Mecaz Nedir?-Mecazlar Kaça Ayrılır?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Mecaz Nedir?-Mecazlar Kaça Ayrılır?

Mecaz

yol

geçecek yer

gerçeğin zıddı gibi anlamlara gelir

Terim olarak ise sözün

sözcüğün asıl anlamıyla değil

benzerlikler kurma yoluyla başka anlamlarda kullanılmasıdır

Kaç tür mecaz vardır?

Mecazlar başlıca altı alt bölüme ayrılır :

1 Benzetme (Teşbih)

Sözcük anlamı : Benzetme

Terim anlamı : Aralarında bazı özellikleri açısından ilgi kurulabilen iki unsurdan benzerlik bakımından güçsüz olanı güçlü niteliklere ve özelliklere sahip olan diğer unsura benzetmektir

Benzetme (teşbih) sanatı dört benzetme unsurundan oluşur :

Benzetilen : Aralarında benzerlik kurulan unsurlardan özelliği ve niteliği bakımından zayıf olun unsur

Kendisine benzetilen : Benzerlik kurulan unsurlardan nitelik ve özelliği bakımından üstün

güçlü olduğu için kendisine benzetme yapılan unsur

Benzetme yönü : Benzerlik kurulan unsurlar arasındaki benzeşme ilgisi ve yönüdür

Benzetme edatı : Unsurlar arasında benzerlik ilgisi kuran edat ya da edat görevini yüklenmiş sözcükler

ekler

Bunların başlıcaları şunlardır : gibi

bigi

tek

andırır

benzer

niteki

nitekim

sanki

çü

çün

mânend

gûyâ

gûne

gûnâ

sıfat

misâl

misl

kadar

-veş

âsâ

-vâr

âdetâ

nisbet

meğer ki

tıpkı

Bu dört unsurundan birinin ya da birkaçının yer alıp almamasına göre benzetme üçe ayrılır :

11 Ayrıntılı Benzetme

Her dört unsurun da bulunduğu benzetme

Örnek :
Aktı gönlüm su gibi sen serv-i dil-cûdan yana
Sen de mâyil ol revân ey serv akar sudan yana
Zâtî
(Gönlüm

su gibi gönlü çeken servi boylu sen sevgiliden yana aktı

Ey servi boylu güzel

sen de akar sudan yana akmaya eğilimli ol

)
Benzetilen : gönül
Kendisine benzetilen : su
Benzetme edatı : gibi
Benzetme yönü: Suyun akmasıile sevenin sevilene eğilim

ilgi göstermesi

ona doğru yönelmesi

arasındaki ilişki

12 Kısaltılmış Benzetme

Teşbihin dört unsurundan benzetme yönünün söylenmediği benzetme

Örnek :
Âb-gîne içinde mey gibidir
Leb-i la'lin hayâli dilde müdâm
Bâkî
(Devamlıolarak gönülde kırmızıdudağının hayali billûr kadeh içindeki şarap gibidir

)
Benzetilen : leb-i la'l
Kendisine benzetilen : mey
Benzetme edatı : gibi
Benzetme yönü belirtilmemiş

Aşıkın gönlünde sevgilinin kırmızıdudağının hayali

düşüncesi

tasavvuru

kırmızılığından ve zevk vericiliğinden dolayı billûr kadeh içindeki şaraba benzetilir

13 Pekiştirilmiş Benzetme

Benzetme edatına yer verilmeyen benzetme

Örnek:
Aşk bir şem-i ilâhîdir benem pervânesi
Şevk bir zencîrdir gönlüm anın dîvânesi
Hayâlî
(Aşk

ilahî bir mumdur

Onun etrafında dönen pervanesi

kelebeği de benim

Şevk bir zincirdir

gönlüm de onun delisidir

)
Burada aşk ilâhî bir muma

şevk de zincire benzetilmiş; ancak benzetme edatıkullanılmamıştır

14 Uz Benzetme (Teşbih-i Beliğ)

Yalnız benzetilen ve kendisine benzetilen unsurlarıyla yapılan

benzetme edatı ve benzetme yönüne yer verilmeyen benzetme

Örnek :
Göz yaşı encümünü reh-ber edinmezse eğer
Şeb-i gamda eremez âşık-ı güm-râh sana
Necâtî
(Yolunu şaşırmış âşık

eğer gözyaşı yıldızlarını kılavuz edinmezse

gam gecesinde sana ulaşamaz

)
Benzetilen : gözyaşı
Kendisine benzetilen : encüm (yıldızlar)
15 Yaygın Benzetme

Benzetilenle kendisine benzetilen arasındaki birden fazla özelliğin anlatıldığı benzetme

Benzetilen ile kendisine benzetilen arasındaki benzerlikler aktarıldıktan sonra

temel benzerlik unsuru belirtilir

Örnek :
Nevha
I
Feminin rengi aks edip tenine
Yeni açmış güle misâl olmuş
İn'itâfile bak ne âl olmuş

Serv-i sîmin safâlı gerdenine
O letâfetle ol nihâl-i revân
Giriyor göz yumunca rüyâma

Benziyor

aynı kendi hülyâma
Bu tasavvur dokundu sevdâma

Âh böyle gezer mi hiç cânân ?

