Toplumsal Maskemiz (Persona)

Arketipler

Kolektif bilinçdışının içeriği arketipler terimiyle adlandırılır Arketip ilkörnek (prototip) sözcüğüyle eşanlam taşır

Arketipler evrenseldir Bir başka deyişle her insan aynı temel arketip imgelerine sahiptir Bir çocuk dünyanın hangi yöresinde doğarsa doğsun anne arketipini de birlikte dünyaya getirir Ancak kendi annesiyle etkileşime başladıktan sonra bireysel farklılıklar ortaya çı kar Çünkü çocuk yetiştirme biçimi bir toplumdan diğerine bir aile den diğerine ve hatta aynı aile içinde bir çocuktan diğerine farklılıklar gösterir Bazı arketipler kişiliğin oluşumunda çok önemli bir rol oynadıklarından Jung onlara özel bir yer verir: persona anima ve animus gölge ve ben

Persona: Persona sözcüğü tiyatro oyuncularının çeşitli rolleri canlandırırken taktıkları maske anlamına gelir Analitik psikolojide bu sözcük insanın kendisi olmayan bir karakteri yaşaması anlamına gelir Bir başka deyişle persona toplumun onayını sağlamak amacıyla insanın dış dünyaya karşı taktığı maske ya da takındığı kimliktir

Persona bir insanın yaşamını sürdürebilmesi için zorunludur İnsanlarla iyi geçinmemizi hatta hoşlanmadığımız kişilerle birlikteyken bile dostça tutumlar takınmamızı sağlar İnsanın çıkarlarını korumasına ve başarıya ulaşmasına yardımcı olur İnsanlar özellikle çalışma yaşamlarında bu masaaai sürekli kullanırlar akşam eve gidince çıkarırlar Birçok kişi ikili bir yaşam sürdürür; bunlardan biri personanın egemenliğindedir diğeri kişinin iç dünyasının ihtiyaçlarını karşılar

Bir insanın birden fazla maskesi olabilir Çalışırken taktığı maske evdeki maskesinden farklıdır Arkadaşlarıyla buluştuğu zaman üçüncü bir maske kullanabilir Böylece değişik durumlara kendini uyarlamaya çalışır Aslında bu maskelerin varlığı öteden beri herkesçe bilinen bir olgudur Ancak bunların doğuştan var olan arketiplerin bir anlatım biçimi olduğunu tanımlayan kişi Jung olmuştur

Personanın kişiliğe sağladığı yararların yanı sıra zararlı olabildiği durumlar da vardır Bir insan oynadığı role kendini çok kaptırır ve egosu yalnızca bu rolle özdeşleşirse kişiliğin diğer bölümü bir yana itilir Personasının bu denli egemenliği altına girmiş biri kendine yabancılaşır ve aşırı gelişmiş personasıyla kişiliğinin azgelişmiş bölümleri arasındaki çatışmadan ötürü sürekli bir gerilim yaşar

Egonun persona ile özdeşleşmesine “şişme” (infiation) denir Böyle bir insan rolünü çok başarılı oynaması sonucu kendine aşırı önem verir Bununla da yetinmez bu rolü diğer insanlara da yansıtır ve onların da aynı rolü oynamasını ister Otorite durumuna geldiğinde kendisiyle birlikte çalışanları bunaltır ana ya da baba olduğunda çocuklarından çok fazla şey bekleyerek onların ruh sağlığının bozulmasına neden olur Yasa ve gelenekler “grup persona’sını simgeler Bireyin kişisel ihtiyaçlarını bir yana iterek tüm grup üyelerini belirli normlara uygun ve birbirine benzer biçimlerde davranmaya zorlar

Ego şişmesi kişinin aşağılık duygularına kapılmasına neden olur Geliştirdiği amaçlara ulaşamadığından kendisini yetersiz görür çevresine yabancılaşır ve yalnızlık çeker Jung toplumda önemli başarılar kazanmış birçok kişiyi klinikte izleme olanağı bulmuş ve bu insanların nasıl boşluğa ve anlamsızlığa düştüklerini gözlemlemişti Bu insanlar tedaviye başladıktan sonra o güne kadar kendilerini aldattıklarını ve gerçekten ilgilenmedikleri şeylerle ilgilenir görünmüş olduklarını fark etmişlerdi Tedavinin bir amacı da personayı söndürmek ve insanın gelişememiş yönlerinin ortaya çıkmasına yardımcı olmaktır

Anima ve animus: Jung personayı insanın dışadönük yüzü olarak nitelemişti İçedönük yüzünü ise erkeklerde anima kadınlarda animus diye adlandırmıştır Anima arketipi erkek psişesinin kadın yönü animus arketipi ise kadın psişesinin erkek yönüdür Jung’a göre insan karşıt cinse ait niteliklere de sahiptir Kadın ve erkek her iki cinse ait hormonlar salgılamalarının yanı sıra psikolojik anlamda bazı tutum ve duyguları da birbirlerinden edinmişlerdir

Kuşaklar boyunca kadınla birlikte yaşayan erkek anima arketipini erkekle yaşamını paylaşmış olan kadın da animus arketipini geliştirmiştir Tarih boyunca etkileşimlerini sürdürmüş olan kadın ve erkeğin birbirlerine ait bazı özellikler edinmiş olmaları karşı cinsi daha iyi anlayabilmelerine yardımcı olmuştur Dolayısıyla persona gibi anima ve animus da insanın yaşamını sürdürebilmesinde önemli bir rol oynar

Uyumlu bir insanda karşı cinse ait yönler davranışlara da yansır Eğer bir erkek yalnızca erkeksi özellikler gösterirse dişilik özellikleri bilinçdışında kalır ve gelişemez Böyle bir durum bilinçdışının zayıf ve etkisiz kalmasına neden olur Çok erkeksi görünen ve davranan erkeklerin bu görünümün gerisinde çoğu kez zayıf ve bağımlı bir yapıya sahip olmalarının nedeni de budur

Jung’a göre her erkekte doğuştan var olan kadın imgesi (anima) o erkeğin bilinçdışında bazı normların oluşmasına neden olur Erkek bu normlara göre seçimini yapar; kimi kadını beğenir kimi kadına istek duymaz Erkek çocukta animanın ilk yansıdığı kişi anne kız çocukta animusun ilk yansıdığı kişi ise babadır Bir erkek bir kadına karşı “istek” duyarsa bu kadın o erkeğin animasına uyan özellikler taşıyordur Bir kadın bir erkeğe “itici” gelirse bu kadın o erkeğin anima imgesine uygun düşmeyen niteliklere sahiptir Benzer olaylar bir kadının animusunun yansımalarında da görülür

Personanın şişmesi gibi anima ya da animusun sönmesi ya da gelişmemesi zararlı sonuçlar yaratabilir Jung’a göre Batı kültürünün kadındaki erkeksi eğilimleri ve erkeklerin dişilik özelliklerini hoş karşılamaması personanın egemen olmasına ve anima ya da animusun ezilmesine neden olmaktadır

Engin Gençtan
Psikanaliz ve Sonrası
Metis Yayınları