|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türk Atasözleri Ve Deyimlerde Aile Ve Akrabalık Anlayışı
Kadının en önemli statüsü anneliğidir Daha sonra işleneceği üzere ailenin önemli sosyal fonksiyonlarından biri üyelerine birincil grup tatmini sağlamasıdır Bunun da büyük kısmını annelik rolü ile kadın yeri*ne getirmektedir;
“Ağlarsa anam ağlar, gayrısı yalan ağlar”
“Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz”
“Ana evlâdından geçmez”
“Analı kuzu kınalı kuzu”
“Anadan doğmayan kardeş sayılmaz”
“Anadan olur dana, hamurdan olur maya”
Türk atasözlerinde ve deyimlerinde silenin ikinci önemli öğesi babadır:
“Baba ocağı”
“Baba nasihatı tutmayan pişman olur”
“Baba oğlunun fenalığını istemez”
Türk atasözleri ve deyimlerinde çocuk da aile içinde önemli ve ge*rekli bir öğe olarak işlenmiştir Çocuk evde aileyi tamamlar, özellikle kırsal kesimde küçükken aileye maddî katkı sağlar, büyüyünce de yaşlılık gü*vencesidir, aynı zamanda statü kaynağıdır
“Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar”
“Çocuksuz kadın meyvesiz ağaç gibidir”
“Çocuk evin meyvesidir”
“Oğlanı kızı olmayan avrattan, eski hasır yeydir”
“Evlâdı olmayanda merhamet olmaz”
Çocuk sahibi olmayı teşvik eden bu atasözleri ailenin insan neslinin üretilmesi ve devamındaki fonksiyonunu da getirir Böylece hem ailenin ya da soyun hem de toplumun devamlılığı sağlanmış olur
Geleneksel Türk kültüründe çok çocuk statü ve güven kaynağıdır, fakat, Türk atasözleri ve deyimlerinde genellikle çocuk büyütmenin zorluklarına işaret edilir:
“Çok çocuk anayı şaşkın, babayı düşkün eder”
“Evlâdın varsa başında derdin var”
“Çocuk büyütmek taş kemirmek”
“Çocuk isteyen belâsını da istemek gerek”
“Evlâdın varsa bin derdin var, evlâdın yoksa bir derdin var”
“Evlâdın var mı derdin var”
Merter’e göre “Türkiye’de doğurganlık oranları diğer Avrupa ülke*lerine göre yüksek olmasına rağmen, Türkiye’nin sanayileşmesi, modern*leşmesi, eğitim düzeyinin yükselmesi, kentleşme hızının artması ve kadının tarım dışı işgücüne katılması ile paralel olarak azalmaktadır “(Merter 1990: 58)”
Çocuklar içinde de kız çocuğun değeri düşüktür, çünkü ele gidecek*tir Erkek çocuğun değeri yüksektir, çünkü ondan beklentiler çoktur; hem baba adını, soyunu ve ocağını sürdürecek, hem de anne babaya sta*tü kazandıracaktır Kâğıtçıbaşı’na göre, erkek çocuğuna verilen değer köylerden kentlere ve büyük kentlere doğru gidildikçe değişmektedir Büyük kentlerde kız erkek ayırımı yapılmadan çocuğun aile bağlarını güçlendirici fonksiyonu köylere göre daha çok vurgulanmaktadır “(Kâ*ğıtçıbaşı 1969: 110)” Şu atasözlerinde kız ve erkek çocuğun değeri işlenmiştir:
“Kız yükü tuz yükü”:
“Kız doğuran tez kocar”
“Kız evde olsa da elden sayılır”
“Oğlan doğuran övünsün, kız doğuran dövünsün”
“Oğlanı her karı doğurmaz, er karı doğurur”
“Oğlandır oktur, her evde yoktur”
Torunda bile “Oğlanınki oğul balı, kızınki bahçe gülü” olarak nite*lendirilir
B Aile Üyeleri Arasındaki Etkileşim
