İnyupikler Avcılık Ve Toplayıcılık

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-20-2012

Avcılık ve Toplayıcılık

Colville Irmağı, 1904

Balık kurutma, Grantley Harbor, Seward Yarımadası, 1885

Av kampı, Hotham inlet, Kotzebue, 1881

Noatak Milli Koruma Alanı

Selawik Milli Yaban Hayatı Sığınağı

Selawik Milli Yaban Hayatı Sığınağı

Arktik Milli Yaban Hayatı Sığınağı

NPRA (Alaska Milli Petrol Rezervi)

ANWR (Arktik Milli Yaban Hayatı Sığınağı)

Dall yaban koyunu (imnaiq ya da ipnaiq), Anchorage Hayvanat Bahçesi, Alaska

Erkek ren geyiği, Alaska

Rengeyiği alt tür dağılım haritası (sarı renkle gösterilen Rangifer tarandus granti Alaska'daki tek alt türdür)

Kanada İnuitleri beyaz balinan derisini maktak yapmak için soyarken, Hudson Körfezi, 2007

Balina kemikleri, Point Hope, 2007

Puffin Adası (öndeki) ve Chamisso Adası (arkadaki), Çukçi Denizi

Bütün Eskimo halkları gibi İnyupikler de avcı ve toplayıcıdır

Geçimlerini balıkçılık ve balina avcılığı gibi ağır işlerde çalışarak sağlarlar

İnyupikler, diğer Eskimo halkları gibi, avdan avcılar dışında ava katılmayan köy halkının da hak aldığı bir sistem geliştirmişlerdir

Avcı ya da avcılarca avlanan her türlü av köyün ortak malıdır

Bu ortaklık sistemi Eskimo coğrafyasının zor ve çetin doğası gereği oluşmuştur

Avlanacak hayvanların ve toplanacak bitkilerin bulunma mevsimlerinin bilinmesi hayati öneme sahiptir ve bunlar pratik olarak ay (tatqiat) adlarında hatırlanırlar

[34]

İnyupikçe Ay Adları

Harfiyen Çevirisi

Türkçe

SiqiÃ±Ã±aatchiaq

'parlak yeni güneş'

Ocak

SiqiÃ±Ã±aasugruk

'çok daha parlak güneş'

Şubat

Irraasugruk

'aşırı soğuk hava'

Şubat

Paniqsiivik

'kurutma ayı'

Mart

Isiqsiá¸·iÄ¡vik

&lt; isiq 'duman'

Mart

Igliiá¸·iÄ¡vik

&lt; igliq- 'seyahat etmek' ; Bu ayda kar tavukları gezinirler

Mart

TiÅ?mirrat Tatqiat

'kuşların ayı'

Nisan

Qiá¸·Ä¡it Tatqiat

'şahinin ayı'

Nisan

Qargiá¸·iÄ¡vik

'kar tavuğunun göründüğü zaman'

Nisan

Qaugaich Piviat

'ördekler geliyor' (Nuvugmiut şivesinde)

Nisan

SuvluÄ¡vik

'buzu kırılan ırmakların aktığı zaman'

Mayıs

Suppivik / SupruÄ¡vik (Nu

)

'buzu kırılan ırmakların aktığı zaman'

Mayıs

Umiaqqavik (Ti

)

'balina avına çıkılan zaman'

Mayıs

Qaugaich Anniviat

'(yavru) ördekler tüyleniyor' (Nuvugmiut şivesinde)

26 Mayıs - 25 Haziran

IÄ¡Ã±ivik

'ren geyiğinin doğum zamanı'

Haziran

Isavik , Itchavik

'tüy dökümü zamanı'

Temmuz

Nukatpiat Itchaviat

'erkek kazların tüy dökümü zamanı'

Temmuz

IÃ±ukkuksaivik

'yükselme zamanı'

Temmuz

TiÅ?Å?ivik

'uçuşa geçme zamanı'

Ağustos

AmiÄ¡aiqsivik

'ren geyiği boynuzlarının kadifelendiği zaman'

Ağustos

Aqavirvik

'tüy dökümü zamanı'

