Ebu Reyhan El-Biruni Kimdir?,Ebu Reyhan El-Biruni'nin Eserleri

Ebu Reyhan el-Biruni Kimdir?,Ebu Reyhan el-Biruni'nin Eserleri
Ebu Reyhan el-Biruni Kimdir?,Ebu Reyhan el-Biruni'nin Eserleri

Ebu Reyhan El Biruni

Lotfi Hermi,
Ingilizceden çeviren Özcan Özbilge

Stephen Humpreys, ulema sinifinin Islam tarihindeki rolü ve yerinden söz ederken, söyle yazar [u] :
Ulema nedir ve kimlere denir? Ulemanin ne olmadigi daha kolaylikla söylenebilir, zira onlar ne bir toplumsal-iktisadi sinif, ne açiklikla tanimlanmis ayricalikli bir tabaka, ne soya dayali bir kast, ne bir temsili güç [u], ne de bir mesleki zümre olustururlar Metinlerimizde yari-okumus köy imamlari ve alim kadilar, sokak tahrikçileri ve sultanlarin özel danismanlari, ruhani meclis üyeleri ve kelbi siyasetçiler olarak ortaya çikarlar Bazilari zengin ve etkili ailelerin evlatlaridir, diger bazilariysa irak köylerden gelme yoksul göçmenler Kisacasi, ulema, Islam toplumunda siniflandirilmasi olanakli tüm öbekleri keserek geçer ve bir siyasi, toplumsal, kültürel roller çoklugunu üstlenir görünmektedir Fakat bu belirsizlige ragmen, bunlarin, Islam toplumunun can alici bir unsuru olduklari asikardir - gerçekte toplumu digerlerinden ayirdedici bir sekilde Islami kilan ulemadir ve nereye baksak onlarla karsilasiriz
Humpreys, ulemanin çogunun (eger tümünün degilse) ortaçagin de facto bilim dili Arapça konusup yazdiklarini, pek çogunun aslen Arap olmadiklarini ve tümünün de dini edebiyatin üstadlari olmadiklarini eklemis olmaliydi [u]
Ebu Reyhan el-Biruni'nin demir aldigi liman ve adinin kapsaminda anilmasi gereken soylu miras, iste bu siniftir
1 Ebu Reyhan el-Biruni Kimdir?
Çok sayida Islam vakanüvisleri el-Biruni'de, bilimsel arastirmacilikta hakiki Islam ruhunun temsilcisini görürler Matematikçi olarak yetistirilmis olan El Biruni, daha sonralari kimya, gökbilim, tarih, cografya ve eczacilik alanlarina atilmis ve ortaçag Islam bilgisinde, par excellence, yetke oldugunu kanitlamistir Arapça, Farsça, Sanskritçe ve Yunanca'ya hakimiyeti, kadim uygarliklarin hazinelerine erismesini saglamis ve bunlarin hakikatlerini kavramasina vesile olmustur
E Sachau'nun sözleri üstüne fikir belirtirken, Alman oryantalist F Krenkow (1872-1953) söyle yazar [u]:
Biruni'yi yeryüzünde yasamis en büyük zeka olarak niteledigi ifade edilen Profesör Sachau kadar bir hayranlik içersinde olmasam da, ben de digerleri gibi, onun son derece müstesna bir insan ve zamaninin ötesinde oldugunu, hemen kabul ederim
Bilim tarihçisi George Sarton (1884-1956), 11 yüzyilin ilk yarisini Biruni yüzyili olarak adlandirmisti [u]
Ebu Reyhan Muhammed Ibni Ahmed el-Biruni el-Harezmi (yapiti El-Asar-el-Bakiyye'de [u] yazan ismiyle), Harezm (bugünkü Özbekistan'da modern Hive ya da kadim Hurazma) sehri disinda (birun Farsçada dis, disindan anlamlarinda) hicri 362 (miladi 972 ya da 973) yilinda dogdu [u][d5] [u]