Aile üyeleri birbirlerine karşılıksız sevgi bağı ile bağlıdırlar Aile için*de birincil ilişkiler, yani, sıcak, samimî, yüzyüze, duygusal yönü ağır İlişkiler yaşanır Birincil ilişkiler her yaştaki insanın kendini güvende hissetmesi, diğer insanlarla normal ve sağlıklı etkileşime girebilmesi için çok gerekli ve önemlidir Anne baba çocuklara sıcak bir ortam sağlar Çocuklar da belli yaşa geldiklerinde anne babaya yardımcı olurlar Ay*rıca çocuk küçükken anne baba nasıl onun için güvence kaynağı ise, an*ne babanın yaşlılığında da çocuklar güvence olabilirler Dolayısıyla sile üyelerine birincil grup tatminleri sağlayarak, toplumsal birlik, dayanış*ma ve bütünleşmede fonksiyonel rol oynamış olur Ailenin bu önemli fonk*siyonu şu atasözlerinde dile getirilmektedir:
“İnsana ata ana gibi yâr olmaz”
“Bağdat gibi şehir olmaz, kardeş gibi yâr olmaz; ana baba hiçbir yerde bulunmaz”
Aile üyeleri arasındaki etkileşimi dört başlık altında incelemek müm*kündür:
1 Eşler Arası Etkileşim:
Aile kurulduktan sonra eşler arası etkileşim hem kadın hem de er*kek için birinci planda gelir:
“Bir adamın karısı onun yarısıdır”
“Kardeş kardeşi atmış, yar başında tutmuş”
“Kardeşten karın yakın”
“Otuz oğlun olacağına bir oturak kocan olsun”
“Baba/oğul ekmeği zindan ekmeği, koca ekmeği meydan ekmeği”
Eşlerarası ilişkide “eşitlik”ten çok “otorite” ilişkisi dikkati çeker “Erkeksiz ev, yelkensiz gemiye benzer” atasözü gereği erkek evin reisi*dir Kadın elinin hamuru ile erkek işine karışmamalıdır Hele evde ka*dının otorite kurması hiç tasvip edilmez
“Kadının hükmettiği evde mutluluk olmaz”
“Bir evde iki horoz olunca sabah güç olur”
“Kocana göre bağla başını, harcına göre pişir aşını”
Aile düzeninin sürmesi için eşlerin rollerini gereği gibi oynamaları tavsiye edilir:
“Kadını yeşil yaprak eden de kocası, kara toprak eden de kocası”
“İyi kadının kocası cüppesinden bellidir”
“Erkeğin rızkı kadının ruhsatına bağlı”
“Avradı bed olanın sakalı tez ağarır”
2 Anne-Baba-Çocuk Etkileşimi:
Çocuk dünyaya geldikten sonra ilk tecrübelerini aile içinde edinir Kişinin daha sonraki yaşantıları ve çevresi ile ilişkileri aile içi ilişkiler*den büyük ölçüde etkilenir Aile bütün dünyada en önemli bir birincil gruptur Aile üyeleri arasındaki sevgi ve samimiyet “biz duygusu”nu ge*liştirir ve bu duygu ana babalardan çocuklara tutum ve alışkanlıkların geçmesini teşvik eder Ailenin sosyalleştirme fonksiyonu şu atasözlerin*de dile getirilmektedir:
“Sen seversen oğlunu, o da sever oğlunu”
“Soydur çeker, huydur geçer”
“Meyve ağacından uzak düşmez”
“Armut dalının dibine düşer”
“Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur”
“Çocuğuna iyi-kötü huy anadan gelir”
Aile sosyalleştirme süreci içinde çocuğa statü kazandırır Çocuk ai*leye girdiği andan itibaren yaş, cinsiyet, doğum sırası gibi bir seri statü*lere sahip olur Diğer bazı statülerin kazanılması da sile üyeliğine bağlı olarak gerçekleşir Meselâ, Ankaralı olmak, orta tabaka mensubu olmak gibi Ailenin sağladığı statü toplamı çocuğun daha sonra kazanacağı sta*tülere de zemin hazırlar Yine sile verdiği değerler ve yaptığı telkinlerle eş, meslek, arkadaş gibi seçimlerinde çocuğa statü yönlendirmesi de yapar:
“Ata dostu oğula mirastır”
“Babası ekşi elma yer, oğlunun dişi kamaşır”
“Dedesi koruk yemiş, oğlunun dişi kamaşmış”