Gül değil arkasında kanlı kefen

Sen misin

sen misin garîb vatan?

(Namık Kemal - Vâveylâ)
(Ağzının rengi tenine yansıyıp yeni açmış güle benzemiş

Gümüş servinin safalı boynuna dönüp bir bak

ne kırmızıolmuş

O güzellikle su gibi akıp giden o fidan

gözümü yumunca rüyama giriyor

Aynı kendi hülyama benziyor

Bu düşünce sevdama dokundu

Ah

sevgili hiç böyle gezer mi ? Gül değil arkasında

kanlı kefen sen
misin

sen misin garip vatan?)
Bu metinde "vatan" bir sevgiliye benzetilmiş

Şair vatana âşık oluşunu bir kadına âşık olmayla özdeşleştiriyor

Sevilen kadınla vatan arasında benzerlikler kurup

sonunda da benzetilen unsur olan "vatan"ı belirtiyor

2 İğretileme (İstiare)

Sözcük anlamı: Ödünç

iğreti alma

Terim anlamı: Bir sözcüğün anlamınıgeçici olarak başka bir sözcük hakkında kullanma

Bir şeyi gerçek anlamının dışında bazıbakımlardan benzerlik kurulan başka bir şeyin ismiyle belirtmektir

İstiarede söz

kendi gerçek anlamının dışında kullanılır ve benzetme amacı güdülür

İstiare sanatı

benzetilen ile kendisine benzetilen unsurlarından sadece birinin belirtilmesiyle yapılır ve ikiye ayrılır:
21 Açık İğretileme (Açık İstiare)

Kendisine benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme

Örnek :
Aceb ne bezmde şeb-zindedâr-ı sohbet idin
Henüz nergis-i mestinde bûy-ı hâb kokar

Nedim
(Acaba hangi dost meclisinde sabaha kadar sohbet ettin

Nergis[e benzeyen mahmur

sarhoş gözün]den hâlâ uyku kokusu geliyor )
Burada "nergis" ile "göz" kastedilmiştir

Benzetilen "göz" söylenmemiş kendisine benzetilen unsur olan "nergis" doğrudan göz anlamında kullanılmıştır

Beyitte geçen "kokar" kelimesiyle de nergisin asıl anlamı arasında ilişki vardır

22 Kapalı İğretileme (Kapalı İstiare)

Sadece benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme

Örnek :
Eşcâr-ı bâğ hırka-i tecrîde girdiler
Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan
Bâkî
(Bahçenin ağaçları tecrit hırkasına girdiler

tüm varlıklardan sıyrıldılar

Sonbahar rüzgârı

çimenlikte

bahçede çınardan el aldı

)
Burada sonbaharda yapraklarını döken ağaçlar

dünya varlıklarından sıyrılan mutasavvıflara benzetilmiş

Benzetilen unsur olan ağaç belirtilmiş

ancak kendisine benzetilen unsur olan mutasavvıf söylenmemiştir

23 Mecaz-ı Mürsel

Bir sözü

gerçek anlamından başka bir anlamda ve benzetme amacı gözetmeden kullanma

Bu sanatta sözün kendi gerçek anlamının dışında olmasına ve gerçek anlamının düşünülmesine engel bir şey bulunmasına dikkat edilir

Mecâz-ı mürsel sanatı genellikle şu yollarla yapılır : Parça belirtilerek bütün

bütün belirtilerek parça ; durum söylenerek yer

yer belirtilerek durum ; sebep söylenerek sebep olan şey

sebep olan şey belirtilerek sebep ; genel vurgulanarak özel

özel vurgulanarak genel kastedilir

Örnek :
Aldın hezâr büt-gedeyi mescid eyledin
Nâkûs yerlerinde okuttun ezânları
Bâkî
(Binlerce puthaneyi alıp mescide dönüştürdün

Çan yerlerinde ezanları okuttun

)
Burada parça-bütün ilişkisi bağlamında

"nâkûs" parçasıyla Hristiyanlık dini ; "ezan" parçasıyla da İslâm dini vurgulanmak istenmiştir

