Bulgar Edebiyatı

BULGAR EDEBİYATI






Bulgar Edebiyatı,Bulgarca ortaya konan edebiyat yapıtlarının tümüBulgar edebiyatının kökenleri Slavların Hıristiyanlaşması süreciyle yakından ilişkilidirIBoris"in 864"te Katoliklik yerine Ortodoksluğu benimsemesiyle başlayan Hıristiyanlaştırma politikası,Balkanlar"da ilk yazılı Slav dili olan Eski Bulgarcanın gelişmesinde ve kilise içinde bir Eski Bulgar edebiyatının ortaya çıkmasında bölgenin coğrafi bakımdan Bizans"a olan yakınlığıyla birlikte önemli bir rol oynamıştır

Slav halklarını,Hıristiyanlaştıran Aziz Kyrillos ve Aziz Methodios"un izleyicileri çok geçmeden ,Çar Simeon (ö927) ve Çar PETIR (ö969)dönemlerinde başkent olan Preslav"daki sarayın koruyuculuğunda ilk Slav edebiyat okulunu oluşturdular(893-971)Misyonerlik çalışmaları için gittikleri Devol ve Ohri"de de ilk Slav üniversitesini kurdular(Bu üniversitenin kurucusu Aziz Kliment,çağdaş Bulgaristan"daki Sofya Ohrili Kliment Üniversitesinin koruyucusudur)Ayrıca Preslav ve Ohri"deki manastır merkezlerinde Aziz Panteleimon kuruluşları ortaya çıktıBulgar edebiyatının "Altın Çağı" olarak da adlandırılan Eski Bulgar edebiyatı döneminde ortaçağ Bulgar Kültürü,Piskopos İvan"ın Şestodnev (Yaradılışın Altı Günü) adlı yapıtında yazdığı gibi,Slavların Tsarigrad adını verdikleri "imparatorluk kenti" Konstantinopolis"deki (İstanbul) kültürle rekabet edebilecek durumdaydıSimeonov sbornike (Simeon"un İncil Yorumları Derlemesi ) ve Aziz Ionnes Khrysostomos"un Yunanca yapıtının Slav dillerindeki ilk uyarlaması olan Zlatostruy"a (Altın Irmak) Çar Simeon da bizzat katkıda bulunduİlk dönem Slav edebiyatında Yunancada yapılan çevirilerin (böylece Yunancanın Slavlaştırılmasının )oynadığı önemli rol,Bulgar yazarlarının Slav lehçesini geliştirmede ve hem dilin yapısı,hem de sözcük dağarcılığıyla Bizans düşüncesinin bütün karmaşıklığını ve inceliğini iletmede ne kadar kararlı olduklarını yansıtır

Bulgar edebiyatının "Gümüş Çağı" olarak nitelendirilen Orta Bulgar edebiyatı,13-14 yüzyıllar arasında Asen ve Şişman hanedanları dönemine rastlarVatikan"daki 1345 tarihli Manassis Tarihi ve Londra"daki 1356 tarihli Çar İvan Aleksandr İncili gibi bu dönem yazmaları yazı,düzenleme,tezhip ve ciltçilik açısından büyük bir grafik ustalığı yansıtırİçerik bakımından da,Eski Bulgar edebiyatı döneminde tarihsel ya da güncel dünyevi konulara duyulan ilgi ,14yüzyıl sonlarında yerini "içsel ışık"ı ve tanrısal dinginliği arayan mistik hesykhia öğretisine bıraktıBu öğreti ,Kilifarevo"daki manastır okuluyla tanınan Tırnovolu Theodosios"la onun en ünlü izleyicisi Patrik Evtimi (öy,1404) tarafından geliştirilmiştiBunların her ikisi de Eski Kilise Slavcasını (Eski Bulgarca)9-10 yüzyıllar arasındaki özgün biçimine olabildiğince bağlı kalarak standartlaştırmaya ve arılaştırmaya çalışan Tırnova edebiyat okulunun önde gelen adlarıydıBulgar ortaçağ edebiyatının gerileme döneminde ,azizlerin kutsal emanetlerinin Tırnova"dan Çar İvan Stratsimir"in oturduğu Vidin"e ve daha batıya götürülmesini konu alan ilginç bir seyahatname türü geliştiGrigori Tsamblak ve Kostenetsli Konstantin (Felsefeci)gibi Bulgar bilginler de batıya göç ettiler ve gittikleri yerlere kendi geleneklerini götürdülerBöylece erken ve geç ortaçağ Bulgar edebiyatının bu son temsilcileriyle birlikte Eski Bulgarca yazmaları geleneği de batıya taşındı