Ağustos

NiÄ¡laalgit TiÅ?Å?iviat

'yavrulu kazların uçuşa geçme zamanı'

Eylül

Tuttut Amiiqsiviat ya da Amiiqsivik (Nu)

&lt; tuttu 'ren geyiği'

Eylül

NuliaÄ¡vik

'ren geyiğinin üreme zamanı'

Ekim

Sikkuvik , Sikuvik

'buzlanma zamanı'

Ekim

Sullivik , Sulivik

'time to make things'

Ekim

Tatqitchiaq (Nu

)

'yeni ay'

Ekim

Ipnaich NuliaÄ¡viat (Nu

)

'koyunların çiftleşme zamanı'

Kasım

Nippivik

'güneşin battığı zaman'

Kasım

Uvluiá¸·aq

'gün ışığından yoksun biri'

Aralık

AagruliÄ¡vik

'Aagruuk denen iki yıldız çiftinin göründüğü zaman'

Aralık

SiqiÃ±Ä¡iá¸·aq

'güneşsiz biri'

Aralık

Avlanma mevsimi ilkbahardır

Bu dönemde Kotzebue yöresinde erkekler buz üzerinde fok avcılığı yaparken, kadınlar da kısa bir süre sonra Stenodus leucichthys (sii) balıklarını toplarlar

Daha kuzeyde kıyı avcıları Point Hope (TikiÄ¡aq), Wainwright (UlÄ¡uniq) ve Barrow (UtqiaÄ¡vik ya da UkpiaÄ¡vik) yörelerinde balina avcıları (aÄ¡viqsiuqtit) Grönland balinası (aÄ¡viq) avlarken, iç bölge avcıları da Utukok (? Utuqqaq) ve Colville Irmaklarının (Kuukpik) yukarılarında ren geyiği (tuttu) aramakla meşgul olurlar

Haziran ayından Temmuz'un başına kadar olan dönemde North Slope İnyupikleri fok (natchiq) ve ördek (mitqit) avlama kampları kurarlar

Bunlar burada bir aydan fazla zaman geçiriken, diğerleri Colville Irmağının ağzında ve Kaktovik adasında (QaaktuÄ¡vik) kurulan panayıra giderler

Haziran sonunda ya da daha geç bir zamanda iç bölge İnyupikleri kıyıya inerler

Temmuzda balık kampından dönenler ren geyiği avına giderler

Kadınlar ise daha sonra kısıtlı olan bitkilere yönelirler ve yenebilecek böğürtlensi meyve ve sebzeleri toplamaya başlarlar

[17]

Daha güneyde Kotzebue Sound yöresinde, beyaz balina (sisuaq ya da qiá¸·alugaq) avı yapılır

Zorlu geçen avdan sonra Sheshalik'te kurulan panayıra katılırlar

İnyupik coğrafyasındaki en büyük ticari oluşumlardan olan bu panayır Sibirya Yupiklerinden kıyı ve iç bölge İnyupiklerine kadar iki bin ya da daha fazla insanın elde ettikleri ürünleri panayırın pazarlarında satmak ya da değiş tokuş etmek için toplanmasına sebep olur

[17]

Daha kuzeyde North Slope yöresinde ise Haziran ayında Colville Irmağı deltasındaki Nigliq'te (NiÄ¡liq) ikinci büyük panayır kurulur

[17]

Burası Antik çağdan beri ticaret merkezidir

[27]

Kıyı İnyupiklerin geleneksel ana geçim kaynağı Grönland balinası avcılığıdır

İnyupiklerin aÄ¡viq dediği Grönland balinası (Balaena mysticetus) Alaska'da yalnızca on yerleşim yerinde Uluslararası Balinacılık Kurulu (IWC) tarafından izin verilmektedir

Bu on yerleşimden sekizi, Barrow (UtqiaÄ¡vik), Kaktovik (QaagtuviÄ¡miut), Kivalina (KivalliÃ±iq), Küçük Diomede , Nuiqsut (Nuiqsat), Point Hope (TikiÄ¡aq), Wainwright (UlÄ¡uniq), Wales (KiÅ?igin) İnyupik coğrafyasına aittir

