Jani Vreto

Hayatı ve Eserleri:
Vreto, 1820 yılında, Yunanistan sınırına yakın bir şehir olan Leskovik’in, Postenan köyünde doğarÖğrenimine, Konitsa yakınlarındaki Vurban’da, bir Yunan okulunda başlar1843-47 arası, Janina’daki Zosimaia ortaokuluna devam ederBu okulda; Fraşeri kardeşler, Kostandin Kristoforidhi ve birçok Arnavut entelektüel eğitim görmüştür
Vreto, bu okulda, Yunan kültürüne karşı derin bir hayranlık kazanmıştırBu hayranlığı yüzünden; Faik Konitza, ondan, “Grekomanyak” diye söz etmiştirYazar, ayrıca, anadiliyle ilk kez ilgilenmeye, bu okulda başlar1847’de, Arnavutluk ve Epeiros prensi İskender Bey için, Yunanca bir şiir yazarAyrıca, Arnavut özdeyişleri ve halk şarkıları da derlemeye başlar
1854’te, babasının bir bostan sahibi olduğu İstanbul’a taşınırBurada, bir tütün şirketinde, yazman olarak çalışmaya başlar1870’lerin başında, Arnavut ulusal hareketinin öncü kişilerinden olan; Sami Fraşeri, Vasa Paşa, Hasan Tahsini ve Ferit Paşa Vlora ile tanışırAyrıca, Mısır’da yaşayan önemli Arnavutlardan olan; Thimi Mitko, Thimi Thoma Kreji ve Spiro Dine ile İtalya’da yaşayan, Girolamo De Rada ve Demetrio Camarda ile tanışıp, mektuplaşır
Vreto, 1866’da; ilk eseri olan, “Arnavutça Konuşulan Yunan Dili Grameri”’ni yazarBu kitap; Arnavutçaya çevrilmiş, bir Yunanca dilbilgisi kitabıdırYazar, 1877 yılının sonbaharında, “Arnavut Halkının Haklarını Savunan Merkezi Komite”’nin kurucu üyeleri arasında yer alır ve bu komitenin amaçları doğrultusunda, aktif olarak çalışır
1878 yılının mayıs ayında, Arnavutların kökenleri, dilleri, yerleşim bölgeleri ve halkları üzerine açıklamalar getiren bir savunma yazısı olan, “Yunan Dili Tezinin Savunması”’nı İstanbul’da yayınlarBu kitabı yazmasının nedeni; Yunan basınında, özellikle, “Neologos” gazetesinde ileri sürülen savlardırBu savlara göre, Yunanlılar, Epeiros bölgesinde yaşayan Arnavutların topraklarına göz dikmektedirlerAncak, bu savları, yazar Abdülhalit Fraşeri yalanlamıştır
1879’un başlarında, merkezi komite, kesinleşmiş bir Arnavut alfabesi belirlemek amacıyla, bir komisyon oluştururVreto, bu komisyonda görev alırKomisyon üyeleri, Arnavut alfabesi konusunda görüş ayrılığı içindedirVreto, Yunan alfabesini; Vasa Paşa ise, Latin alfabesini önermektedirHasan Tahsini ise, kendi hazırladığı bir alfabeyi sunarSonunda, komisyon; Sami Fraşeri başkanlığında hazırlanan, birkaç Yunanca eklemeyle zenginleştirilip, Latin sözcükler içeren, İstanbul alfabesini kabul eder
Vreto, aynı yılın 12 ekiminde, “Arnavutça Eserleri Yayınlama Derneği”’nin kurucuları arasında yer alırDerneğin kuruluş amacı; Arnavut çocuklar için okul açmak, onların kitap edinmesini sağlamak ve bunun dışında, her türlü Arnavutça kitabı yayınlamaktıVreto, ayrıca, Arnavutların kültürel uyanışlarına karşı çıkan Osmanlılarla ve Yunanlıların muhalefeti karşısında, diplomatik bir tavır sergilemek zorunda olan dernek için, bir tüzük kaleme alırBu yüzden, bir Arnavut sorunu yarattığı gerekçesiyle, Gjirokaster Ortodoks metropoliti(başpiskoposu) tarafından aforoz edilir
Vreto, 1881 yılı yazında, Romanya’nın başkenti Bükreş’e giderAmacı, burada yaşayan Arnavutlar arasında, milliyetçi harekete karşı ilgi uyandırmaktırYazar, burada, “Arnavutça Eserleri Yayınlama Derneği”’nin Bükreş şubesini kurarYazar, İstanbul’a döndükten sonra, “Işık” adlı derginin yayınlanmasında aktif rol alırBu dergi, 1884 ağustosu ile 1885 temmuzu arasında yayınlanmış ve adı sonradan “Bilgi” olarak değişmiştirİstanbul’daki Arnavut milliyetçilerinin çalışmaları ve özellikle Vreto, Osmanlı yönetimi tarafından kuşkuyla izleniyorduKültürel ilerlemenin ve özerklik isteklerinin, giderek siyasi ve bölgesel isteklere dönüşmesinden kaygı duyuluyordu
Vreto, dernek tarafından, milliyetçi harekete parasal kaynak bulması amacıyla, yurt dışına gönderilirDaha sonra, Bükreş’e giderek, “Bükreş Işık Derneği”’ni kurar ve derneğin sekreterliğini üstlenirDerneğin başkanı, Anastas Avramidi Lakçe’dirDernek, 1886 yılında, Arnavut dilinde kitaplar yayınlamaya başlarBu şekilde yayınlanan 10 kitaptan 2’si, Vreto’nundurBunlar, “Etik” ve “Aritmetik” adlı eserlerdirKitapların basım işini, aslında Vreto yapmaktadırYazıları düzeltmekte, eskizleri okumakta ve bastığı kitapları paketleyip, dağıtımını yapmaktadır
Vreto’nun bastığı kitaplar arasında; Muhammed Cami adıyla da tanınan, şair Muhammed Kyçku tarafından Arapça yazılmış olan, “Ervehe” adlı şiir de vardırVreto, bu şiiri, İstanbul alfabesi kullanarak yeniden yazmış; ancak, bu arada, doğuya özgü söz dağarcığını, büyük ölçüde ayıklamıştırVreto, 1889’da, Romanya’da yaşayan Arnavut tüccarlar için, “Muhasebecilik” adlı, 158 sayfalık bir kitap yazarOnun, ayrıca, “Felsefi, Pedagojik ve Ahlaki Bazı Sorunlar” adlı bir kitabı daha vardır
1890’larda genç yayıncı olan Vissar Dodani, “Arnavutluk” adlı gazetesini basmak için, Romenceden uyarlanmış Arnavutça yazım kurallarını yeğleyince, bir hayli yaşlanmış ve yoksulluk sınırında olan Vreto, kendisini haksızlığa uğramış hissederÇünkü, Dodani; yazarın, tüm hayatını adadığı, evrensel bir Arnavut alfabesi düşünü ve bu yoldaki çabalarını bir kenara atmış oluyorduVreto, 1899 yılının ekim ayında, Atina’ya gider1900 temmuzunun başında, bu şehirde, olasılıkla açlıktan ölür