Kaynak;AnaBritannica cilt 7 frmsinsinet için derlenmiştir

Kilise içinde gelişen bu incelmiş edebiyat geleneği ,Bulgar edebiyatı (ve daha geniş bir bağlamda Balkan ve Slav edebiyatı)açısından önemli olsa da,aslında hiçbir zaman,konularını,tarihten,Kitabı Mukaddes ve putperestlikten alan ve Balkan efsanelerini klasik Hıristiyanlığa ve apokrifaya ilişkin temalarla dolduran daha kaba (ve kuşkusuz kilise dışında gelişen)ortaçağ edebiyat akımlarının yerini alamamıştırAhlaksal ve didaktik amaçlar taşıyan bu edebiyatın önemli bir örneği ,Simeon"un safdil süvarisinin Macarlarca "mucizevi karşılaştırmasını" anlatan ,10yüzyıl başından kalma "Çudo s bulgarina"adlı öyküdürBu bulgarca yapıt,daha sonra birçok ürünün verildiği öykü türünün Slav dillerindeki ilk örneğidirKilise dışı edebiyatın öteki örnekleri arasında "Savaşçı Mikhail","Hancı Teofana"," Stefanit ve İhnilat"gibi öykülerle IBoris"in kızı Praksi"yi anlattığı sanılan "Bulgar Kraliçesi Persika"adlı öykü sayılabilirBulgaristanda gelişen heretik Bogomilcilik tarikatıyla birlikte kilise ve sarayın etki alanının dışında ortaya çıkan öğretisel ve apokrifayla ilgili yapıtların tümü bu edebiyatın içine girerBu yapıtlar,Çar Boris ve Papaz Kozma gibi resmi çevrelerin büyük tepkisini çekmiş ve Çar"ın 1211"de kilise meclisini toplamasına yol açmıştırBulgaristan"ın koruyucu azizi kabul edilen ve ülkenin ilk manastırının kurucusu Rilalı Aziz Yoan"ı anlatan öykülerse,kilise içinde gelişen Eski Bulgar edebiyatı ile kilise dışı halk edebiyatının üzerinde yükseldiği ortak mirasa dayanırBunlar arasında Patrik Evtimi"nin "Aziz Pederimiz Rilalı Yoan"ın Yaşamı" ve Vladislav Gramatik"in "Rila Öyküsü" Aziz Yoan"ın Kutsal Emanetlerinin (Yeniden Kurulan ) Rila Manastırı"na Götürülmesi"adlı yapıtları sayılabilirAyrıca bu öykülerin halk arasında yaygın biçimleri de vardır

