdeki fabrikalar mevcuttu 1800'lerin 2 yarısının ortalarında görülen bu sanayileşme seviyesini yeterli kabul etmek mümkün değildir 1800'lerin Başında Sanayileşme Hareketleri: 14 Mart 1909 tarihinde yayınlanan Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi sanayinin gelişmesindeki yetersizlik ve yavaşlığı şöyle açıklamaktadır: «Sanayiin meşrutiyet öncesi gelişmesine, fabrikaların açılmasına engel olan sebepler «tabii» değil, taşımacılığın yetersizliği, tekel yöntemi müstebit yönetimler gibi «arızî» idi Oysa, Meşrutiyet yönetimiyle birlikte bu «arızî» sebeplerin pek çoğu ortadan kaldırılmış, sanayi'in gelişmesi için «teşebbüs noksanlığı»'ndan başka bir engel kalmamıştı Bu engelin aşılması da Osmanlı sermayedarına düşüyordu» 1908'deki İkinci Meşrutiyetin hemen sonrasında sanayileşmeye hareket kazandırmak için gerekli kanun düzenlemelerine geçildiği görülmektedir, 1913 Aralık ayında yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkati (sanayi desteklemesi geçici kanunu), 1914 yılının ilk aylarında yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Talimatnamesi ile Ocak 1917'de yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkatin Suret-i Tatbiki (uygulama şekli) Hakkında Nizamname bu bunun desteklemelerinin başlıcalarındandır 1913 Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları: Gerek 1800'lerdeki gayretler, gerekse 1900'lerin başındaki kanun desteklemeleriyle ulaşılan durum, 1913 yılındaki Sanayi Sayımı ile ortaya konulmuştur Bu sanayi sayımında 10 veya daha fazla işçi çalıştıran kuruluşlar dikkate alınmıştır Türkiye'nin 1923 sınırları içinde kalan yerlerde, yukarıda belirtilen İşçi büyüklüğüne sahip 560 imalat sanayii işyerinin mevcut olduğu ve bu işyerlerinde toplam olarak 35000 işçinin çalıştığı tespit edilmiştir Bu sanayi sayımında tespit edilen 560 işyerinden 239 tanesine ait olarak yayınlanmış bulunan sonuçlara göre sanayi kesimi, kuruluş ve işçi sayıları (Tablo: 11) deki gibidir Sanayi Kesimi Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı Tekstil ve Elbise 61 7800 Gıda ve Tütün 71 4300 Kağıt ve Matbaacılık 51 1900 Çimento ve Toprak Ürünleri 16 1000 Ağaç İşleme 19 700 Dericilik 11 900 Kimya 10 400 239 17000 Tablo: 11 1913 Sanayi Sayımı Sonuçları* 1913 yılındaki sayım sonuçları gerek kuruluş sayısı, gerekse işgücü sayısı bakımından yığılmanın tekstil ve gıda sanayi dallarında olduğunu ortaya koymaktadır 1915* Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları: 1915 yılında Birinci Dünya Savaşı sebebi ile askerî ihtiyaç için kullanılanlar dikkate alınmayarak yeni bir sanayi sayımı daha yapılmıştır Aynı sınır ve büyüklük ölçüleri dikkate alındığında; elde edilen sonuçlar da (Tablo : 12) de görülmektedir Sanayi Türü Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı Dokuma Sanayii 78 6760 Gıda Sanayii 78 3960 Kağıt ve Matbaacılık 55 1260 Çimento ve Toprak S 21 330 Ağaç Sanayii 24 380 Deri Sanayii 13 1270 Kimya Sanayii 13 130 TOPLAM 282 13980 Tablo: 12 1915 Sanayi Sayımı Sonuçları Görüldüğü gibi kuruluş sayılarında birtakım farklılıklar bulunmasına karşılık, çalışan işçi miktarında önemli bir düşüklük vardır Gençlerin savaş için askere alınmaları bu düşüklüğün başlıca sebebidir 1915 yılı Sanayi Sayımı'nda tespit edilen 282 sanayi kuruluşunun ülke yüzeyine dağılışı da (Tabla: 13) deki gibidir İstanbul ve Diğer Sanayi Türü Çevresi İzmir Yerler Toplam Dokuma Sanayii 15 8 55 78 Gıda Sanayii 45 23 10 78 Kağıt ve Matbaacılık S 44 11 — 55 Çimento ve Toprak