Semsi, Biruni'nin dogum yerine dair 14 ayri rivayet oldugunu ve kökeni üstüne degisik uluslar arasinda anlasmazliklar bulundugunu kaydeder En güvenilir ya da en azindan en çok kabul gören rivayet, Hakim el-Samani'nin Kitab-ül-Ensab'ta aktardigidir ``SSCB Biruni'nin Özbek ulusunun bir temsilcisi oldugunu savlar Iran, hayatinin çogunu orada geçirmis oldugundan, üstünde hak iddia eder Türkiye, onun sahsinda Orta Asya Türklügünün bir numunesini görür" bunlar ``Biruni'nin insanligin bütününe açik ruhuyla" çelisen tutumlardir ``O degil miydi, belirli Hindu mezheplerini, dünyanin kendilerine ait, insan türünün kendi irklariyla sinirli, kendi sultanlarininsa dünyanin efendileri oldugunu ve kendilerinkinden baska bilim olmadigini düsündüklerinden dolayi ayiplayan" [u]
Biruni'nin ilk egitimini nasil aldigina dair kesinlikli kayitlar yoktur Bununla birlikte, uzmanlari, kendi de Ebu'l Vefa'nin bir ögrencisi olan ve Menelaos'un Kürebilimi üstüne yazdigi serhle taninan gökbilimci ve matematikçi Ebu Nasr el-Mansur'dan ders aldigini bildirirler Yine Isa Ibni Yahya el-Mesihi, bir diger hocasidir Ebu Reyhan isyanlarin ve siyasi entrikalarin belirledigi kargasali bir dünyada yetisti O, ama, dünyasini biçimlendiren olaylarin etkin bir oyuncusu olarak kivançtan ve utançtan yana payina düseni aldi
Ebu Reyhan'in hayatinin ilk dönemleri Harezmli Memunogullari'nin idaresi altinda geçti Iran'in diger bölgelerini dolasti ve Curcan'da 14 yil kadar Sems ül-Maali Kabus'un himayesinde kaldi Kadim Milletlerin Vakayinamesi'ni bu dönemde yazmistir Selçuklu hanedani Alparslan'in ölümü ve genç Meliksah'in tahta geçmesiyle sarsilmistir Hashasinler tüm Iran bölgesinde siyasi suikastlar ve intihar saldirilari düzenlemekte ve doguda yeni bir yildiz yükselmektedir Sultan Gazneli Mahmud, Orta Asya'nin büyük bölümünü ve çevredeki Iran kent devletlerini fethederek, bu dönemde ün kazanmistir Harezm de hedefleri arasindaydi Miladi 1017'de Mahmud Harezm eyaletini ele geçirdi ve siyasi hasmi Ebu Reyhan'i Gazne'ye götürdü [u]
Ebu Reyhan'in Gazneli Mahmud'a karsi tavri ve onunla iliskisine dair kayitlar çeliskilidir Ebu Reyhan konusunda, en azindan EG Browne'in gözünde çok güvenilir bir yetke olan El Semerkandi, Mahmud'un Ebu Nasr el-Mansur'u, Ebu'l Hayr'i, el-Biruni'yi, Ebu Seyl el-Mesih'i ve Ibni Sina'yi (tüm filozof ve bilim adamlarini) himayesine davet ettigini, ``ilk üçünün daveti kabul ettiklerini, son ikisinin ise aksine Curcan'a gittiklerini" bildirir Bu nedenle, Harezm hakimi Memunoglu Ebu'l Abbas, hicri 407'de sakiler tarafindan öldürülmesi üzerine sefere çikarak eyaleti ele geçiren Mahmud, ``Harezm sarayi sakinlerinin hemen hepsini hicri 408 baslarinda Gazne'ye tasimistir" Kesinlikle bildigimiz, ancak, Biruni'nin tutsak düsmesinden pek az bir zaman sonra Kabul ve çevresinde gökbilimsel ölçümler yapmakta oldugudur Mahmud'un divaninda gökbilimcisi ve yildiz falcisi olarak yer alan Biruni, sultanin, övülen Hindistan fethi de dahil olmak üzere, seferlerine katildi
