Sarı (Kan-Çou) Uygurlar, Doğu Türkistan (Turfan) Uygurları,Uygur Devleti

SARI (KAN-ÇOU) UYGURLAR, DOĞU TÜRKİSTAN (TURFAN) UYGURLARI,UYGUR DEVLETİ
Sarı (kan-çou) uygurlar, doğu türkistan (turfan) uygurları,uygur devleti
UYGUR DEVLETİ

Türk kavimlerindendir Uygurların anayurtları Baykal Gölü’nün güneyindeki Orhun,
Selenga ve Tala nehirlerinin bulunduğu bçlgelerdir Tarihleri Büyük Hun İmparatorlu-ğu ile başlar Tabgaçlar (386-534) devrinden sonra 5 yüzyılın ikinci yarısında beylik
kurdularGöktürkler’ in ilk zamanlarında Selenga Nehri etrafında oturuyorlardı7 yüz-
yılın ilk çeyreğinde Sir-Tarduşlar’ın altı kabileden meydana gelen birliğine katıldılar
P’-ku, Tongra, Bayırku ve hep (Uygur) adını aldılar Beyleri Erkin ünvanı taşıyordu ve
ellibin muharip asker çıkarabiliyorlardı Göktürkler’ in zayıflamasıyla, kuvvetlendiler
Erkin yerine (İl-teber) ünvanını kullanmaya başladılar İl-teber T’u-mi-tu Tola havalisi-
ni alıp, muharipleri güneyde Huang-ho’ya kadar akın ettiler Uygurlar akınları netice-
sinde, 646’ da Çin İmparatoru tarafından da tanındılar İl-teber T’u-mi-tu, kendini (ka-
ğan) ilan etti Uygurlar’ ı Göktürkler tarzında teşkilatlandırdı Tu-mi-tu 648’ de Çin’ in
tahriki ile öldürülünce, yerine oğlu P’ o-jon geçti P’ o-jon, Çinliler’ in On-oklar başına
kukla kağan yaptığı Ho-lu’ yu mağlup ederek, 656’ da Taşkent yakınlarına kadar ilerle-
di Uygurlar, Göktürklü Kapağan Kağan (693-716) zamanında Göktürler’ e bağlandı
Göktürk Hanedanı yıkılınca, bu hanedan, Büyük Türk hakanı olarak Ötüken’e yerleş-
ti Uygur hakanları, devleti 11 eyalete ayırdılar Göktürk hanedanının bir yan dalından
inen Uygur büyük hakanları 14 imparatordur 2 ve 3’ leri olan Moyunçur ve Bögü ha-
kanlar, en mühimleridir Moyunçur, Gök Tanrı dinini bırakıp Mani dinine girdi, bütün
halefleri de bu dinde kaldılar Hanedan, 745-845 arasında bir asır Büyük Türk Hakanlı-
ğı tahtında kaldı 840’ dan itibaren Uygurlar, kuzeyden gelen göçebe daha az medeni bir
Türk boyu olan Kırgızlar tarafından bugünkü Moğolistan’ dan çıkarılıp Doğu Türkis-
tan’a itildi 920’ de bir Moğol boyu olan Kitanlar tarafından sürülen Kırgızlar da ülke-
yi terk edip bugün Kırgızistan denilen yere geldiler Böylece tarihi Türk yurdu, bugün
Moğolistan oldu
Uygurlar, büyük-hakanlık tahtını ve Ötüken’ i kaybettikten sonra, bugünkü Doğu
Türkistan’ da, mütevazi sınırlar içinde devletlerini devam ettirdiler Aynı hanedan, baş-
larında kaldı Gene kağan titrini taşımakta olan hükümdarlar, diğer Türk boylarını bir-
leştirip emirlerine alamadılar Bu Uygur devleti, taht şehri olarak 940’ a kadar Turfan’
ın 70 mil doğusunda Koko’ yu, sonra Karahoço’ yu ve yazlık başkent olarak Beşbalık’ı
seçtiMoğol Karahıtaylar’ a, 1209’da Cengiz Han’a tabi oldular Artık iddialı kağan (ha-
kan) ünvanını bırakmış, “ idikut” krallık ünvanı ile yetiniyorlardı1260’da Uygur devle-
ti, tarihe karıştı