24 Kinaye

Asıl maksadı dolaylı va kapalı bir şekilde ifade eden söze denir

Sözün gerçek anlamı kastedilmiş olabilir; ancak asıl amaç mecazlı anlamı vermektir

Söz hem gerçek hem de mecazî anlamıyla birlikte kullanılır

Türkçedeki deyimler genellikle kinayeli sözlerdir

Örnek :
Gönlüm gibi ey nâme gidip yârda kaldın
Baş üzre yerin var ham-ı destârda kaldın
Nâilî-i Kadîm
(Ey mektup

gönlüm gibi gidip sevgilide kaldın

Başüzre yerin

var sarığın büklümlerinde

kıvrımlarında kaldın)
Burada mektubun sarığın kıvrımları arasında kalması gerçek anlamıdır

Onun baş üzre yeri olmasıda hem gerçek anlamıyladır

hem de saygıgördüğünü ifade eder

25 Tariz

Sözcük anlamı: Dokundurma

dokunaklısöz söyleme

sataşma

ilişme

taşlama

Terim anlamı : Sözün gerçek ya da mecazlı anlamıyla kullanılmayıp

tamamen bunların zıddı bir anlamın kastedilmesidir

Amaç

sözü ters anlamıyla kullanmaktır

Bu sanat iğnelemek

alaya almak ve taşlamak için kullanılır

Örnek :
Ters Öğüt Destanı
Bir yetim görünce döktür dişini
Bozmağa çabala halkın işini
Günde yüz adamın vur kır dişini
Bir yaralı sarmak için yeltenme
Huzûrî
Şair burada aslında söylediklerinin tam tersini kastetmektedir ve bu türlü davrananları taşlamaktadır

26 Kişileştirme (Teşhis ve İntak)

Teşhis "kişileştirme"

intak "konuşturma" demektir

İnsanın dışındaki canlıları

hayvanları

bitkileri ve cansız varlıkları insan gibi düşündürüp konuşturmaya

insan gibi davrandırmaya

kişileştirme ya da teşhis ve intak sanatı denir

Bu sanata en çok masallarda

özellikle hayvan masallarında rastlanır

Örnek :
Hârdur tahrîk-i bâd ile libâsın çâk eden
Yoktur ey hâce güle hergiz ziyânı bülbülün
Zâtî
(Elbisesini rüzgârın tahrikiyle yırtan dikendir ey hoca

