İran'da Sistemin Temel Unsurları...

İran’ın siyasi sistemi karmaşık ve dünyada başka örneği olmayan bir yapıda Modern İslam teokrasisi ile demokrasinin unsurları bir arada uygulanıyor

İran'daki siyasi sistem iki ayrı başlık altında toplanabilir:



Halk oyuyla seçilenler

Atamayla göreve gelenler


Ancak yetkileri itibariyle, sistemin en tepesinde doğrudan halk oyuyla seçilmeyen Dini Lider bulunuyor





Dini lider her ne kadar halkın oyuyla seçilmiş olan Danışma Meclisi'nin üyelerince belirlense de, uygulamada kimseye hesap vermek durumunda değil


Böylece seçimle göreve gelen cumhurbaşkanı ile meclis, kendilerinden daha güçlü yetkileri olan ancak seçimle değil atamayla gelen dini lider ve onun denetimindeki kurumlarla karşı karşıya kalıyor


Bu yapının etkisiyle, her ne kadar reformcular sayıca son mecliste açık farkla çoğunluğa sahip olsalar da siyasi sistemde fazla bir değişiklik sağlayamadılar



HALK OYUYLA SEÇİLENLER;


Bu kanat altında yer alan Cumhurbaşkanı, Meclis ve Danışma Meclisi doğrudan halkın oyuyla göreve geliyor Ancak bu yetkililerin her hareketi atanmışlardan oluşan kurum ve organların denetim ve nezaretinde


Koruyucular Konseyi üyeleri ise Meclis tarafından belirleniyor


Cumhurbaşkanı;


Cumhurbaşkanı 4 yıl süreyle görev yapmak üzere seçiliyor ve en fazla iki dönem görev yapabiliyor Anayasa, Cumhurbaşkanı'nı ülkenin en üst düzey ikinci yetkilisi olarak tanımlıyor


Cumhurbaşkanı, başbakanlık makamı bulunmayan ülkede hükümet başkanlığını da üstleniyor Ayrıca anayasanın uygulanmasını sağlamakla yükümlü





Ancak uygulamada, Cumhurbaşkanı'nın yetkileri din adamları ve muhazafakarlarca ve hepsinden önemlisi de Dini Lider'in yetkileri ve otoritesi ile sınırlanıyor durumda


Üstelik silahlı kuvvetlerin denetimi ve güvenlik savunma ve başlıca dış politika alanlarında karar alan da Dini Lider


Muhammed Hatemi, 1997 Mayıs ayında yapılan seçimlerde oyların yaklaşık yüzde 70'ini kazandı Hatemi, 2001 Haziran’ın da yapılan seçimde de bu kez yüzde 77 oy oranı ile yeniden seçildi


Ancak Hatemi, özellikle Cumhurbaşkanı'nın yetkileri ve seçim denetimi konusunda hazırladığı kilit önemdeki reformları Anayasayı Koruyucular Konseyi’nden geçiremedi





Kabine;


Kabine, ya da Bakanlar Kurulu’nun üyeleri, Cumhurbaşkanı'nca seçiliyor, meclis tarafından onaylanıyor


Meclis gerekli görürse bu kişileri görevden azledebiliyor Ancak Dini Lider, savunma, güvenlik ve dışişleri alanlarında geniş karar yetkisine sahip olduğundan, emrindeki görevliler de karar alma süreçlerinde etkili oluyorlar


Kültür ve sosyal meselelerden sorumlu olan bakanlar, katı İslami görüşlerden herhangi bir sapma olmaması için muhafazakarlarca yakından izleniyor


Kabine toplantılarına, Cumhurbaşkanı ya da kabine işlerinden sorumlu olan cumhurbaşkanı birinci yardımcısı başkanlık ediyor


Meclis;


Meclisin 290 üyesi her dört yılda bir yapılan seçimlerle belirleniyor


Meclisin elinde, yasa hazırlayıp yürürlüğe koymak, bakanları ve Cumhurbaşkanı'nı bilgi vermek üzere çağırmak ya da azletmek için yetkiler var Ancak meclisin çıkardığı tüm yasaların Koruyucular Konseyi’nce onaylanması gerekiyor


2000 Şubat ayında seçilen altıncı meclis, çoğunluğun reformcularda olduğu ilk meclisti Reformcular 200 sandalyeyle temsil ediliyordu


Meclis Başkanı olan Mehdi Kerrubi, laik reformcularla anlaşmazlık halinde olan bir reformcu din adamı


Danışma Meclisi;


Danışma Meclisi’nin görevi, Dini Lider’i seçmek, icraatını takip etmek ve görevlerini yerine getiremediğine hükmedilirse görevden almak var Danışma Meclisi normalde yılda iki kez toplanıyor





Her ne kadar meclisin asıl merkezi ülkenin orta kesimlerindeki Kum kenti olsa da bazı oturumlar Tahran’da ya da kuzeydoğudaki Meşhed kentinde de yapılabiliyor


Bu meclisin 86 üyesini belirlemek için son seçim 1998’de yapıldı Meclise sadece din adamları üye olabiliyor adayların da Koruyucular Konseyi’nden onay alması gerekiyor


Meclisin üyelerinin çoğu, şu anki başkan Ayetullah Ali Meşkini gibi muhafazakarlardan oluşuyor Meclisin bir diğer etkin ismi de Başkan Yardımcısı Ali Ekber Haşimi Rafsancani