DOĞU TÜRKİSTAN (TURFAN) UYGURLARI

İç Asya'ya doğru göçen Uygurların başında Vu-hi Tegin'in kardeşi, Ngu-nie Tegin bulu- nuyordu Kendisi 13 Uygur kabile birliğinin son "kağan"ı (846-848) kabul edilmektedir Batıya gelen bu Uygur kolu Tanrı Dağlan, Beş-balık, Turfan taraflarına yerleşerek, 840'da Ordu - balık' da istilacılar eli ile öldürülen Uygur hakanının yeğeni Mengiryi "kağan" (Ulug Tanrıda kut bulmış Alp Külüg Bilge) seçti (856) Tibetlilerin hücumuna karşı, nüfuzu altında tutmak istediği bu bölgede kendisine bir dost arayan Çin, bu Uy- gur devletini derhal tanıdı 873'e doğru "kağan"ın Buku Cin olması muhtemeldir Tang’ lar ismen de olsa kendilerine bağlı ve siyasetlerine uygun bir tutum içinde bulunan bu Uygur devletinin, meçrü Çin idaresine isyan eden Turfan, Beş-balık askerî valilerini or- tadan kaldırarak Hami'ye kadar hakimiyet kurmalarına şüphesiz müdahale etmiyorlar- dı Bu suretle siyasî nüfuzu gittikçe artan ve İç-Asya'nın ticaret yolları üzerinde olması ile de iktisaden gelişen Uygur devleti aynı zamanda Maniheizm' in bölgede yayılmasına vasıta oluyordu Nitekim T'ang'ların yıkılışı sırasında Tun-huang askerî bölgesini işgal eden Çinli kumandan, yukarıda bahsettiğimiz muhtar "devlet" ini kurarken "Beyaz elbise giyen Gök-oğlu" lakabını almıştı (Maniheistler beyaz giyiniyorlardı) Fakat, bilin- diği gibi, Kan-çou Uygurları bu muhtar "devlete son vermişler (911), bu tarihten itiba- ren Doğu Türkistan Uygur Devleti de müstakil olmuştu Bundan sonra, güneyde Tibet, Batı Türkistan'da Karluk bölgesi ile sınırlı ve baçlıca şehirleri Turfan, Kaşgar, Beş-balık, Kuça, Hami olan ülkelerini müdafaa ile iktifa ederek sanat, edebiyat ve ticaret sahasın- da yükselen bu Uygur devleti ile ilgili siyasî hadiseler hakkında fazla bilgi görülmüyor Ancak 947'lerde başkentin Koço (Doğu Türkistan' da Turfan' m yakınında Kara-khoço=Kao-ç'ang) şehri ve yazlık merkezin de Beş-balık (Pei-ting) olduğu ve "Kün Ay Tanrıda kut bulmış Ulug kut ornanmış, alpın, erdemin il tutmuş Alp Arslan Kutlug Kül Bilge-Tanrı Han"ın devleti idare ettiği biliniyor 948'de "Kün Ay Tanrıteg küsönçig körtle yaruk-Tanrı Bögü Tenri-ken" in bulunduğu Khoço' daki bir kitabeden anlaşıl- maktadır Bu Uygur hükümdarları "Iduk-kut"unvanı ile de anılıyor ve başkentte"Iduk-kut (îdi-kut) şehri" deniyorduUygurlar hakkında en ilgi çekici bilgiye, Çin' deki Kuzey Sung imparatoru tarafından 981'de Kara-khoço'ya elçi olarak gönderilen Wang Yentö- nün seyahat notlarında tesadüf edilmektedir ki, kültür tarihi bakımından büyük değer taşır
Doğu Türkistan Uygur Devleti'nde, öteki Uygur kolunda olduğu gibi, Budizm çok yayıl- mış, hatta Maniheizm' den üstün bir mahiyet almış, bunun yanında Nesturi hıristiyanlık ve başlangıçta pek az olmak üzere İslamiyet tesirlerini göstermiştir Müslüman-Türk Kara-Hanlılar, Kaşgarlı Mahmud'un eserinde (1074) "kafir" diye bahsedilen Uygurlar- la mücadele ediyor ve Uygur memleketinde İslamiyet’ i yaymağa çalışıyorlardı Sonra İslamiyet Çin'e Uygurlar aracılığı ile girdiği için orada ilk Müslüman Çinlilere Huei-ho (Uygur) denilmiştir Doğu Türkistan Uygur Devleti 1209'da Cengiz Han'a bağlandığı za- man, başta, o tarihe kadar Kara-Hitaylara tabi durumda olan İdil-kut Barçuk Art-Tegin bulunuyorduİslam kaynaklarında (Kudame /ölm 948/, El-Mes'üdî, Gerdîzî, Tamîm b Bahr, Mervezî, El-îdrîsî /ölm 1166/) daima "Dokuz-oğuz" (Toquz-guz) diye bahsedilen Uygurların hakimiyeti fiilen sona ermekle beraber, Moğollar tabiiyetinde kalarak Uy- gur hükümdar ailesi Çin'de Ming devrinin başlarına, yani, son Uygur îdi-kut'u Ho-şang, Ming sülalesi kurucusuna teslim oluncaya kadar (1368) devam etmiştir Ayrıca, Kara-Hitay devletinde olduğu gibi, meşhur devlet adamı Tata-Tonga ve oğulları ile diğer bir- çok Uygur, Cengiz Moğolları devletinde de yüksek idarî vazifeler almış ve başta hayvan-cılık, meyvecilik, dil, yazı olmak üzere Uygur medenî tesirleri Asya' nın doğusunda ve batısında (bilhassa Karluklar, Kara-Hanlılar yolu ile) asırlarca hissedilmiştir