Diğer ikisi ise Sibirya Yupiklerine aittir : (Savoonga) ve (Gambell)

[35]

King Adası İnyupiklerinin gözde avı Pasifik morsu (aiviq , Odobenus rosmarus divergens) olup avı kıyıda ya da denizdeki buz üzerinde eskiden geleneksel olarak zıpkın ve mızrak kullanarak yapılır ve umiak adı verilen geniş büyük kayıklarla taşınırdı

Bugün ise dıştan motorlu alüminyum teknelerle ve tüfekle yapılmaktadır

12 yaşlarında genç bir avcının ilk avı mors yavrusu olur ve bunu köyün en yaşlılarından birine hediye eder

Mors, günümüzde de King Adası sakinlerinin en değerli avlarıdır

Yılda yaklaşık 40 mors avlanır

Adada yaşları 30 ila 80 olan 30 kadar mors avcısı bulunur

[36]

Dall yaban koyunu (Ovis dalli) (Kuzey Alaska imnaiq, Kuzeybatı Alaska ipnaiq) da çok değerli olmasına karşın, düzenli avlanan en önemli kara hayvanı ren geyiği (Rangifer tarandu) (tuttu) olup, deniz kıyısındaki İnyupikler için balina ve fok nasıl önemliyse, İç bölge İnyupikleri için de ren geyiği o kadar önemlidir

Avlar kadınlar tarafından dağıtılır

[34]

Alaska'daki İnyupik yaşamı dışarıdan görüldüğünün aksine buzlarla sınırlı olmayıp müthiş bir ticari hareketlilik içerisindedir ve bu yüzyıllardır süregelmektedir

Bu hareketlilik yalnızca İnyupikler arasında değil, aynı zamanda İnyupiklerle Yupik grupları ve Atabask Kızılderilileri arasında da olmaktadır

[17]

Günümüzde, topraklarındaki petrol ve doğalgaz kaynakları İnyupikler için gelir kaynağı değildir ve işgücünün yarısından fazlası işsizdir