Hicri 422'de, Hindistan'da 14 yil geçirdikten sonra dönmüs oldugu Gazne'de, en önemli çalismalari olan Kitab el-Hind'i ve Kitab el-Tefhim'i (Anlatilar) bitirdi
Mahmud'un 421'de ölümünü ogullari arasinda baslayan taht kavgasi izledi Biruni'nin Mahmud'un oglu Mesud'a Herat'a kaçisinda eslik ettigi bildirilir Orada öldürülen isyankar kardes, Biruni'nin gökbilim derlemesi El Kanun el-Mesudi'yi ithaf ettigi kisidir
2 Eserleri
Biruni'nin ilgisi ilk egitimini almis oldugu matematikten tarih ve tarih dizimine, gökbilim ve cografyaya, tibba, mineralbilime ve eczaciliga kaymistir Gerek doguda, gerekse batida, önemli dini Hint eserlerinden yaptigi çeviriler, en büyük katkisi olarak görülür
Arapçada Hint uygarligi üstüne ilk derleme olan Kitab el-Hind'te, seylerin yaratilisi ve türleri üstüne Sakaya adli bir kitabi ve yine bedeni terkeden ruha ne oldugunu konu edinen Patancali adli bir diger kitabi, Sanskirtçeden çevirmis oldugunu belirtir [u] Patancali, bu yüzyilin baslarinda Fransiz oryantalist L Massignon tarafindan Istanbul'da bulunmustur [u] Eukleides'in ``Ogeler" ve Ptolemaios'un ``Almagest" eserlerini Sanskritçeye çevirmis oldugu bildirilir
Yakut, Mücem ül-Alem'de Biruni'nin 180 eserini siralar El Biruni, bizzat kendi de, Fi-Fihrist Kütub Muhammed Ibni Zekeriya el-Razi'de, 114 eserini siralar
Eserlerinin çogunu Arapça ve bir kaçini da Farsça yazmistir, ``anadilinin bunlardan biri olmamasina ragmen" Arapçaya özel bir tutkunlugu vardi [u]
Dünyanin bilimleri Araplarin diline bahsedilmistir Böylelikle güzelleserek kalplere islediler Dilin güzelligi toplar ve atar damarlarda dolasti
Aristoteles karsiti felsefeye hakimdi ve Muhammed Ibni Zekeriya el-Razi'nin bir elestirisini yazmisti El Biruni, karsilikli bir saygi ve dostlugu hissettiren el-Feta el-Fazil (bilge genç) adiyla hitap ettigi Ibni Sina'yla yazismalarinin kaydedildigi ``Sorular ve Cevaplar" dizisinde Yunan felsefesinin çesitli yönlerini reddetmistir
Bir dostu için yazdigi El-Fihrist'te söyle der: ``Ebu Zekeriya'nin (el-Razi) gördügüm ya da edindigim kitaplarini senin için siraliyorum Bunu, sana derin saygim vesile olmasaydi, yapmazdim Zira, korkarim, böyle bir seyi yapmakla, onun düsüncelerini onaylayan bir izleyicisi oldugumu düsünecek olan düsmanlarinin nefretini üzerime çekecegim" Ancak yine de, Razi'nin, dogru olmadigini düsündügü bir iddiasindan dolayi, kirk yili Mani'nin ``Gizler Kitabi"ni arayarak geçirmistir Sonunda, kitabi Hamadan'da bir askerin elinde bularak aldiginda, kendi ifadesiyle ``kizgin çölde su bulmus biri gibi neseyle dolmustu"
Kitab ül-Cevahir'de, altinin agirlgini esas alarak dokuz madenin ve yine safirin agirligini esas alarak dokuz degerli tasin özgül agirliklarini, hidrostatik ilkeleri (Arkhimedes yöntemiyle) uygulayarak hesaplar Örnegin, altin için 1905-1926 (gerçekte 1929), bakir için 872-883 (gerçekte 885), civa için 1274-1359 (gerçekte 1356) ve pirinç için 855-867 (gerçekte 840) degerlerini vermektedir Kitap, ``mineralbilimde ortaçagda yazilmis en bütünlüklü metin" addedilmektedir [u]