SARI (KAN-ÇOU) UYGURLAR

Bir kısım soydaşların aşağı yukarı 150 yıldan beri sakin bulunduğu Kan-su bölgesine ge- lerek, buranın merkezi Kan-çou (eski Gu-tsang)'da yerleşen Uygurlar (847), Çin ile, da- ha ziyade ticarî faaliyetler üzerine kurulu iyi münasebetlerini, imparatorların kızları ile Uygur prenslerinin evlendirilmeleri gibi akrabalık bağları ile de sağlamlaştırmışlardır Ancak T' ang sülalesine karşı isyanların arttığı 10 asır başlarında Kan-su Uygurları, bağlı oldukları ve merkezi Tun-huang olan Çin askerî bölgesi ile ilgilerini kestiler: Bura-
da, 905 yılında muhtar bir "devlet" kuran bir asî general "Batı Han' larının Altın-dağ krallığı" adını verdiği bu devlete Uygur'ları tabi tutmak istemiş, fakat Kan-çou Uygur- ları tarafından gönderilen Tegin adlı kumandanın idaresindeki ordu Tun-huang' ı kuşa- tarak halkı "kral"ı teslim etmeğe zorlamıştı (911) Bu hadise üzerine Uygurların batı kolu da istiklal kazanmıştır 906'da yıkılan T' ang hanedanının yerine geçen çoğu Şa-t'o (Türk) asıllı "5 sülale" zamanında (906-960) Muahhar (sonraki) Leang (907-923) ile Uy- gurlar pek ilgilenmemişlerdir 911' de Tibet elçisi ile birlikte Çin' e giden Uygur elçisi münasebetiyle "Büyük Uygur devletinin şefi" nden söz edilmesi Tun-huang zaferinden sonra Uygurların siyasî kudretinin arttığını göstermektedir "5 sülale"nin ikincisi olan Muahhar T'an ailesi (923-936)'nin kurucusu Şa-t'o hükümdarı, o zaman başlarında Jen-mei ("cesur ve doğru") Ka-gan'ın bulunduğu Uygurlar tarafından samimiyetle karşılan- dı Jen-mei'den sonra, 924'de Tegin (924-926), sonra A-tu-yu (="Adrug, seçkin") ve Jen-yıı hakan oldular Çeşitli tarihlerde Apa,Kiın,Bars adlı elçiler Çin'e gönderildilerÇin’de 3 sülale(Muahhar Tsin veya Chin)'yi kuran Şa-t'o hükümdarı (937-946) zamanında, Jen-mei (l'nin kardeşi) Çin'e Altun adındaki elçisini gönderdi Muahhar Han (947-951) ve Muahhar Chou (951-960) aileleri zamanında ise, gerek Kan-çou Uygur Devleti'nden, gerek Batı Uygurlar'dan Çin'e heyetler gitmiştir Bu ziyaretlerin ticarî ilişkileri geliş- tirmek için yapıldığı tahmin olunuyor Kan-çou-Tun-huang Uygurları, görüldüğü gibi, büyük bir askerî kudret gösterememişler, bu sebeple de haklarında fazla bilgi mevcut olmamıştır 10 asrın başından itibaren Mançurya ve Kore kabilelerini toplayarak ku- zeyde bir baskı unsuru halinde beliren ve bilhassa "5 sülale" devrinde Çin'in bazı kısım- larını ele geçiren K'i-tan'lar nihayet bir hanedan (Liao sülalesi 907-1211) kurarak Ku- zey Çin'de hükümran oldukları zaman, Uygur Devleti de onların (940'dan sonra) ve da- ha sonra, 1028'lerde, Tangutların nüfuzu altına girdi, 1226'da da Cengiz Han Moğolları- nın tahakkümü altına düştü Kan-çou Uygurları daha o sıralardan beri "San Uygurlar" diye bilinen Türk topluluğudur ki, hala Batı Çin sahasında yaşamaktadırlar Ancak bugün sayıları 20 milyonu aşan bu Türk toplulukları, Çin Halk Cumhuriyeti, Sincan Özerk Uygur Bölgesi'nde, ağır insan hakları ihlâlleri altında yaşamaktadırlar
