Kömür Nedir? Nasıl Oluşur? Kömür Tarihçesi, Kömür Hakkında

Kömür Nedir? Nasıl Oluşur? kömür tarihçesi, kömür hakkında
Kömür Nedir? Nasıl Oluşur? kömür tarihçesi, kömür hakkında

Kömür
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Kömür, katmanlı tortul çökellerin arasında bulunan katı, koyu renkli ve karbon bakımında zengin kayaç Kömür torkugillerden gelmiştir

Dünya nın çoğu bölgesinde bulunan kömüre, Yer’in yüzeye yakın bölümlerinde ya da çeşitli derinliklerde rastlanır Kömür çok miktarda organik kökenli maddenin kısmi ayrışması ve kimyasal dönüşüme uğraması sonucunda oluşan bir çok madde içerir

Bu oluşum sürecine kömürleşme denir

Tarihçe
İlk olarak MÖ Çinliler tarafından kullanıldığı bilinmektedir Kömür işletmeciliğine ait dökümanlar 12 yüzyıla aittir Kömürün yoğun olarak kullanımı ise 18 yüzyılın ikinci yarısına rastlar Özellikle gelişen sanayi ve endüstri kömür kullanımını arttırmış kömürü önemli bir mineral haline getirmiştir Kömür demir-çelik sanaiinin hammaddesi olarak kullanılmış ve buharlı motorlarda yakıt olarak kullanılmıştır Bugün çıkarılan kömürün büyük bölümü ise elektrik üretimi ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır

Kömürün Oluşumu
Kömür bataklıklarda uygun nem ve sıcaklığın oluşması ortamın asit miktarının artması gerekli organik maddelerin ortamda bulunmasıyla bozunmuş çürüyen bitkilerin su altına inmesi bataklığın zamanla üstünün örtülmesi gibi olaylar sonucu oluşur

• Deltalar (en kalın kömür damarlarının oluştuğu ortamlardır)
• Göller (Göl kıyıları, kalın kömür damarlarının meydana geldiği uygun bataklık ortamlardır)
• Lagünler (Deniz etkisinin olduğu ince kömür damarcıklarını meydana getirirler)
• Akarsu taşma ovaları (İnce kömür damarcıklarını oluştururlar)

Jeolojik tarihte iki büyük kömür oluşum çağı vardır Bunlardan daha eski olanı Karbonifer (345-280 milyon yıl önce) ve Permiyen (280-225) dönemlerini kapsar Kuzey Amerika'nın doğusu ile Avrupadaki taşkömürü yataklarının çoğu Karbonifer döneminde; Sibirya, Asya’nın doğusu ve Avustralya'daki kömür yatakları Permiyen döneminde oluşmuştur İkinci büyük kömürleşme çağı ise Kretase (tebeşir) Döneminde başladı ve Tersiyer dönemi sırasında sona erdi Dünyadaki linyitlerin ve yağsız kömürlerin çoğu bu dönemde oluşmuştur Kömürlerin türediği bitkilerden geriye çok az iz kalmıştır Kömür katmanlarının altında ve üstünde yer alan kayaçlarda eğreltiotları, kibritotları,atkuyrukları ve birçok bitki fosiline rastlanabilir Kömürler yoğunluk, gözeneklilik, sertlilik ve parlaklık bakımından farklılık gösterebilir Genellikle kömür türleri bazı inorganik maddeler, genelliklede killer, sülfürler ve klorürler içerir Bunlarda az miktarda civa, titan ve manganez gibi bazı elementlerede rastlanır

Milyonlarca yıl önce bataklıkların dibinde kalan bitkiler, üzerindeki katmanların etkisiyle ısınıp sıkışarak kömürleşmişrtir

Sınıflandırma
Kömürler çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir Üç tip kömür vardır: antrasit, taş kömürü ve linyit