Buna karşılık çocuğun sosyalleşmesinde ve statü kazanmasında şah*siyetin gelişmesinde ailenin yeterli olmadığı, diğer kişi ve gruplara da ihtiyaç duyulduğu bazı atasözleriyle dile getirilmektedir Böylece Türk atasözleri ve deyimlerinde hem anne babanın statü kazandırıcı fonksi*yonları hatırlatılarak aile kurumu fonksiyonel hale getirilir, hem de bu*nun yeterli olmadığı gösterilerek fert ve toplum hayatında diğer kişi ve gruplararası etkileşime de yer verilir; böylelikle dolaylı yoldan da olsa sosyal etkileşim ve dayanışmanın önemi de vurgulanır
“Ana baba ile iftihar olmaz”
“Ata malı mal olmaz, kendin kazanmak gerek”
“Atalar çıkarayım der tahta, döner dolaşır gelir bahta”
“Babadan mal kalır, kemal kalmaz”
Atasözlerinde silenin statü kazandırma fonksiyonu da çift yönlü olarak işlemektedir Anne baba çocuklara doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak statü kazandırdığı gibi, çocuklar da hem küçükken hem de büyü*dükleri zaman anne babaya statü kazandırabilirler “İyi evlât anayı babayı vezir eder, kötü evlât rezil eder”, “Doğan anası olma, doğuran anası ol” atasözleri bu gerçeği dile getirmektedir
Türk toplumunda erkek çocuğun değeri daha büyük olduğundan er*kek çocuk doğuran anne de, erkek çocuğa sahip olan baba da daha yük*sek bir statü kazanmış olurlar: “Oğlanı her karı doğurmaz, er karı doğurur” atasözü bu gerçeği dile getirmektedir
Zaten realitede olduğu gibi Türk atasözleri ve deyimlerinde de an*nelik başlı başına bir statü kaynağıdır: “Çocuksuz kadın meyvesiz ağaç gibidir”
Çocuk sosyalleşme sürecinde cinsiyet rollerini aile içinde öğrenir Cin*siyet rolleri çocuğun kişiliğinin gelişmesinde, diğer insanlarla ilişkileri*nin düzenli ve uyumlu olmasında ve topluma uyumlu bir kişi olarak katılmasında, aile içi uyumun sağlanmasında önemli rol oynar Bu öğ*renme sürecinde kız çocuk anne ile, erkek çocuk baba ile özdeşim ku*rar Aşağıdaki atasözleri ailenin bu fonksiyonunu açıklar niteliktedir:
“Oğlan babaya kız anaya çeker”
“Kenarına bak bezini al, anasına bak kazını al”
“Oğlan atadan öğrenir sofra açmayı, kız anadan öğrenir biçki biç*meyi”
Türk atasözleri ve deyimlerinde ebeveyn-çocuk ilişkilerinde otorite*-itaat ilişkisi dikkati çeker Çocuklar anne babaya hürmet etmeli, saygılı davranmalıdırlar
“Oğula devlet gerek ise, anaya ataya hürmet eyleye”
“Ana ata önünden geçmek hata”
“Ana baba duasını almış”
“Ana baba bedduasını alan onmaz”
“Ata yolu doğru yoldur”
“Atanın önünden geçeni Allah sevmez”
Anne baba çocuk ilişkilerinde çocuk ve ebeveynlerin birbirlerine kar*şılıklı görevleri vardır, fakat ebeveyn daha vericidir Çocuklar özellikle evlendikten sonra kendi ailelerini (eşlerini ve çocuklarını) ön plana al*makta, anne-babalarına gereken ilgi ve yardımı gösterememektedirler
“Baba borcu evlâda düşer”
“Baba himmet, oğul hizmet”
“Doğurdum oğlum oldu, evlendi komşum oldu”
“Bir baba dokuz oğlu besler, dokuz oğul bir babayı besleyemez”
“Babası oğluna bir bağ bağışlamış, oğlu babasına bir salkım üzüm vermemiş”
Çocuk için genelde annenin varlığı ve rolü daha önemlidir:
“Yüz koyunlu atam kalmaktan, bir yüksüklü anam kalmak yeydir”
“Baba öksüzü öksüz değil, ana öksüzü öksüz”
“Ana analık olursa, baba da babalık olur”