bülbülün güle asla zararı yoktur

)
Burada gül

bülbül ve diken kişileştirilmiştir

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Mecaz Nedir?-Mecazlar Kaça Ayrılır? Mecaz Nedir?-Mecazlar Kaça Ayrılır? Mecaz yol geçecek yer gerçeğin zıddı gibi anlamlara gelir Terim olarak ise sözün sözcüğün asıl anlamıyla değil benzerlikler kurma yoluyla başka anlamlarda kullanılmasıdır Kaç tür mecaz vardır? Mecazlar başlıca altı alt bölüme ayrılır : 1 Benzetme (Teşbih) Sözcük anlamı : BenzetmeTerim anlamı : Aralarında bazı özellikleri açısından ilgi kurulabilen iki unsurdan benzerlik bakımından güçsüz olanı güçlü niteliklere ve özelliklere sahip olan diğer unsura benzetmektir Benzetme (teşbih) sanatı dört benzetme unsurundan oluşur : Benzetilen : Aralarında benzerlik kurulan unsurlardan özelliği ve niteliği bakımından zayıf olun unsur Kendisine benzetilen : Benzerlik kurulan unsurlardan nitelik ve özelliği bakımından üstün güçlü olduğu için kendisine benzetme yapılan unsur Benzetme yönü : Benzerlik kurulan unsurlar arasındaki benzeşme ilgisi ve yönüdür Benzetme edatı : Unsurlar arasında benzerlik ilgisi kuran edat ya da edat görevini yüklenmiş sözcükler ekler Bunların başlıcaları şunlardır : gibi bigi tek andırır benzer niteki nitekim sanki çü çün mânend gûyâ gûne gûnâ sıfat misâl misl kadar -veş âsâ -vâr âdetâ nisbet meğer ki tıpkı Bu dört unsurundan birinin ya da birkaçının yer alıp almamasına göre benzetme üçe ayrılır : 11 Ayrıntılı Benzetme Her dört unsurun da bulunduğu benzetme Örnek : Aktı gönlüm su gibi sen serv-i dil-cûdan yana Sen de mâyil ol revân ey serv akar sudan yana Zâtî (Gönlüm su gibi gönlü çeken servi boylu sen sevgiliden yana aktı Ey servi boylu güzel sen de akar sudan yana akmaya eğilimli ol) Benzetilen : gönül Kendisine benzetilen : su Benzetme edatı : gibi Benzetme yönü: Suyun akmasıile sevenin sevilene eğilim ilgi göstermesi ona doğru yönelmesi arasındaki ilişki 12 Kısaltılmış Benzetme Teşbihin dört unsurundan benzetme yönünün söylenmediği benzetme Örnek : Âb-gîne içinde mey gibidir Leb-i la'lin hayâli dilde müdâm Bâkî (Devamlıolarak gönülde kırmızıdudağının hayali billûr kadeh içindeki şarap gibidir) Benzetilen : leb-i la'l Kendisine benzetilen : mey Benzetme edatı : gibi Benzetme yönü belirtilmemiş Aşıkın gönlünde sevgilinin kırmızıdudağının hayali düşüncesi tasavvuru kırmızılığından ve zevk vericiliğinden dolayı billûr kadeh içindeki şaraba benzetilir 13 Pekiştirilmiş Benzetme Benzetme edatına yer verilmeyen benzetme Örnek: Aşk bir şem-i ilâhîdir benem pervânesi Şevk bir zencîrdir gönlüm anın dîvânesi Hayâlî (Aşk ilahî bir mumdur Onun etrafında dönen pervanesi kelebeği de benim Şevk bir zincirdir gönlüm de onun delisidir) Burada aşk ilâhî bir muma şevk de zincire benzetilmiş; ancak benzetme edatıkullanılmamıştır 14 Uz Benzetme (Teşbih-i Beliğ) Yalnız benzetilen ve kendisine benzetilen unsurlarıyla yapılan benzetme edatı ve benzetme yönüne yer verilmeyen benzetme Örnek : Göz yaşı encümünü reh-ber edinmezse eğer Şeb-i gamda eremez âşık-ı güm-râh sana Necâtî (Yolunu şaşırmış âşık eğer gözyaşı yıldızlarını kılavuz edinmezse gam gecesinde sana ulaşamaz) Benzetilen : gözyaşı Kendisine benzetilen : encüm (yıldızlar) 15 Yaygın Benzetme Benzetilenle kendisine benzetilen arasındaki birden fazla özelliğin anlatıldığı benzetme Benzetilen ile kendisine benzetilen arasındaki benzerlikler aktarıldıktan sonra temel benzerlik unsuru belirtilir Örnek : Nevha I Feminin rengi aks edip tenine Yeni açmış güle misâl olmuş İn'itâfile bak ne âl olmuş Serv-i sîmin safâlı gerdenine O letâfetle ol nihâl-i revân Giriyor göz yumunca rüyâma Benziyor aynı kendi hülyâma Bu tasavvur dokundu sevdâma Âh böyle gezer mi hiç cânân ? Gül değil arkasında kanlı kefen Sen misin sen misin garîb vatan? (Namık Kemal - Vâveylâ) (Ağzının rengi tenine yansıyıp yeni açmış güle benzemiş Gümüş servinin safalı boynuna dönüp bir bak ne kırmızıolmuş O güzellikle su gibi akıp giden o fidan gözümü yumunca rüyama giriyor Aynı kendi hülyama benziyor Bu düşünce sevdama dokundu Ah sevgili hiç böyle gezer mi ? Gül değil arkasında kanlı kefen sen misin sen misin garip vatan?) Bu metinde "vatan" bir sevgiliye benzetilmiş Şair vatana âşık oluşunu bir kadına âşık olmayla