S 20 1 — 21 Ağaç Sanayii 15 9 — 24 Deri Sanayii 11 2 — 13 Kimya Sanayii 5 8 — 13 TOPLAM 155 62 65 282 Tablo: l 3 Sanayi Kuruluşlarının Bölgelere Göre Dağılışı Tablo : 3'de Sanayiin kuruluş yeri olarak öncelikle İstanbul'u seçtiği, daha sonra da İzmir'de yoğunluk gösterdiği görülmektedir Öteki bölgelerde sayıma alınan 65 kuruluştan pek çoğu Marmara Bölgesinde olup, tamamına yakın bir kısmı da Batı Anadolu Bölgesine yayılmıştır Bu durumda Batı Anadolu dışında kalan bölgelerin sanayileşmeden hemen hiç pay alamadığı da ortaya çıkmış olmaktadır Tablo : 13'de verilen sanayi kuruluşlarının, yurt-içi tüketim ihtiyacını karşıladığı da söylenemez 1913 ve 1915 sanayi sayımları sonucunda sanayinin yurt-içi tüketim ihtiyacını karşılamaktan oldukça uzak kaldığı görülmektedir Hâttâ, pamuklu iplik, yağ, sabun, kireç, tuğla ve un gibi tüketim maddelerinin bile yurt-içi tüketim ihtiyacının önemli miktarda gerilerinde kalındığı sayımlar sonucunda ortaya konulmuştur (Tablo : I4) Tüketimi karşılama Üretilen maddeler Oranı (%) Yağ üretimi 3,1 İpekli dokuma üretimi 4,5 Pamuklu dokuma üretimi 9,5 Sabun üretimi 18,9 Pamuk ipliği üretimi 20,6 Tuğla-Kiremit üretimi 32,1 Deri üretimi 40,2 Marangozluk 41,2 Aba, şayak, çuha üretimi 41,3 Değirmencilik 59,4 Kireç üretimi 64,4 Çimento üretimi 69,8 Makarna üretimi 93,0 Kutu üretimi 94,5 Buz üretimi 103,1 Şekercilik ve Tahin 131,3 Tablo:I4 1913-1915 Sanayi İstatistikleri Üretim-Yurtiçi İhtiyaç Karşılaştırması OSMANLI İMPARATORLUĞU* Osmanlı ekonomisi, "kapitülasyonlar ve dış borçlar gibi uzun tarihsel süreçler sonunda, Avrupa ülkelerinin denetimi altına girmişti "Kapitülasyonlar, gümrüklerde koruma önlemleri alınmasını engellerken, dış borçlar da ekonominin tam bir batışa yönelmesine yol açmıştı "KAP1TÜLASYON"LAR VE DIŞ BORÇLAR Aslında "kapitülasyonlar, Haçlı Seferlerinden beri, Akdeniz ticaretinin ayrılmaz bir parçasıydı Haçlı ordularından arta kalan serüvenciler, Doğu Akdeniz'de yerleşmişler ve ticaretle uğraşmaya başlamışlardı Bunlara, çeşitli vergi indirim ve bağışıklıkları ve kendi mahkemelerini kurma gibi türlü ayrıcalıklar tanınmıştı (Çavdar,* 1970:12) Osmanlılar, Akdeniz çevresine yayılan imparatorluklarını kurmadan önce, "kapitülasyonlar bu bölgenin kurumsal nitelikleri arasına girmişti Bu nedenle imparatorluğun oluşması sırasında, çöküşü hazırlayacak öğelerden biri olan "kapitülasyonlar da, bölgenin öteki nitelikleriyle birlikte Osmanlılar tarafından devralındı Osmanlılar tarafından ilk "kapitülasyonlar, Fatih Sultan Mehmed* eliyle Venediklilere verilmişti Osmanlılar, "kapitülasyon"ları, önceleri, Avrupa'da izledikleri dış siyasetin bir aracı olarak kullandılar, örneğin, Kanunî Sultan Süleyman, Osmanlılara saldırmak için oluşturulacak bir Hıristiyan birliğini önlemek amacıyla, Almanlara karşı Fransızlar! desteklemiş ve onlara birtakım ayrıcalıklar vermişti Akdeniz ticaretine ilişkin bu ayrıcalıklar, daha sonra, Yeni Dünya bulununca, bölgedeki ekonomik etkinlikleri canlı tutmak amacıyla genişletilmiş ve yaygınlaştırılmıştı Bu arada, askerî bakımdan güçlenen Avrupa ülkeleri, askerî güçleriyle orantılı olarak artan siyasal etkilerini, ekonomik, ticarî ve hukuksal ayrıcalıklarını çoğaltmak için kullanmaya başlamışlardı Sonuç olarak, Batı'nın gerçekleştirdiği sanayi devriminin dışında kalan Osmanlılar, yarı-sömürge durumuna düştüler Pamuk'un "çevreleşme" dediği bu süreç sonunda imparatorluk, gümrük duvarları ve vergi organları üzerinde bile denetimini yitirdi (Pamuk, 1994:1-15)