Aile içi ilişkilerde karşılıklı sevgi ve saygıdan, işbölümünden doğan işbirliği ve dayanışma istenir:
“Oğlun güder, karın sağarsa koyun olur”,
“Anasını babasını dinlemeyen evlât, kocasını saymayan avrat, üven*dere ile yürüyen atı kapında tutma hiç, durma sat”
“Buyurmadan tutan evlât, çağırmadan kalkan avrat, orada olur devlet”
3Kardeşlerarası Etkileşim:
Türk atasözleri ve deyimlerinde çok çocuk da tek çocuk da istenmez Aileyi bir sosyal sistem olarak aldığımızda anne, baba, çocuk yanında kardeş de ikinci bir çocuk olarak bu sistemi tamamlayan bir alt sistemdir
“İnsana kardeş gibi yâr, Irak gibi diyar olmaz”
“Kardeşi olmayan garip olur”
“Kardeşçe taksim” deyiminden kardeşlik ilişkisinin paylaşma, eşit*lik duygularını kazandırdığını, “Kardeşin büyüğü peder, küçüğü evlât yerine geçer” atasözünden de kardeşliğin aile içi dayanışmayı da sağla*yan bir ilişki olduğunu anlıyoruz “Anadan doğmayan kardeş sayılmaz”
Atasözünde kardeşlik duygularının ve rollerinin verilmesinde annenin ro*lünü vurgular, oysa soy bağı olarak kardeşlik babadan geçmektedir
Bazı atasözlerinde kardeşlerarası ilişki rekabet ya da düşmanlık iliş*kisi olarak verilir Tabiî atasözleri ve deyimler halkın belli yer ve zamanda belli bir durumu ifade etmek için söyledikleri sözler olduklarından, söy*lendikleri bağlamda değerlendirildiklerinde anlam kazanırlar
“Allah kardeşi kardeş, keselerini ayrı yaratmış”
“Kardeş kardeşin ne öldüğünü, ne onduğunu ister”
“Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış”
“Dost kazan, anan düşman doğurur”
4 Akrabalık:
“Et tırnaktan ayrılmaz”, “Akrabaya taş atan onmaz” gibi atasözleri akrabaların öneminden bahsetmekte ise de genellikle Türk atasözleri ve deyimlerinde ortaya çıkan akrabalık ilişkileri realitede olduğu kadar da sıcak ve samimi değildir:
“Hısım hısımın ne öldüğünü ister, ne unduğunu”
“Akraba idik akrep olduk biz bize, ayrı düştük bakmaz olduk yüz yüze”
“Akrabanın akrabaya akrep etmez ettiğin”
Aile ve ev içinde olduğu gibi akrabalar arasında da ilişkiyi kadın be*lirler Bu sebeple kadın tarafı ya da annenin akrabalarına daha yakın davranılır:
“Hanım hısmı gelince oklovalar tıkır tıkır, beyin hısmı gelince diş*ler takır takır”
“Oğlan anası kapı arkası, kız anası minder kabası”
“Karı hısmı alay bağlar, erkek hısmı sinek avlar”
Gelin-kaynana ilişkisi Türk atasözleri ve deyimlerinde de bir kalıba oturmuştur Gelin ile kaynana arasında daima soğuk ve gergin bir ilişki yansır:
“Gelin çiçek, her dediği gerçek; kaynana yılan, her dediği yalan”
“Gelinin dini yok, kaynananın imanı”
“Kaynana dırıltısı”
“Kaynana pamuk ipliği olup raftan düşse gelinin başını yarar”
Eltiler ve gelin-görümce arasındaki ilişkiler de soğuk ve gergindir:
“Elti eltiden kaçar, görümceler bayrak açar”
“Ortak/Kuma gemisi yürümüş, elti gemisi yürümemiş”
“Görümce, yüzünü görmeyim ölünce”
Anne babanın birinci dereceden kardeşleri çocukların bakımında ve yetiştirilmesinde büyük rol oynar:
“Oğlan dayıya kız halaya çeker”
“Teyze ana yarısıdır”
“Amca baba yarısıdır”
“Gayret dayıya düştü”