Olanların da çoğu mevsimlik işçilerdir

Bu, Alaska yerlilerinin genelinde görülen bir işsizlik manzarısıdır

Kaynak : Wikipedia

08-20-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	İnyupikler Avcılık Ve Toplayıcılık Avcılık ve Toplayıcılık Colville Irmağı, 1904 Balık kurutma, Grantley Harbor, Seward Yarımadası, 1885 Av kampı, Hotham inlet, Kotzebue, 1881 Noatak Milli Koruma Alanı Selawik Milli Yaban Hayatı Sığınağı Selawik Milli Yaban Hayatı Sığınağı Arktik Milli Yaban Hayatı Sığınağı NPRA (Alaska Milli Petrol Rezervi) ANWR (Arktik Milli Yaban Hayatı Sığınağı) Dall yaban koyunu (imnaiq ya da ipnaiq), Anchorage Hayvanat Bahçesi, Alaska Erkek ren geyiği, Alaska Rengeyiği alt tür dağılım haritası (sarı renkle gösterilen Rangifer tarandus granti Alaska'daki tek alt türdür) Kanada İnuitleri beyaz balinan derisini maktak yapmak için soyarken, Hudson Körfezi, 2007 Balina kemikleri, Point Hope, 2007 Puffin Adası (öndeki) ve Chamisso Adası (arkadaki), Çukçi Denizi Bütün Eskimo halkları gibi İnyupikler de avcı ve toplayıcıdır Geçimlerini balıkçılık ve balina avcılığı gibi ağır işlerde çalışarak sağlarlar İnyupikler, diğer Eskimo halkları gibi, avdan avcılar dışında ava katılmayan köy halkının da hak aldığı bir sistem geliştirmişlerdir Avcı ya da avcılarca avlanan her türlü av köyün ortak malıdır Bu ortaklık sistemi Eskimo coğrafyasının zor ve çetin doğası gereği oluşmuştur Avlanacak hayvanların ve toplanacak bitkilerin bulunma mevsimlerinin bilinmesi hayati öneme sahiptir ve bunlar pratik olarak ay (tatqiat) adlarında hatırlanırlar[34] İnyupikçe Ay Adları Harfiyen Çevirisi Türkçe SiqiÃ±Ã±aatchiaq 'parlak yeni güneş' Ocak SiqiÃ±Ã±aasugruk 'çok daha parlak güneş' Şubat Irraasugruk 'aşırı soğuk hava' Şubat Paniqsiivik 'kurutma ayı' Mart Isiqsiá¸·iÄ¡vik &lt; isiq 'duman' Mart Igliiá¸·iÄ¡vik &lt; igliq- 'seyahat etmek' ; Bu ayda kar tavukları gezinirler Mart TiÅ?mirrat Tatqiat 'kuşların ayı' Nisan Qiá¸·Ä¡it Tatqiat 'şahinin ayı' Nisan Qargiá¸·iÄ¡vik 'kar tavuğunun göründüğü zaman' Nisan Qaugaich Piviat 'ördekler geliyor' (Nuvugmiut şivesinde) Nisan SuvluÄ¡vik 'buzu kırılan ırmakların aktığı zaman' Mayıs Suppivik / SupruÄ¡vik (Nu) 'buzu kırılan ırmakların aktığı zaman' Mayıs Umiaqqavik (Ti) 'balina avına çıkılan zaman' Mayıs Qaugaich Anniviat '(yavru) ördekler tüyleniyor' (Nuvugmiut şivesinde) 26 Mayıs - 25 Haziran IÄ¡Ã±ivik 'ren geyiğinin doğum zamanı' Haziran Isavik , Itchavik 'tüy dökümü zamanı' Temmuz Nukatpiat Itchaviat 'erkek kazların tüy dökümü zamanı' Temmuz IÃ±ukkuksaivik 'yükselme zamanı' Temmuz TiÅ?Å?ivik 'uçuşa geçme zamanı' Ağustos AmiÄ¡aiqsivik 'ren geyiği boynuzlarının kadifelendiği zaman' Ağustos Aqavirvik 'tüy dökümü zamanı' Ağustos NiÄ¡laalgit TiÅ?Å?iviat 'yavrulu kazların uçuşa geçme zamanı' Eylül Tuttut Amiiqsiviat ya da Amiiqsivik (Nu) &lt; tuttu 'ren geyiği' Eylül NuliaÄ¡vik 'ren geyiğinin üreme zamanı' Ekim Sikkuvik , Sikuvik 'buzlanma zamanı' Ekim Sullivik , Sulivik 'time to make things' Ekim Tatqitchiaq (Nu) 'yeni ay' Ekim Ipnaich NuliaÄ¡viat (Nu) 'koyunların çiftleşme zamanı' Kasım Nippivik 'güneşin battığı zaman' Kasım Uvluiá¸·aq 'gün ışığından yoksun biri' Aralık AagruliÄ¡vik 'Aagruuk denen iki yıldız çiftinin göründüğü zaman' Aralık SiqiÃ±Ä¡iá¸·aq 'güneşsiz biri' Aralık Avlanma mevsimi ilkbahardır Bu dönemde Kotzebue yöresinde erkekler buz üzerinde fok avcılığı yaparken, kadınlar da kısa bir süre sonra Stenodus leucichthys (sii) balıklarını toplarlar Daha kuzeyde kıyı avcıları Point Hope (TikiÄ¡aq), Wainwright (UlÄ¡uniq) ve Barrow (UtqiaÄ¡vik ya da UkpiaÄ¡vik) yörelerinde balina avcıları (aÄ¡viqsiuqtit) Grönland balinası (aÄ¡viq) avlarken, iç bölge avcıları da Utukok (? Utuqqaq) ve Colville Irmaklarının (Kuukpik) yukarılarında ren geyiği (tuttu) aramakla meşgul olurlar Haziran ayından Temmuz'un başına kadar olan dönemde North Slope İnyupikleri fok (natchiq) ve ördek (mitqit) avlama kampları kurarlar Bunlar burada bir aydan fazla zaman geçiriken, diğerleri Colville Irmağının ağzında ve Kaktovik adasında (QaaktuÄ¡vik) kurulan panayıra giderler Haziran sonunda ya da daha geç bir zamanda iç bölge İnyupikleri kıyıya inerler Temmuzda balık kampından dönenler ren geyiği avına giderler Kadınlar ise daha sonra kısıtlı olan bitkilere yönelirler ve yenebilecek böğürtlensi meyve ve sebzeleri toplamaya başlarlar [17] Daha güneyde Kotzebue Sound yöresinde, beyaz balina (sisuaq ya da qiá¸·alugaq) avı yapılır Zorlu geçen avdan sonra Sheshalik'te kurulan panayıra katılırlar İnyupik coğrafyasındaki en büyük ticari oluşumlardan olan bu panayır Sibirya Yupiklerinden kıyı ve iç bölge İnyupiklerine kadar iki bin ya da daha fazla insanın elde ettikleri ürünleri panayırın pazarlarında satmak ya da değiş tokuş etmek için toplanmasına sebep olur [17] Daha kuzeyde North Slope yöresinde ise Haziran ayında Colville Irmağı deltasındaki Nigliq'te (NiÄ¡liq) ikinci büyük panayır kurulur [17] Burası Antik çağdan beri ticaret merkezidir [27] Kıyı İnyupiklerin geleneksel ana geçim kaynağı Grönland balinası avcılığıdır İnyupiklerin aÄ¡viq dediği Grönland balinası (Balaena mysticetus) Alaska'da yalnızca on yerleşim yerinde Uluslararası Balinacılık Kurulu (IWC) tarafından izin verilmektedir Bu on yerleşimden sekizi, Barrow (UtqiaÄ¡vik), Kaktovik (QaagtuviÄ¡miut), Kivalina (KivalliÃ±iq), Küçük Diomede , Nuiqsut (Nuiqsat), Point Hope (TikiÄ¡aq), Wainwright (UlÄ¡uniq), Wales (KiÅ?igin) İnyupik coğrafyasına aittir Diğer ikisi ise Sibirya Yupiklerine aittir : (Savoonga) ve (Gambell) [35] King Adası İnyupiklerinin gözde avı Pasifik morsu (aiviq , Odobenus rosmarus divergens) olup avı kıyıda ya da denizdeki buz üzerinde eskiden geleneksel olarak zıpkın ve mızrak kullanarak yapılır ve umiak adı verilen geniş büyük kayıklarla taşınırdı Bugün ise dıştan motorlu alüminyum teknelerle ve tüfekle yapılmaktadır 12 yaşlarında genç bir avcının ilk avı mors yavrusu olur ve bunu köyün en yaşlılarından birine hediye eder Mors, günümüzde de King Adası sakinlerinin en değerli avlarıdır Yılda yaklaşık 40 mors avlanır Adada yaşları 30 ila 80 olan 30 kadar mors avcısı bulunur [36] Dall yaban koyunu (Ovis dalli) (Kuzey Alaska imnaiq, Kuzeybatı Alaska ipnaiq) da çok değerli olmasına karşın, düzenli avlanan en önemli kara hayvanı ren geyiği (Rangifer tarandu) (tuttu) olup, deniz kıyısındaki İnyupikler için balina ve fok nasıl önemliyse, İç bölge İnyupikleri için de ren geyiği o kadar önemlidir Avlar kadınlar tarafından dağıtılır[34] Alaska'daki İnyupik yaşamı dışarıdan görüldüğünün aksine buzlarla sınırlı olmayıp müthiş bir ticari hareketlilik içerisindedir ve bu yüzyıllardır süregelmektedir Bu hareketlilik yalnızca İnyupikler arasında değil, aynı zamanda İnyupiklerle Yupik grupları ve Atabask Kızılderilileri arasında da olmaktadır[17] Günümüzde, topraklarındaki petrol ve doğalgaz kaynakları İnyupikler için gelir kaynağı değildir ve işgücünün yarısından fazlası işsizdir Olanların da çoğu mevsimlik işçilerdir Bu, Alaska yerlilerinin genelinde görülen bir işsizlik manzarısıdır Kaynak : Wikipedia