Çağdaş Bulgar Edebiyatı,19yüzyıl ortalarında ulusal bilincin uyanmasıyla başladıÇağdaş edebi Bulgarca Nova Bulgarski (Yeni Bulgarca),Vuzrajdane adı verilen bu uyanışla doğduO zamana değin edebiyat dili olmayı sürdüren ortaçağ Kilise Slavcasından farklı olarak bu dil,Bulgarcanın doğu lehçelerinin konuşma diline dayanıyorduÇağdaş Bulgarca edebiyatının öncüleri arasında ,Çağdaş Bulgarca yazılmış basılı ilk kitap Nedelnik"in (1806;Pazar Kitabı)yazarı Piskopos Sofroni ,1835"te çağdaş Bulgarca eğitim veren ilk okulu kuran dilbilgisi uzamın Neoft Rilski,ilk kapsamlı Bulgarca sözlüğü hazırlayan NGerov,eski edebiyat üzerine araştırmalar yapan Rus YVenelin,ayrıca VAprilov ve IBogorov sayılabilirBulgaristan"da ulusal bilincin uyanışının habercisi,tek yapıtı İstoria Slavyanobulgarska"yla (1762;Slav-Bulgar Tarihi)tanınan Çilandarili Peder Paisi"diBulgaristan"ın geçmişini romantik bir biçimde canlandıran ve Bulgarları uluslarına saygı duymaya çağıran yapıtBulgaristan"ın yeniden doğuşunda önemli bir rol oynadı ve yetenekli çağdaş yazarlara esin kaynağı olduİçinde yaşadıkları koşullar (örnözgürlüğün olmamasıYunan kültürünün güçlü egemenliği,Rusya"nın etkisiyle gelişen yararcı yaklaşımlar)çoğu Odesa ya da Moskova"da eğitim görmüş bu yazarlara,edebiyatın toplumsal ve ulusal gereksinmelere hizmet etmesi gerektiğini öğrettiBu düşünceden yola çıkan DVoynikov,İBluskov,özellikle de LKaravelov ve VDrumev gibi yazarlar kırsal kesimi ve küçük kasaba yaşamını anlatan düzyazı anlatıları ve oyunlarıyla çağdaş Bulgar gerçekçiliğinin temelini attılarÖzgürlük ve anayurt ülkülerini içten bağlı olan HBotev ateşli devrimci şiirler yazdıBulgaristan"ın bağımsızlığını savunan sözünü sakınmaz bir gazeteci ve Kitabı Mukaddes çevirmeni olan Petko Slaveykov ,Karavelov ve Botev gibi yurtdışına göçen yazarlardan farklı olarak,bütün yaşamını Bulgaristan ve Makedonya topraklarında geçirdi ve bir süre de İstanbul"da kaldıŞiirlerinde halk kültüründen ve Yunan halk şarkılarından yararlandıCanlılığı ve çok yönlülüğüyle ulusal uyanış hareketinin tipik bir temsilcisi olan GRakovski,öteden beri Bulgar yazarların temel kaynaklarını oluşturan parlak ortaçağ mirası ile zengin halk kültürünü çoğu kez fazla titizlik göstermeden ama büyük bir coşkuyla kullandı



Kaynak;AnaBritannica cilt 7 frmsinsinet için derlenmiştir

Bulgaristan"ın 1878"de bağımsızlığına kavuşması,edebiyatın gelişmesi açısından 500 yıllık Osmanlı egemenliği dönemine göre daha uygun bir ortam yarattıBağımsızlık öncesi ve sonrası dönemler arasında neredeyse tek başına bir köprü oluşturan İvan Vazov,1870"lerin başından 1921"e değin edebiyatın temel türlerinin hepsinde verdiği sayısız üründe,halkın geçmişteki ve o günkü yaşamını bütün yönleriyle yansıtarak "ulusal şair"unvanını kazandıEpopeya na zabravenite ( 1881-84;Unutulmuş Destanı )adlı destan dizisinde bağımsızlık savaşı kahramanlarını büyük bir düş gücüyle canlandırdıÇiçovtsi (1895;Amcalar) adlı uzun öyküsünde ,Osmanlı dönemindeki Bulgarlar taşra ileri gelenlerinin gerçekci bir portresini çizdiVazov!un anlatım ustalığı ,Bulgarların Osmanlılarla mücadelesini canlı bir biçimde anlatan Bulgaristan"ın ulusal romanı Pod igoto"da (1894;Boyunduruk Altında )en üst düzeye ulaştıVazov ayrıca,eğlendirici öyküleri ile Bulgaristan"ın tarihini ve kırsal yörelerini anlatan bilgilendirici seyahatnameler de yazdıBağımsızlık öncesinde Bulgar sürgünlerinin Romanya"da çektiklerini anlatan,en tanınmış oyunu Huşove (1894)ve ortaçağ Bulgaristan"ı konu alan öteki oyunları,1907"de kurulan Sofya Ulusal Tiyatrosunun repertuvarında sürekli olarak yer aldı

Konstantin Veliçkov,Vazov"un yaratıcılık ve bileşim gücüne erişememekle birlikte,onunla aynı ülküleri paylaştıVeliçkov"un şair kişiliğini en iyi yansıtan yapıtları,İstanbul ve İtalya gezileri üzerine yazdığı sonelerdiBulgar edebiyatında İtalyan etkisinin temsilcisi olan Veliçkov,o dönemde moda olan anı türünde de yapıtlar verdiBu türün en önemli yazarı ZStoyanov,Zapiski po bulgarskite vuzstaniya (1883-85;Bulgar Ayaklanmaları Üzerine Notlar)adlı yapıtında Bulgaristan"ın yakın tarihine tanıklık edenlerin başında geçenleri Bulgar düzyazı edebiyatında çok az ulaşılabilen bir dürüstlükle anlattı

