Divan şiirinin Nazım Biçimleri
 

Divan şiirinin Nazım Biçimleri


Ölçülü ve uyaklı söz ya da yazıya "manzum", "manzume" denir. Şiirde dize sayısı, dörtlük sayısı, sıralanış düzeni, uyak yapısı gibi dış özelliklerin tümüne de nazım biçimi denir.

Divan şiirinde en çok kullanılan nazım biçimleri şunlardır: Kıta, dört dizeden oluşur. Yalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı olan iki beyitlik nazım biçimidir. İki beyitten daha fazla (10, 15 beyit kadar) olanları da vardır; bunlara da kıtai kebire (büyük kıta) denir.

Rubai, aynı vezinle söylenen dört dizelik bağımsız nazım biçimidir. Birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklıdır (bak. RUBAİ).
Murabba, bent adı verilen dört dizelik kıtalardan oluşur. Genellikle ilk dörtlüğün bütün dizeleri aynı uyakla, öteki dörtlüklerin son dizeleri, ilk dizenin uy ağıyla, öbür dizeler ayrı uyakla yazılır (aaaabbba....gibi).

Şarkı, biçim bakımından murabbanın aynıdır. Şarkıda genellikle ilk dörtlüğün ikinci ve dördüncü dizeleri, öteki dörtlüklerin dördüncü dizesi olarak yinelenir. Buna nakarat denir. Şarkı biçimi Türk edebiyatına özgüdür. Bestelenmek için yazılır. Bu nedenle müziğe uygun kalıplar kullanılır. Nedim, Divan şiirinin en güzel şarkılarını yazmıştır (bak. ŞARKI).

Muhammes, bent denilen her bölümü beş dizeden oluşan nazım biçimidir. İlk bendinin dördüncü ve beşinci dizeleri ya da yalnızca beşinci dizesi, öteki bentlerin sonunda yineleniyorsa buna tekrarlı muhammes anlamına gelen muhammesi mütekerrir denir. Uyak düzeni ise genellikle aaaaabbbaacccaa.. biçimindedir.
Müseddes, her bendi altışar dizeden oluşan nazım biçimidir. Uyak düzeni genellikle aaaaaabbbbbacccccaddddda biçiminde olur. İlk altı dizenin son iki dizesinin nakarat olarak yazıldığı müseddesler de vardır.

Terciibent ve terkibibent, bentlerden (bölümlerden) oluşan uzun şiirlerdir. Her bent kendi içinde iki bölümlüdür. Bent sayısı 5 ile 10 arasında değişir. Bentlerin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır. Uyak düzeni şöyledir: aa xa xa xa bb cc xc xc xc xc dd. Buradaki bb ve dd dizelerine vasıta beyti denir. Terciibentlerde bu vasıta beyti, her bendin sonunda nakarat olarak kullanılır. Bu nazım biçimiyle yazılan şiirlerin konusu genellikle, şairin yaşamdan, yazgısından şikâyeti, din ve felsefe ile ilgili düşünceleri ve toplumsal yergileridir.


Gazel, Divan şiirinde en çok kullanılan nazım biçimidir. İlk beytin dizeleri kendi arasında uyaklı, öteki beyitlerden birinin dizeleri serbest, ikinci dizeleri ilk beytin uyağına göre yazılır (bak. Gazel).
Taştir, başka bir şairin gazelinin iki dizesi arasına başka bir beytin eklenmesidir. Taştir yaparken gazelin konusuna uymak gerekir. Şair bir gazel beytinin üstüne üç dize daha eklemişse buna da tahmis (beşleme) denir.
Müstezat, sözcük anlamıyla "artırılmış, çoğaltılmış" demektir. Gazelin özel bir biçimidir. Uzun dizelere "ziyade" denilen kısa bir dize ekleyerek yazılır.

Örnek:
"Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Baş üzre yerin var."
(Nedim)
Kaside, Divan şiirinin en çok kullanılan nazım biçimidir (bak. Kaside).
Musammat, murabba, şarkı, muhammes, terkibibent ve terciibent gibi nazım biçimlerinin ortak adıdır.
Mesnevi, Divan şiirinin en sık kullanılan nazım biçimlerindendir. Beş mesneviden oluşan yapıta ise hamse denir (bak. MESNEVİ).