EDEBİYAT

Uygur edebiyatı, taş üzerine kazılmış birçok yazıtla başlar
Taryat Yazıtı: Üç parça halindeki yazıtın bir parçası 1957’de, diğer ikisi 1970 yılında Moğolistan Halk Cumhuriyeti’ nde Taryat yöresinde bulundu İkinci Uygur kağanı Moyunçur bu yazıtı 753’ de diktirmiştir Yazıt askersel başarılardan söz etmektedir Şine Usu Yazıtı: 1909 G J Ramstedt tarafından Şine Usu gölü yakınlarında bulundu Üzerinde 51 satırlık Türkçe metin vardır Uygur kağanı Moyunçur’ un mezar yazıtıdır Kara Balgasun Yazıtı: Moğolistan’daki Karakurum (Kara Balgasun)kentinde bulunan yazıt Türkçe,Çince ve Sogdca dillerinde yazılıdır Yazıtın çeşitli parçaları 1889’ da N M Yadrintsev, 1890’ da A Heikel ve 1891’ de W Radloff tarafından bulundu 808-821 yılları arasında tahtta bulu-nan dokuzuncu Uygur kağanı, yazıtta bir Türk hükümda- rı olarak nitelenmektedirYazıtta, Maniciliğin kabulüne ilişkin bölüm özellikle önemli- dir Bu yazıtların dışında Hoytu Tanmir ve Gurbalcin yazıtlarının da Uygurlar’ ın elinden çıktığı sanılmaktadır Uygurlar, Maniciliğin kabulünden sonra dini eserleri Sogdca yazmaya başladılar Uygur edebiyatı, en parlak dönemini 840’ dan sonra, Uygurlar’ ın Turfan vadisi ve Kansu’ ya yerleşmeleriyle yaşadı Uygurlar bu bölgelerde Manicilik, Hıristiyanlık ve Budacılık inanışlarına dayalı zengin bir edebiyat yarattılar Yüzyıllarca toprak altında ve yıkıntılar arasında kalmış olan kağıtların çok azı günümüze ulaştıManici Uygur Edebiyatı, Bogu Kağan’ın 762’ de Maniciliği kabul edip, Sogdca dinsel metinlerin Uygurca’ya çevrilme-siyle başladı Şiir türünde yazılmış dua ve ilahilerde mısra sonu ve mısra sonlarında uyaklar kullanıldı Günümüze ulaşan metinler arasında Manici Uygurlar’ ın mektupları da bulunmaktadır Hıristiyan Uygur Edebiyatı, Turfan’ın kuzeyinde yapılan araştırmalarda Hıristiyanlıkla ilgili metinlerin bulunması, burada Hıristiyan bir Uygur topluluğunun yaşamış olduğunu göstermektedirBu metinlerin sayısı çok az olup değişik konularıyla dikkat çekmektedir
Uygur alfabesi üç sesli, biri sesli de olabilen onbeş sessiz harften meydana geliyordu
Uygur yazısı, önceleri sağdan sola yazılırken, sonraları yukarıdan aşağıya doğru yazıl- maya başlandı Uygur harfleri, İslam harflerinin 15 yy’ da kabulüne kadar bütünüyle,
18 yy’ a kadar Uygurlar’ ın bulundukları bölgede kısmen kullanılmıştır