Bulgaristan"ın bağımsız bir devlet olmasından sonra yetişen yazarlar,yakın ya da uzak geçmişi coşkuyla ele almaktan başka,içinde yaşadıkları toplumun olumsuz yanları üzerinde de eleştirel bir gözle durdularSMihaylovski yergi,fabl ve epigramlarında toplum yaşamındaki yozlaşmayı acımasızca kınadıKniga za bulgarskia narod(1897;Bulgar Halkı Üstüne Kitap) adlı iddialı yergisi,ahlaksal-felsefi nitelikte bir alegoridirDha hafif bir üslupla yazan Aleko Konstantinov "Çağdaş Bir Bulgarın Avrupa ve Yurt Gezilerinden İnanılmaz Öyküler" altbaşlığını taşıyan Bay Ganyu (1895)adlı yapıtında traji-komik özellikler taşıyan sonradan görme bir Bulgar köylüsü çizdiDo Çicago i nazad (1894;Chicago"ya ve Geriye )adlı seyahatnamesindeyse Bulgaristan"la Avrupa ve ABD"yi karşılaştırıyor ve Bulgar kültürünü yer yer daha üstün buluyordu


Kaynak;AnaBritannica cilt 7 frmsinsinet için derlenmiştir

1890"larda sanatı dar kafalılıktan ve toplumsal-siyasal mücadelenin aracı olmaktan kurtarmak isteyen genç yazarlar kendilerinden önceki yazarlar kuşağına karşı çıkmaya başladılarEstetik vicdanın,önemini vurgulayan ilk Bulgar eleştirmeni,Krıstyo Krıstev"in yayımlamaya başladığı ,1892-1908 arasında çıkan Misıl (Düşünce)adlı edebiyat dergisi bu hareketin sözcülüğünü üstlendiMişıl grubunun üyelerinden Penço Slaveykov,Bulgar şiirindeki romantik geleneği geliştirdive karmaşık bir şiir dili yaratılmasına çalıştıNietzsche"nin etkisiyle ruhsal başarıların kahramanlığını övdü ve Epiçeski pesni (1896-98;Epik Şarkılar)adlı yapıtında insan ruhunun ustaları olarak gördüğü Dante,Beethoven,Shelly ve Leopardi"yi konu aldıDüşüncelerini ,denemelerinde ve düşsel şairlerce yazılmış apokrifaya ilişkin şiirlerden oluşan Na ostrova na blajenite (1910;kutsanmışlar Adası)adlı otobiyografik antolojisinde ortaya koyduBoyko (1897)ve Ralitsa (1893)adlı öykülü şiirlerinde halk kültürüne ilişkin temaları psikolojik açıdan yorumladıBitiremediği başyapıtı Kurvava pesen (1913;Kan Şarkısı )Bulgaristan"ın geçmişini ve kaderini anlatan bir destandıBulgar romantik öyküsünün babası sayılan Petko Todorov ise edebiyatın kendi kendine yeterli olduğu anlayışına Slaveykov"dan daha da yakın olan bir yazardıTodorov hem halk kültüründen esinlenen İdilii adlı düzyazı şiirlerinde (1908),hem de başta Zidari (1906;:Duvarcılar)olmak üzere Balkan mitolojisine dayanan oyunlarında ince şiirsel yeteneğini ortaya koydu

20yüzyılla birlikte öncü edebiyat akınları,Batı şiirindeki simgeciliğin etkileriyle "modernist"dönemi başlattıHimni na Zorata"da (1911;Şafağa İlahiler)görüldüğü gibi Kiril Hristov"un şiiri,dünyevi temaları lirik bir güçle ele alıyorduMisıl grubu üyelerinden PYavorov şiirlerinde Bulgarcanın müzikalitesini ve anlatım olanaklarını geliştirmeye çalıştıYapıtlarında,şiirin huzursuz ruhsal gelişimini bütün yönleriyle yansıttıOyunları umut verici olmakla birlikte,Yavorov daha çok lirik şiir türünde başarılıydıDimço Debelyanov"un melodik,duyumsal kıtalarında da Yavorov"un izleri vardıIDünya Savaşında ölen Debelyanov,aydınlar için trajik düş kırıklığının simgesi olmuştuNikolay Liliev ve Teodor Trayanov"un savaş sonrası şiirleri ise simgecilikten esinlenmişti