Antrasit en değerli kömür türüdür %95 i karbondan oluşur En sert kömür türü olup yandığında diğerlerinden daha fazla ısı verir Taş kömürünün %70’i, Linyitin %50` sinden daha az bir kısmı karbondur Kömürler organik olgunluklarına göre linyit, alt bitümlü kömür, bitümlü kömür ve antrasit tiplerine ayrılırlar Linyit ve kısmen alt bitümlü kömürler genellikle yumuşak, kolayca ufalanabilen ve mat görünüştedirler Bu tip kömürlerin ana özelliği göreceli olarak çok yüksek nem içerirler ve karbon içerikleri düşüktür Antrasit ve bitümlü kömürler ise genellikle daha sert, dayanıklı, siyah renkli ve camsı parlak görünüştedirler Göreceli olarak nem içerikleri daha düşük olup, karbon oranları daha yüksektir Jeolojik olarak kömürlerin yaşları 400 milyon yıl ile 15 milyon yıl arasında değişir Genellikle yaşlı kömürler daha kalitelidir Kömürler mikroskobik homojen bileşenlerine göre çeşitli kayaç tiplerine de ayrılır Bu sınıflandırma kömürün türediği malzemeyi ve kömürleşme süreçlerini ele aldığından, aslında genetik bir sınıflandırmadır Bu sistemde kömür dört temel tipe ayrılır: vitren, klaren, düren ve füzen

Bir başka sınıflandırma sistemi de kömürün ticari değerine yer verir madde içeriğine ve içerdiği katışıklar dikkate alınır

Kömür çok eskilerden beri enerji üretiminde, sentetik boyaların çözücülerin, ilaçların hazırlanmasında ara madde olarak kullanılan çeşitli hoş kokulu maddelerin elde edilmesinde kullanılmaktaydı Ayrıca kömürün yakılmasıyla elde edilen gazlardan yakıt olarak yararlanılır

Kömürün gazlaştırılması
Kömürün gazlaştırılması işlemi 18 yüzyılda ortaya çıkmış bir düşüncedir Kömürü gazlaştırıp özellikle doğal gaz ve petrolün yerini alması düşüncesi vardı ve bu çalışmalar 20 yüzyılın ikinci yarısında hız verilip özellikle 1972-75 yılları arasında yaşanan petrol krizinde hız verilmiş yeni projeler üretilmeye başlanmıştır Değişik enerji kaynakları bulma çabaları çerçevesinde kömürün ham petrole benzeyen bir sıvı yakıta dönüştürülmesi çabalarına başlanmıştırBu amaçla uygulanmaya çalışılan bir yöntemde Proliz ve hidrojenlemedir Bu yöntem yüksek basınç altında bir katalizör yardımıyla hidrojen ile kömürün tepkimeye sokulmasıyla gerçekleşir IIDünya Savaşı sırasında Almanya'da kömürün hidrojenlenmesi yaygın olarak kullanılan bir teknikti,ama bu üretim yöntemi petrolden benzin elde etmekten çok daha pahalıya mal olduğundan giderek ticari önemini yitirdi

Odunkömürü
Öte yandan ağacın havasız ortamda yavaş yavaş kısmen yakılmasıyla elde edilen ve siyah barut üretiminde ve metallerin sert yüzeylerinin kaplanmasında kullanılan odunkömürü denir Hammaddesi daha çok çam odunundan sağlanır

Kok kömürü
Taşkömürünün havasız ortamda,bütün uçucu bileşenlerinin giderildiği yüksek sıcaklıklara kadar ısıtılmasıyla elde edilen özellikle bazı önemli ya da önemsiz işlemlerinde kullanılan malzemeye ise kok kömürü denir

Havagazı
Hava gazı ilk kez 18 yüzyılın sonlarında ayrımsal damıtma yoluyla ingilterede üretildi Hava gazı elektriğin dünyada yaygınlaşmasından önce sokakların aydınlatımasında,merkezi ısıtmada ve konutların ısıtılmasında yaygın olarak kullanıldıYerini zamanla doğal gaz almış olmasına rağmen doğal gazın giderek pahalıaşması üzerine kömürden gaz elde etmek için değişik yöntemler aranmaya başlandıÜzerinde çalışılan yöntemlerden biride 1870 te geliştirilmiş olan kömürün toz halinde üretildikten sonra yüksek sıcaklıklarda hava ve buharla karıştırımasıdır

Kömür



"Kömür"

Çoğunlukla siyah renkli, bazıları ise kahverengi, katmanlaşmış bir tortul kayaç olan kömür, aslında karbonun katışkılı bir biçimidir Milyonlarca yıl önce yetişen büyük ve sık ormanların, başka tortul çökellerin altına gömülmesi sonucunda oluş*muştur

