Divan şiirinin Nazım Biçimleri

Divan şiirinin Nazım Biçimleri


Ölçülü ve uyaklı söz ya da yazıya "manzum", "manzume" denir Şiirde dize sayısı, dörtlük sayısı, sıralanış düzeni, uyak yapısı gibi dış özelliklerin tümüne de nazım biçimi denir

Divan şiirinde en çok kullanılan nazım biçimleri şunlardır: Kıta, dört dizeden oluşur Yalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı olan iki beyitlik nazım biçimidir İki beyitten daha fazla (10, 15 beyit kadar) olanları da vardır; bunlara da kıtai kebire (büyük kıta) denir

Rubai, aynı vezinle söylenen dört dizelik bağımsız nazım biçimidir Birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklıdır (bak RUBAİ)
Murabba, bent adı verilen dört dizelik kıtalardan oluşur Genellikle ilk dörtlüğün bütün dizeleri aynı uyakla, öteki dörtlüklerin son dizeleri, ilk dizenin uy ağıyla, öbür dizeler ayrı uyakla yazılır (aaaabbbagibi)

Şarkı, biçim bakımından murabbanın aynıdır Şarkıda genellikle ilk dörtlüğün ikinci ve dördüncü dizeleri, öteki dörtlüklerin dördüncü dizesi olarak yinelenir Buna nakarat denir Şarkı biçimi Türk edebiyatına özgüdür Bestelenmek için yazılır Bu nedenle müziğe uygun kalıplar kullanılır Nedim, Divan şiirinin en güzel şarkılarını yazmıştır (bak ŞARKI)

Muhammes, bent denilen her bölümü beş dizeden oluşan nazım biçimidir İlk bendinin dördüncü ve beşinci dizeleri ya da yalnızca beşinci dizesi, öteki bentlerin sonunda yineleniyorsa buna tekrarlı muhammes anlamına gelen muhammesi mütekerrir denir Uyak düzeni ise genellikle aaaaabbbaacccaa biçimindedir
Müseddes, her bendi altışar dizeden oluşan nazım biçimidir Uyak düzeni genellikle aaaaaabbbbbacccccaddddda biçiminde olur İlk altı dizenin son iki dizesinin nakarat olarak yazıldığı müseddesler de vardır

Terciibent ve terkibibent, bentlerden (bölümlerden) oluşan uzun şiirlerdir Her bent kendi içinde iki bölümlüdür Bent sayısı 5 ile 10 arasında değişir Bentlerin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır Uyak düzeni şöyledir: aa xa xa xa bb cc xc xc xc xc dd Buradaki bb ve dd dizelerine vasıta beyti denir Terciibentlerde bu vasıta beyti, her bendin sonunda nakarat olarak kullanılır Bu nazım biçimiyle yazılan şiirlerin konusu genellikle, şairin yaşamdan, yazgısından şikâyeti, din ve felsefe ile ilgili düşünceleri ve toplumsal yergileridir


Gazel, Divan şiirinde en çok kullanılan nazım biçimidir İlk beytin dizeleri kendi arasında uyaklı, öteki beyitlerden birinin dizeleri serbest, ikinci dizeleri ilk beytin uyağına göre yazılır (bak Gazel)
Taştir, başka bir şairin gazelinin iki dizesi arasına başka bir beytin eklenmesidir Taştir yaparken gazelin konusuna uymak gerekir Şair bir gazel beytinin üstüne üç dize daha eklemişse buna da tahmis (beşleme) denir
Müstezat, sözcük anlamıyla "artırılmış, çoğaltılmış" demektir Gazelin özel bir biçimidir Uzun dizelere "ziyade" denilen kısa bir dize ekleyerek yazılır

Örnek:
"Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Baş üzre yerin var"
(Nedim)
Kaside, Divan şiirinin en çok kullanılan nazım biçimidir (bak Kaside)
Musammat, murabba, şarkı, muhammes, terkibibent ve terciibent gibi nazım biçimlerinin ortak adıdır
Mesnevi, Divan şiirinin en sık kullanılan nazım biçimlerindendir Beş mesneviden oluşan yapıta ise hamse denir (bak MESNEVİ)