Kaynak;AnaBritannica cilt 7 frmsinsinet için derlenmiştir

Bu arada gerçekçilik geleneği,alaycı öyküleriyle Sofya sosyetesini yeren Anton Straşimirov ve GStamatov gibi yazarların yapıtlarında varlığını sürdürdüStraşimirov içinde yaşadığı toplumun keskin bir gözlemcisiydi"Koçolovskata Kramola"(1895-Kaçolova Kavgası) köy yaşamını konu alan öykülerinin en iyilerinden biriydiAyrıca Esenni dni (1902-Sonbahar günleri),Krıstopıt (1904-Kavşak),Sreşta (1908-Buluşma),adlı romanları ,Vampir (1902) ,Svekırva (1904-Kaynana)adlı oyunları da vardıStraşimirov"un çağdışı Elin Pelin,Razkazi(1904-ve 1911,Öyküler) ile Geratiste (1911,Gerat Ailesi) ve Zemya (1928,Toprak) adlı trajik uzun öykülerinde doğduğu kırsal bölgeyi nükteli ve insancıl bir yaklaşımla anlattıRomancı ve oyun yazarı Yordan Yovkov,gençlik döneminde yazdığı başyapıtı Zemlyatsi"de (1915,)olduğu gibi,savaşın etkilerini büyük bir ustalıkla sergilediBulgarların düşünme biçimini derinden kavrayan " Staroplaninski legendi"(1927,Balkan Efsanaleri) ve "Veçeri v Antimovskiya han"(1928,Antimova Hanı Akşamları) adlı öyküleriyse,Yovkov"un düzyazı anlatıda klasik bir ustalığa ulaştığını gösteriyordu

IDünya Savaşı sonunda edebiyattaki sol eğilimi,çok genç yaşta ölen üç şair temsil ederBunlar Hristo Sirnenski,devrimci görüşleri ve Marksizmi benimseyen Geo Milev,bir de genç ve yetenekli şair Nikola Vaptsarov"duMotorni pesni (1940,Bir Hayat Fabrikası Kuracağız,1980) ,İzbrani Stihotvoreniya (1946,Seçme Şiirler)gibi yapıtlarında sosyalizmin doğuşunu ve makine çağını selamlayan Vaptsarov,Nazilere karşı yürütülen direniş sırasında kurşuna dizildi

İkinci dünya savaşı arasında bir yandan Elin Pelin ve Yovkov"un yapıtları önem kazanırken,öte yanda genç kuşak yazarlar Bulgar halkının yaşamını gerçekçi ama ince bir sanat anlayışıyla yansıttılarZlatorog (1920-44)ve simgeciliği savunan Hyperion (1920-31) gibi önemli dergiler,yüksek edebiyat ölçütleri getirdiSanat tarihçisi Nikolay Raynov"un ortaçağ Bulgaristan"ı gizemli ve fantastik boyutlarıyla canlandıran yapıtları ,Bulgar yeni-romantizminin en üstün örnekleriydiElisaveta Bagryana ise yapıtlarında ,deneysel ve geleneksel şiir anlayışlarını etkin bir biçimde kaynaştırıyordu

1944"te kurulan komünist rejim,yalnızca SSCB"deki resmi estetik anlayışının belirlediği toplumcu gerçekçiliği desteklediBunun edebiyatta doğurduğu bir örneklik,birçok yazarın yapıtının değerlendirilmesini güçleştirdiBununla birlikte DDimov"un ve DTalev"in romanları özellikle de Talev"in 19yüzyıl Makedonya"sını konu alan yapıtları ,dünya çapında ilgi topladıAyrıca genç kuşak içinde gelecek için umut veren yetenekli yazarlarda yetişti

Çağdaş Bulgar şiirinden seçmeler içeren bir yapıt Türkçede Çağdaş Bulgar Şiiri Antolojisi (1983)adıyla yayınlanmıştır


Kaynak;AnaBritannica cilt 7 frmsinsinet için derlenmiştir