Sanayileşmiş ülkelerde kömüre duyulan gereksinim oldukça büyüktür, çünkü kömür bugün hâlâ başlıca ısı ve enerji kaynağıdır Kokkömürü ve havagazının yanı sıra, sanayi*de kullanılan pek çok kimyasal madde kö*mürden üretilir Dünya kömür rezervlerinin büyük bölümü kuzey yarıkürededir; nitekim, önde gelen kömür üreticisi ülkeler SSCB, ABD, Çin, Polonya, İngiltere, Alman De*mokratik Cumhuriyeti, Almanya Federal Cumhuriyeti ve Hindistan'dır Kömür güney yarıkürede daha az bulunmakla birlikte, Gü*ney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda'daki yataklardan oldukça büyük miktarlarda kö*mür çıkarılmaktadır Kuzey Kutup Bölgesinde de kömür bulunmuştur; kâşif Robert Falcon Scott ise Antarktika'da kömür yatak*ları keşfetmiştir Ekvator yakınlarında ise kömüre çok az rastlanır Dünyanın çeşitli yerlerinde kömür aramaları sürdürülmektedir ve son zamanlarda bazı yeni zengin kömür yatakları bulunmuştur Dünya toplam kömür üretimi, yılda yaklaşık 3 milyar tondur Bugün yeraltında ne kadar kömür kaldığını söylemek pek kolay değildir, ama gene de birkaç yüzyıl kadar yetecek yatakların bulun*duğu tahmin edilmektedir
Kömür Nasıl Oluştu

Kömürün büyük bölümü, günümüzden yakla*şık 340 milyon yıl önce başlayıp yaklaşık 60 milyon yıl önce sona eren Karbonifer Dönem' de oluşmaya başladı Karbonifer Dönem'den önceki Devoniyen Dönem'de, kuzey yarıkürede büyük dağlar oluşmuştu Karbonifer Dönem'de, bu sıra*dağlar havanın etkisiyle aşınmaya uğradı Irmak ve yağmur sularınca dağlardan aşağıla*ra taşınan kumlar ile öteki molozlar, çevrede*ki sığ denizlerin kıyılarında birikti; böylece buralarda deltalar, bataklıklar, sulak düzlük*ler oluştu

Bu bataklıklarda dev ağaçlardan oluşan sık ve geniş ormanlar yetişti; bu ağaçların günü*müze kalan yegâne akrabası, "kibritotu" ya da "kurtpençesi" denen ve atalarına hiç ben*zemeyen minik bitkilerdir Bu dev ağaçlar öldüklerinde, çürümekte olan bitkisel madde*lerden oluşan ıslak bir zeminin içine devrili*yordu Su, ağaçların çürümesini yavaşlatıyor, bunun sonucunda da orman alanı turbalık haline geliyordu İşte bu turba yatakları, milyonlarca yıl sonra, bugün bizim yaktığımız kömüre dönüştü Çoğu yerde geniş bataklık*lar sular altında kaldı, ormanlar ölüp gitti ve turbalar çamurlara gömüldü Sonra, gene dağlardan bölgeye akan ırmaklarca taşınan kumlar çökelmeye başladı Kum setleri yükselip su düzeyinin üstüne çıkınca, yeni orman*lar yetişti ve bu süreç tekrarlandı Kömür yataklarının bulunduğu alanların üst üste sıralanmış farklı kayaç katmanlarından oluş*masının nedeni budur

Çamurlardan oluşan şeyllerin üzerinde kumtaşları bulunur Her kumtaşı katmanının üst kesimleri, bitki kökleriyle doludur ve bu katmanın üzerinde de bir kömür yatağı ya da damarı yer alır Sonra bunun üzerinde gene bir şeyi katmanı görülür Deniz basmasına uğramış kesimlerde ayrıca, içi deniz kabuklarıyla dolu ince bir kireçtaşı katmanı da bulu*nur Bazı kömür yataklarında birçok kömür damarı vardır; bu damarlar, ağacın yetişme, çürüme, sular altında kalma ve mille örtülme süreçlerinin, ne kadar sık tekrarlanmış oldu*ğunu gösterir Bazı damarlar çok incedir, örneğin yalnızca 3 santimetredir; bu durum, turba yataklarının çok kısa bir zaman içinde sular altında kaldığını gösterir Bazı yerlerde ise 30 metreden daha kalın damarlara rastla*nır; bu da oluşum sürecinin çok daha uzun bir zaman dilimi içinde gerçekleşmiş olduğu anla*mına gelir Hindistan'da Singrauli kömür havzasındaki damarlardan biri 152 metre kalınlığındadır; Avustralya'nın Victoria eyale*tinde de 225 metre kalınlığında bir linyit yatağı bulunmaktadır Damarlar arasındaki derinlik de birkaç metreden birkaç yüz metre*ye kadar değişebilir; bu, turba yataklarının suda ne kader derine gömülmüş olduğuna, çamur ve kum katmanlarının birikim hızına bağlıdır 20 metre kalınlığındaki bir turba yatağı, sonuçta 2 metre kalınlığında bir kö*mür yatağı oluşturur