Koruyucular Konseyi;


On iki üyeli Koruyucular Konseyi, İran’daki en etkili yönetim organı ve halihazırda muhafazakarlar denetiminde


Konseyin üyeleri Dini Lider tarafından atanan altı din adamı ile yargı erkinin aday gösterdiği ve parlamentonun onayladığı altı hukukçudan oluşuyor


Altı yıl görev yapmak üzere belirlenen üyeler aşamalı olarak değişiyor Sisteme gçre üyelerin yarısı üç yılda bir değişmiş oluyor





Meclis'ten geçen her yasanın yürürlüğe girmesi için Konsey'den onay alması zorunlu Konsey bu yasaların anayasaya ve şeriata uygunluğunu değerlendiriyor


Aslında uygulamada, Konsey'in her seçim öncesinde tüm milletvekili adaylarının, cumhurbaşkanı adaylarının ve Danışma Meclisi üyelerinin aday olup olamayacaklarını inceleme yetkisi de var


Konsey ve reformcular arasında sürtüşme yaratan başlıca konulardan biri de reformcuların Konsey'in adaylıkların onayı alanındaki yetkilerini kısıtlamaya yönelik girişimleri oldu






ATAMAYLA GÖREVE GELENLER;


Dini Lider;


Dini liderin rolü, anayasada Ayetullah Humeyni’nin görüşleri doğrultusunda tanımlanıyor Humeyni Dini Lider'i siyasi güç şemasının en tepesine yerleştiriyordu


Dini Lider, Danışma Meclisi tarafından ve ömür boyu görev yapmak üzere seçiliyor


Şu anda ülkenin dini lideri Ayetullah Ali Hamaney, bu görevi İran İslam Cumhuriyeti'nin kurucusu Ayetullah Humeyni'nin 1989'da ölümünden bu yana yürütüyor


Hamaney bundan önce de, 1981-1989 arasında iki dönem cumhurbaşkanlığı yaptı





Yargı erkinin başkanını, Koruyucular Konseyi’nin altı üyesini ve silahlı kuvvetlerin komutanlarını, imamları ve radio televizyon kurumu başkanını atama yetkisi de Dini Lider’e ait


Dini Lider, seçilmiş Cumhurbaşkanı’nın göreve başlayabileceğini de teyid ediyor


Dini Lider ile cumhurbaşkanlığı arasında geçmişte bazı dönemlerde yaşanan gerginlikler ülkede siyasi istikrarsızlık yarattı


Bu gerginlikler cumhurbaşkanlığına Muhammed Hatemi’nin seçilmesinden bu yana yoğunlaştı Bu durum dini idare ile İranlıların demokratik yönetim arzusu arasındaki çekişmenin yansıması olarak yorumlanıyor


Silahlı Kuvvetler;


Silahlı kuvvetler Devrim Muhafızları ile düzenli ordudan oluşuyor Bu iki kanat ortak bir genel komuta altında birleştiriliyor Ordunun ve Devrim Muhafızları’nın tüm önde gelen komutanları Dini Lider tarafından atanıyor ve sadece ona karşı sorumlu oluyor





Devrim Muhafızları, 1979’daki İran İslam Devrimi sonrasında, ülkenin yeni liderlerini ve kurumlarını korumak ve bu yapıya muhalif olanlarla mücadele etmek amacıyla kuruldu


Devrim Muhafızları başka kurumlar üzerinde de önemli bir nüfuza sahip ve her yerleşim biriminde gönüllü milis birlikleri var





Yargı Erki;


İran’da yargı, hiç siyasi etkinin dışında kalamadı 1900’lerin başına kadar zaten kadılık sistemi geçerli olduğundan yargı din adamları denetimindeydi


Sistem daha sonra laikleşti Ancak İslam devrimi sonrasında Yüksek Mahkeme daha önceki tüm yasaları İslama uygun olmadığı gerekçesiyle feshetti


Bunun hemen sonrasında da şeriatı temel alan yeni bir hukuk sistemi oluşturuldu


Yargı, İslama uygun yasaların hazırlanmasından ve hukuki siyasetin tanımlanmasından sorumlu Yargı ayrıca Koruyucular Konseyi’nin altı laik üyesi için adayları belirliyor


Yargının başkanı halihazırda Ayetullah Mahmud Haşimi Şehrudi Yargı başkanı da dini liderce seçilip ona hesap veriyor


Son yıllarda muhafazakarlar, yargı sistemini reformcu isimlerin ve gazetecilerin hapsedilmesi veya gazetelerin kapatılması gibi uygulamalarla reform girişimlerini baltalamak için kullandılar





Yüksek Adalet Konseyi;


Konsey, Dini Lider'e danışma hizmeti sunan bir organ olarak faaliyet gösteriyor


Aynı zamanda meclis ile Koruyucular Konseyi arasından herhangi bir anlaşmazlık yaşanırsa son sözü söyleyen kurum


Önde gelen dini, sosyal ve siyasi isimlerden oluşan Konsey'in üyelerini de Dini Lider atamayla göreve getiriyor


Konsey'in şimdiki başkanı, eski cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani (1989 -1997), konseyi etkili bir stratejik planlama ve siyaset organına dönüştürdü


BBC