özdeşleştiriyor Sevilen kadınla vatan arasında benzerlikler kurup sonunda da benzetilen unsur olan "vatan"ı belirtiyor 2 İğretileme (İstiare) Sözcük anlamı: Ödünç iğreti alma Terim anlamı: Bir sözcüğün anlamınıgeçici olarak başka bir sözcük hakkında kullanma Bir şeyi gerçek anlamının dışında bazıbakımlardan benzerlik kurulan başka bir şeyin ismiyle belirtmektir İstiarede söz kendi gerçek anlamının dışında kullanılır ve benzetme amacı güdülür İstiare sanatı benzetilen ile kendisine benzetilen unsurlarından sadece birinin belirtilmesiyle yapılır ve ikiye ayrılır: 21 Açık İğretileme (Açık İstiare) Kendisine benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme Örnek : Aceb ne bezmde şeb-zindedâr-ı sohbet idin Henüz nergis-i mestinde bûy-ı hâb kokar Nedim (Acaba hangi dost meclisinde sabaha kadar sohbet ettin Nergis[e benzeyen mahmur sarhoş gözün]den hâlâ uyku kokusu geliyor ) Burada "nergis" ile "göz" kastedilmiştir Benzetilen "göz" söylenmemiş kendisine benzetilen unsur olan "nergis" doğrudan göz anlamında kullanılmıştır Beyitte geçen "kokar" kelimesiyle de nergisin asıl anlamı arasında ilişki vardır 22 Kapalı İğretileme (Kapalı İstiare) Sadece benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme Örnek : Eşcâr-ı bâğ hırka-i tecrîde girdiler Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan Bâkî (Bahçenin ağaçları tecrit hırkasına girdiler tüm varlıklardan sıyrıldılar Sonbahar rüzgârı çimenlikte bahçede çınardan el aldı) Burada sonbaharda yapraklarını döken ağaçlar dünya varlıklarından sıyrılan mutasavvıflara benzetilmiş Benzetilen unsur olan ağaç belirtilmiş ancak kendisine benzetilen unsur olan mutasavvıf söylenmemiştir 23 Mecaz-ı Mürsel Bir sözü gerçek anlamından başka bir anlamda ve benzetme amacı gözetmeden kullanma Bu sanatta sözün kendi gerçek anlamının dışında olmasına ve gerçek anlamının düşünülmesine engel bir şey bulunmasına dikkat edilir Mecâz-ı mürsel sanatı genellikle şu yollarla yapılır : Parça belirtilerek bütün bütün belirtilerek parça ; durum söylenerek yer yer belirtilerek durum ; sebep söylenerek sebep olan şey sebep olan şey belirtilerek sebep ; genel vurgulanarak özel özel vurgulanarak genel kastedilir Örnek : Aldın hezâr büt-gedeyi mescid eyledin Nâkûs yerlerinde okuttun ezânları Bâkî (Binlerce puthaneyi alıp mescide dönüştürdün Çan yerlerinde ezanları okuttun) Burada parça-bütün ilişkisi bağlamında "nâkûs" parçasıyla Hristiyanlık dini ; "ezan" parçasıyla da İslâm dini vurgulanmak istenmiştir 24 Kinaye Asıl maksadı dolaylı va kapalı bir şekilde ifade eden söze denir Sözün gerçek anlamı kastedilmiş olabilir; ancak asıl amaç mecazlı anlamı vermektir Söz hem gerçek hem de mecazî anlamıyla birlikte kullanılır Türkçedeki deyimler genellikle kinayeli sözlerdir Örnek : Gönlüm gibi ey nâme gidip yârda kaldın Baş üzre yerin var ham-ı destârda kaldın Nâilî-i Kadîm (Ey mektup gönlüm gibi gidip sevgilide kaldın Başüzre yerin var sarığın büklümlerinde kıvrımlarında kaldın) Burada mektubun sarığın kıvrımları arasında kalması gerçek anlamıdır Onun baş üzre yeri olmasıda hem gerçek anlamıyladır hem de saygıgördüğünü ifade eder 25 Tariz Sözcük anlamı: Dokundurma dokunaklısöz söyleme sataşma ilişme taşlama Terim anlamı : Sözün gerçek ya da mecazlı anlamıyla kullanılmayıp tamamen bunların zıddı bir anlamın kastedilmesidir Amaç sözü ters anlamıyla kullanmaktır Bu sanat iğnelemek alaya almak ve taşlamak için kullanılır Örnek : Ters Öğüt Destanı Bir yetim görünce döktür dişini Bozmağa çabala halkın işini Günde yüz adamın vur kır dişini Bir yaralı sarmak için yeltenme Huzûrî Şair burada aslında söylediklerinin tam tersini kastetmektedir ve bu türlü davrananları taşlamaktadır 26 Kişileştirme (Teşhis ve İntak) Teşhis "kişileştirme" intak "konuşturma" demektir İnsanın dışındaki canlıları hayvanları bitkileri ve cansız varlıkları insan gibi düşündürüp konuşturmaya insan gibi davrandırmaya kişileştirme ya da teşhis ve intak sanatı denir Bu sanata en çok masallarda özellikle hayvan masallarında rastlanır Örnek : Hârdur tahrîk-i bâd ile libâsın çâk eden Yoktur ey hâce güle hergiz ziyânı bülbülün Zâtî (Elbisesini rüzgârın tahrikiyle yırtan dikendir ey hoca bülbülün güle asla zararı yoktur) Burada gül bülbül ve diken kişileştirilmiştir