SANAT

Uygurlar’ ın oluşturdukları kültür ve uygarlık Milattan önceki yüzyıllara uzanırUy-
gur adının ilk geçtiği metin MÖ 176’ ya ait bir Çin belgesidir Bu belgede Işık Göl ile Al-
tınyış arasındaki bir Uygur devletinden söz edilmektedir5 yy’da Uygurlar göçebe yaşa- mı terk edip, yerleşik bir düzen kurmaya başladılar Bu tarihten sonra Çin’ in desteği ile
bağımsızlıklarını sürdüren Uygurlar güçlü bir uygarlık kurdular
Mimarlık: Tengrilik adı verilen tapınaklar, surlar içinde merdivenle çıkılan yüksek bir set ve setler üzerindeki kurban yerinden oluşmaktaydıKentçiliğe büyük önem veren
Uygurlar, surlarla çevrili mahalleler (balık) oluşturdular Kağan ve yöneticilere ait dört
köşe planda surlarla çevrili kalelere Ordu adı verilmekteydi Kale ikinci bir surla çevri-
lirse buna ikinci Ordubalık denirdi Ordubalık’ lar giderek bir başkent özelliği kazandı- lar ve dış mahallelerle genişlediler
Heykel, resim ve kitap sanatları:Bu sanatlarda ele alınan çoğunlukla Buda tasvirleriydi Ayrıca körk adı verilen portreler, Uygur resminde önemli bir yer tutmaktadır Varlıklı erkek ve kadınların körklerini yaptırmaları gelenekleşmişti Uygurlar’ ın yaşadığı böl-
gede taş az olduğundan heykeller, toprak karışımları, özelliklede balçıktan yapılıyordu
Heykellere biçim verildikten sonra da boyanıyordu Kitap resminin Uygurlar’ da önem kazanması, Maniciliğin benimsenmesiyle oldu Bu dinle resimlenmiş dini kitaplar büyük önem taşıyorduSogd yazısından alınan Uygur yazısıyla yazı sanatı büyük gelişme gös-
terdi Çin’ den kağıt yapımını öğrenen Uygurlar, kitapları tomar biçiminde ya da ciltli olarak hazırlıyorlardı
Maden Sanatları: Uygurlar çok eski devirlerden beri yaptıkları kılıçlarla ün saldılar Uy-
gurlar bozkır sanatının bir devamı olarak madeni heykeller de yaptılar Altın ve gümüş
kaplar Çin’e ihraç ediliyorduUygurlar halı ve kumaş yapımı gibi dokuma sanatlarında
da olgun bir düzeye ulaşmışlardı