Sanatı:
Vreto, özenli bir deneme yazarıdırEditörlüğünü yaptığı süreli yayınlardaki didaktik metinleri, spekülatif felsefe alanındaki makaleleri, eski filozoflardan yaptığı çevirileri ve 1886’da yazdığı, etik üzerine bilimsel incelemesi, edebi dilin zenginleşmesine ve Arnavut düşüncesinin gelişmesine katkıda bulunmuştur
Ancak,Vreto’nun, Arnavut edebiyatı tarihinde önemli bir yer tutmasının asıl nedeni bu değildirÖnce İstanbul’da, sonra da Bükreş’te etkinlik gösteren, “Arnavutça Eserleri Yayınlama Derneği”’nin en aktif üyesi olan yazar, kültürel uyanışta önemli bir rol oynamıştırVreto, dönemin Arnavut entelektüellerinin en temel gereksinimi olan, Arnavutça kitaplar da yayınlamıştırVreto’nun, Bükreş’te kurduğu ve işlettiği basımevi, 19 yüzyıl sonunda, Arnavut edebiyatının ilerlemesinin temelini oluşturmuşturBu gelişme, Arnavut yazarların her zaman özlemini çektikleri, okur’u kazandırmıştır

Kaynakça:
-History of Albanian Literature Robert Elsie/1995
-Arnavut Alfabesi Nasıl Doğdu? Necip P Alpan/1971