Bakterilerce başlatılan bitkilerin kömürleş*me süreci milyonlarca yıl sürer; Yer'in iç kesimlerinden kaynaklanan ısının, turbaların üstünde biriken çamur ve kumun yarattığı basıncın etkisiyle tamamlanır Katman sıkış*tıkça içindeki su ve gazlar dışarı kaçar; turba önce linyite (kahverengi kömür) dönüşür; linyit, genellikle kahverengi, yumuşak, yarı oluşmuş bir kömürdür Linyit, daha sonra taşkömürüne dönüşür; madenkömürü de de*nen siyah renkli taşkömürü en yaygın kullanı*lan kömür türüdür Taşkömürü de sonunda en sert ve bileşim bakımından katışıksız kar*bona yakın kömür türü olan antrasite dönü*şür Turbadan antrasite kadarki bu kömürleş*me sürecinin hangi aşamada olduğu, sürecin başlangıcından bugüne kadar geçen zamanın uzunluğuna ve o bölgenin jeolojik koşullarına bağlıdır Bu nedenle turba, linyit, taşkömürü ve antrasit, birlikte ya da ayrı ayrı yerlerde bulunabilir Kömür alanı dev bir peynirli sandviçe benzetilebilir; bu sandviçin peyniri kömür, ekmeği ise kayaçlardır Ama bu her zaman düz bir sandviç değildir; bazı yerleri bükülmüş ya da ezilmiş olabilir Bunun nede*ni, kömürün oluşum dönemindeki yerkabuğu hareketleridir Damar, yüzeye çıkıp havayla temas ettiği yerlerde aşınmaya uğrar Kalan kömürün büyük çoğunluğu, aradaki çukurlarda bulunur Maden ocakları*nın açıldığı bu çukur bölgelere kömür havzası denir Bir kömür damarının yüzeyde görün*düğü yere mostra ya da çıkma denir Örneğin, Soma, Muğla ve Elbistan linyit yatakları yüzeydedir ve açık işletme denen bir maden kazı yöntemiyle kazılır

Türkiyede kömür
Türkiyede kömürün tarihçesi
Türkiye de ilk taşkömürü madenciliği Uzun Mehmet’in 1829 yılında Ereğli’de kömürü bulmasıyla başlamıştır İlk fiilî üretim ise 1848 yılında Hazine-i Hassa tarafından havzanın Galata sarraflarına kiralanmasıyla gerçekleşmiş ve bu idare altında çok ilkel bir çalışma ile 40–50 bin ton civarında kömür üretilmiştir Kırım Harbi’nin başlaması ile idare İngilizlere geçmiş, 1864 yılında ise devrin Kaptan-ı Deryası’na devredilmiş ve bir maden nazırlığı kurulmuştur

Bu devrede havzada büyük gelişmeler olmuş, tren ve dekovil hatları döşenmiş havzanın sınırları tespit edilmiş, kok, briket, ateş tuğlası ve çimento fabrikaları gibi tüketici tesisler kurulmuş ve üretim muntazam artışlarla 1907 yılında 735000 ton’a erişmiştir 1 Dünya Savaşı sırasında faaliyet tekrar gerilemiş savaşın sonunda ise havza Fransızlar tarafından işgal edilmiştir Bu idare altında istihsal 1920 yılında 570000 ton’a erişmiştir

Türkiyede antrasit içeren kömür yatağına rastlanmamıştır En çok rastlanan kömür çeşidi ise linyittir Türkiye linyit bakımından oldukça zengin bir ülkedir ve toplam 8,4 milyon ton linyit rezervine sahiptir Fakat bu rezervin %68’inin ısıl değeri az olduğundan, üretilen linyitler genellikle termik santrallerde kullanılır

Çeşitli derinliklerdeki taşkömürü yatakları ile Ereğli Zonguldak havzası Türkiye nin en önemli taşkömürü havzasıdır Taşkömürü rezervi ise toplam 135 milyar ton dur

Türkiye'deki başlıca linyit yatakları

• Karaisalı (Adana)
• Merzifon ve Suluova
• Mengen (Bolu)
• Kükürtlü
• Eynez ve Işıklar (Soma-Manisa)
• Uluçayır (Divriği-Sivas)
• Gülşehir (Nevşehir)
• Zonguldak