SONUÇ olarak bütün bu açıklamalardan sonra Türk atasözleri ve deyimlerinde ortaya çıkan sile modelini şöyle tesbit edebiliriz: Aile an*ne baba ve çocuklardan meydana geliyor Kadının kadın olarak statüsü düşük, fakat ailenin devamında, aile üyelerinin etkileşiminde, kısacası aile içindeki rolü çok önemli, annelik rolü ile ön plana çıkıyor Erkek evde reis rolündedir, eşi ve çocukları üzerinde otorite sahibidir Fakat Gökalp’ın da belirttiği gibi, erkeğin evdeki otoritesi ataerkil aile düze*ninde olduğu gibi sınırsız değil, velâyete dayalı sınırlı bir otoritedir Ai*lede çocuğun değeri yüksektir Ancak atasözleri ve deyimler baba soyuna ve baba otoritesine dayalı, bir aile düzenini, henüz kentleşme ve modern*leşme düzeyinin yükselmediği, kadının eğitim düzeyinin düşük olduğu ve çalışa hayatına katılmadığı bir toplumsal yapıyı yansıttıklarından ai*lede kız çocuğun değeri erkek çocuğa göre düşüktür Akrabalar arasın*daki ilişkiler de fazla sıkı ve yoğun değildir Gökalp’ın tanımladığı “Pederî aile” tipi (Gökalp 1976: 155-156) ortaya çıkmaktadır
Türkiye’de özellikle 1960’lı yıllardan itibaren sanayileşme ve kent*leşme hızının yükselmesi, iç ve dış göçlerin artması, doğum kontrolü uy*gulamasının yaygınlaşması, özellikle büyük şehirlerde kadının eğitim düzeyinin yükselmesi ve iş alanına atılması ile kadının ve kız çocuğun statüsünde yükselme gibi değişiklikler dışında Türk atasözleri ve deyim*lerinde ortaya çıkan sile ve akrabalık anlayışı hemen hemen günümüz*deki sile anlayışını da yansıtmaktadır
Bu haliyle Türk ailesi Türk toplumunda nesillerin ve toplumun/kül*türün devamlılığını sağlayan, birincil ilişkilerle üyelerini tatmin eden, sosyalleştirme süreci ile topluma yeni üye sağlayan, üyelerine statü ak*taran ve rol modelleri sunan, bütün bu fonksiyonları ile de sosyal kont*rol ve sosyo-kültürel bütünleşmede önemli rolü olan temel bir sosyal kurumdur
Nevin Güngör ERGAN
DoçDrHacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Beytepe-Ankara
KAYNAKÇA:
ARSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Cilt: I-II, 3 b, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay, 1981
BAŞARAN, Fatma, “Ailede Cinsiyet Rollerine İlişkin Tutum Değişmeleri” Türkiye’de Ailenin Değişimi, Ankara: Sosyal Bilimler Derneği Yay, 1984, ss 145-160
DPT, Türk Aile Yapısı, VI Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu, Ankara: TC Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilâtı Yay, 1989
GÖRALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, (Haz: Mehmet Raplan), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay, 1976
KÂĞITÇIBAŞI, Çiğdem, “Aile İçi Etkileşim ve İlişkiler: Bir Aile Değişme Modeli Önerisi” Türkiye’de Ailenin Değişimi, Ankara: Sosyal Bilimler Derneği Yay, 1984, ss 131-143
KÂĞITÇIBAŞI, Çiğdem, İnsan Aile ve Kültür, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay, 1990
MERTER, Feridun, 1950-1958 Yılları Arasında Köy Ailesinde Meydana Gelen Değişmeler, Ankara: TC Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 1990,
TÜLBENTÇİ, Feridun Fazıl, Türk Atasözleri ve Deyimleri, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevi, 1963
YURTBAŞI, Metin, A Dictionary of Turkish Proverbs, Ankara: Turkish Daily News, 1993
Türk Kültürü Kongresi Bildirileri Cilt II
|