El Kanun el-Mesudi'de, zamanin gökbilimine hakimiyetini, önermelerini kuvvetli matematik kanitlamalarla açarak göstermistir Yine, göksel cisimlerin, bunlarin devinimlerinin ve uzakliklarinin incelenmesi için gerekli geometrik ve cebirsel kavramlari vermistir [u]
Yermerkezli (dünyanin evrenin merkezinde oldugu) bir evren görüsüne sadik kalmakla birlikte, günesmerkezli evren görüsünden de haberdardi Bu ikincisinden, sonralari, geçerli kanit olmayisi nedeniyle vazgeçmek zorunda kalmistir
Cografya konulu kitabi Kitab Tahdid Nihayet el-Amakin'de (Kentlerin Koordinatlarinin Belirlenmesi) , degisik bölgelerin sadece hayvan ve bitki örtülerini degil, ayni zamanda haiz olduklari mineralleri de isleyerek, betimleyici cografya dalini baslatmistir Dünya haritasi, günümüze ulasan en eski dünya haritalarindan biridir Indüs vadisinin, çökelti ürünü oldugunu, dogru olarak, öne sürmüstür

Sekil 1: El-Biruni'ye göre ``eski dünyanin" cografyasi Güneyin nasil Kuzey kutbunda yer aldigina dikkat ediniz Ebu Abdullah el-Idrisi'nin (1100-1166) ünlü ve günümüze ulasmis dünya haritasinda da durum aynidir Haritayi kendi çevresinde döndürdügünüzde degisik ülkeleri ayirdedeceksiniz: Afrika, Arap yarimadasi, Italya, Ispanya ve Küçük Asya açiklikla görülüyorlar (Nasr, s 144)
Kitab fil-Usturlab'da, Biruni, dünyanin çevresini hesaplamak için kendi yöntemini tarif eder El-kanun el-Mesudi'de, bunun ulastigi en basarili ölçümünü verir Bir kez Curcan'da bir kez de Hindistan'da olmak üzere, iki kez deneye girismistir

Sekil 2: El-Biruni'den dünyanin çevresinin ölçümü (Nasr s 129) Kullandigi söyle: h = dagin yüksekligi, R = dünyanin çapi, [IMG]file:///C:/DOCUME%7E1/Serhan/LOCALS%7E1/Temp/msohtml1/01/clip_image006gif[/IMG]daralma açisi
Biruni, matematikte kendi sinüs cetvellerini gelistirmistir Bir çemberin kenarlari içine oturtulmus düzgün bir çokgenin bir kenarinin uzunlugunu, çemberin yariçapi cinsinden bulmayi saglayan genel bir formül verir Bu formülle, bir dokuzgen için üçüncü dereceden söyle bir denkleme ulasir: x3 - 3x +- 1 = 0 Bu denklem için üç ayri çözüm yöntemi önerir Kullandigi yöntemlerden biri ardisik yaklasimlar yöntemidir Örnegin, 40 derecenin sinüsü için 068404032 degerini elde etmistir Yine pi sayisi için, takribi 31417466 degerini bulmustur Schoy 1926'da American Mathematical Monthly'de ``El-Biruni'nin Chord 40'o Yaklasim Yöntemi" üstüne bir deneme yayinlamistir Biruni'nin Gazne caminde kullanilmak üzere, Roma takvimini esas alan bir saat düzenegi icat ettigi, ancak imamin islami olmayan bir takvimi esas aldigi gerekçesiyle saati reddettigi bildirilmistir
El-Biruni, eczacilik konusundaki kitabi Kitab el-Saydallah'i bitirdiginin ertesi yili, hicri 443'de (1051) 78 yasinda öldü Hiç evlenmedi ve hayatini bekar olarak tamamladi ``Denilir ki basini kitap okumaktan hiç kaldirmamis ve disariya yilda sadece iki kez, bayramlarda ihsan elde etmek amaciyla çikmistir" [u]