Nazım Şekilleri ve Türleri

Şiirler nazım birimlerine, kafiyeleniş şekillerine, vezinlerine ve mısra sayılarına göre nazım şekillerine; işledikleri konulara ve ilgili oldukları alanlara göre de nazım türlerine ayrılırlar
HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ



I HECE ÖLÇÜSÜYLE YAZILAN HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ


A ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ


1 Manİ

Sözlü/anonim edebiyat ürünlerindendir
Dört mısradan meydan gelir
Yedili hece ölçüsüyle söylenir
Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk konularını işler
İlk iki mısra doldurmadır, konuya giriş için söylenir Son iki mısrada ise asıl söylenmek istenen verilir
Maniler, düz mani ve ayaklı (cinaslı, kesik) mani olarak iki grupta incelenir Cinaslı manilerde mısra sayısı dörtten fazla olabilir
Söyleyeni belli olmayan, genellikle 7'li hece ölçüsüne göre söylenen dörtlüklerdir
Doğu Anadolu'da mani yerine bayatı sözü de kullanılmaktadır
Uyak düzeni aaba şeklindedir


2 Türkü

Türkiye'nin sözlü geleneğinde, bir ezgi ile söylenen halk şiirinin her çeşidini göstermek için en çok kullanılan ad "türkü"dür Özel durumlarda ya da ezginin, sözlerin çeşitlemesine göre ninni, ağıt, deyiş, hava adları da kullanılmaktadır
Çağdan çağa ve yöreden yöreye içerik ve şekil olarak değişiklikler gösterebilir
Aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, sosyal konular türkülerin konusunu oluşturur
Türküler aynı zamanda aşık edebiyatı nazım şeklidir Yani söyleyeni belli türküler de vardır
Kendine özgü bir ezgiyle söylenir
8‘li ve 11’li hece kalıbıyla söylenir
Bent ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşur
Hecenin sekizli ve on birli ölçüleriyle yazılır
Türküler ezgilerine göre divan, usulsüz, bozlak, koşma, hoyrat, kayabaşı, Çukurova gibi çeşitlere ayrılır

Ninni

Anonim/sözlü ürünlerdendir
Türkü çeşitlerinden biridir
Çocuğun uyumasının sağlanması ya da ağlamasının durması için, sade bir dille ve hece ölçüsüne göre ezgili olarak söylenen türkülerdir
Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur

B ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ


Âşık edebiyatı nazım tür ve çeşitleri çoğunlukla sözlü ürünlerdir Ancak şehirde yaşamış, okumuş yazmış olan âşıklarla günümüzde yaşamakta olan âşıklar şiirlerini yazarlar

1 Koşma


Âşık edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım şeklidir
Dört dizeli bentlerden oluşur
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
11’li hece ölçüsüyle (6+5 ya da 4+4+3 duraklı olarak) yazılır/söylenir 4+3 ve 4+4 kalıbıyla söylenmiş koşmalar da vardır
Şair son dörtlükte mahlâsını söyler
Uyak düzeni abab cccb dddb şeklindedir İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir
Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir
Aşk, güzellik, tabiat, sevgi vb konular işlenir
Koşmalar konularına göre güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi nazım türleri içerir
Karşılıklı konuşma (dedim-dedi) biçiminde olan koşmalar da vardır
Ziyadeli koşmalara ayaklı koşma denir: ab(b)ab(b) cccb(b) dddb(b)
Önemli koşma şairleri Köroğlu, Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan, Gevherî, Erzurumlu Emrah, Âşık Ömer

2 Semai


Aruzla ve heceyle yazılan olmak üzere iki türlü semai vardır
Heceyle yazılanlar koşmaya benzer
Tek fark dizelerin hece sayısıdır
Semai sekizli kalıpla yazılır
Kendine özgü bir ezgiyle söylenir
Dörtlüklerden oluşur
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
Uyak düzeni aynıdır
Sevgi, güzellik, ayrılık ve doğa konularını işler
Karacaoğlan ve Erzurumlu Emrah bu alanda meşhurdur

3 Varsağı


Toroslardaki Varsak (Avşar) boyunun özel bir ezgiyle söylediği türkülerden geliştirilmiş bir nazım biçimidir
Kendine özgü bestesi vardır
Epik şiirlerdir
Sert, yiğitçe bir söyleyişi vardır
Hayattan ve talihten şikâyet gibi konular da işlenir
Hecenin 8’li kalıbıyla yazılır
Genellikle “bre, bre hey, hey, be hey” gibi ünlem sözcüklerine yer verilir
Kafiyelenişi koşmayla aynıdır
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
Dadaloğlu ve Karacaoğlan varsağılarıyla ünlü iki şairdir

4 Destan


Âşık şirinin en uzun nazım biçimidir (Anonim destanlardan farklıdır)
Dörtlüklerden oluşur
Dörtlük sayısı konuya göre değişir Kimi destanlarda yüzü geçer
Savaşlar, kahramanlıklar, ayaklanmalar, kıtlıklar, doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taşlama ve eleştiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur
Destan koşma gibi kafiyelenir: abab cccb dddb İlk dörtlüğün uyak düzeni: xbxb şeklinde de olabilir
Hecenin daha çok on birli kalıbıyla yazılır/söylenir Sekizli kalıpla söylenenler de vardır
Destanların kendine özgü bir ezgisi vardır
Destanda da şair son dörtlükte mahlâsını söyler
Seyranî ve Âşık Ömer bu alanda ünlüdür

C ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ


Âşık edebiyatı nazım türleri genellikle koşma ve semai nazım şekilleriyle söylenir Konuları bakımından koşma ve semaiden ayrılır

1 Güzelleme


İnsan, tabiat, aşk, sevgi sevgilinin güzelliklerinden bahseden şiirlerdir Koşma nazım şekliyle yazılır
Lirik şiirlerdir
En önemli şairi Karacaoğlan’dır

2 Koçaklama


Coşkun ve yiğitçe bir üslûpla yiğitlik, kahramanlık ve savaş konularını işler
Epik şiirlerdir
Koşma şeklinde söylenir
Edebiyatımızda Köroğlu ve Dadaloğlu koçaklama şairi olarak tanınır

3 Taşlama


Bir kimseyi veya toplumun bozuk yönlerini eleştirmek için yazılan şiirlerdir
Koşma nazım şekliyle yazılır
Aşık Dertli, Bayburtlu Zihni, Ruhsati ve Develili Seyrani önemli taşlama şairleridir
Divan edebiyatındaki adı hicviye’dir

4 Ağıt


Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek amacıyla ve koşma nazım şekliyle yazılan şiirlerdir
İslamiyet öncesindeki adı sagu, Divan edebiyatındaki adı “mersiye”dir
Anonim halk edebiyatında da ağıtlar olmakla birlikte ağıtlar âşık tarzı Türk edebiyatına aittir
Doğal afetler, ölüm, hastalık vb çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir
Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir
Koşma nazım şekliyle söylendiğine göre dörtlüklerden oluşur
Kafiye şeması koşmadaki gibidir

D TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ


Dinî-Tasavvufî Türk edebiyatına Tekke edebiyatı da denir

Tekke Edebiyatı nazım türleri şunlardır:

1 İlâhî


Allah aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan/söylenen şiirlerdir
Özel bir ezgiyle okunur
İlâhîler tarikatlere göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Alevilerde deme (deyiş, deme), diğer tarikatlerde de cumhur yada ilâhî denir
Deme, Alevî ve Kızılbaş şairlerine aittir Bestelenir 8’li kalıpla söylenir
İlâhîleriyle en çok Yunus Emre (XIII yy) ünlenmiştir
İlâhî, yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsüyle yazılır
Dörtlük sayısı 3-7 arasındadır
Kafiye düzeni koşmaya benzer: abab cccb dddb İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir

2 Nefes


Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir
Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır Bunun yanı sıra Hz Muhammet ve Hz: Ali için övgüler de söylenir
Nefeslerde kalenderane ve alaycı bir üslûp göze çarpar
Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür

3 Nutuk


Tekke önderlerinin tarikate yeni giren dervişlere tarikatin ilkelerini öğretmek macıyla söyledikleri didaktik şiirlerdir

4 Devriye


İlâhîye benzer Ezelden beri var olan insan ruhunun Allah’tan gelip tekrar Allah’a dönmesi düşüncesini işleyen şiirlerdir

5 Şathiye (Şathiyat-ı Sofiyane)


Dinin ilkelerinden, inançlardan teklifsizce ve alaycı bir dille söz ediyormuş gibi söylenen şiirlerdir
Görünüşte saçma sanılan bu şiirler aslında toplumun ve insanların eleştirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarını anlatmaktadır
Bunlara genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır

DİVAN ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ


Divan şiiri nazım şekil ve türleri -şarkı ve tuyuğ hariç- Arap ve Fars edebiyatlarından alınmıştır

Genellikle beyit ve dörtlük, nazım birimi olarak kullanılmıştır

A NAZIM BİÇİMLERİ



Mısra


Ø Sözlük anlamı “çift kanatlı bir kapının kanatlarının her biri”dir
Ø Şiirdeki anlamı, “ölçülü ve anlamlı, bir satırlık nazım parçası”dır
Ø Divan şiirinde bir şiire bağlı olmayan, başlı balına bir anlamı olan mısralara “azade mısra” denir
Ø Vecize düzeyine yükselmiş mısralara “mısra-ı berceste” denir

Hâlini bilmez perişanın perişan olmayan (Ahmet Paşa)
O mahiler ki derya içredir deryayı bilmezler (Hayalî)

Beyit


Ø Sözlük anlamı “ev”dir
Ø Aynı ölçüde ve anlamca birbirine bağlı iki dizeden oluşan nazım birimidir
Ø Divan edebiyatında öncelikle kullanılır
Ø Beyit nazım birimiyle yazılan şiirlerde her beyit başlı başına anlam bütünlüğü arz eder
Ø Beyitte dizeler birbiriyle kafiyeli olabildiği gibi kafiyesiz de olabilir Bu, beytin, şiirin neresinde kullanıldığına ve kullanıldığı şiirin türüne göre değişir

Bu şehr-i Sitanbul ki bî-misl ü bahadır
Bir sengine yek-pare Acem mülkü fedadır (Nedim)

O gül-endam bir al şala bürünsün yürüsün
Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün (Enderunlu Vasıf)

I BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ


1 Gazel


Ø Sözlük anlamı “kadınlarla âşıkane sohbet etmek”tir
Ø Divan şiirinde en çok kullanılan nazım şeklidir
Ø Aşk, sevgi, güzellik ve içki konularını işleyen şiirlerdir Lirik bir nazım biçimidir
Ø Konularına göre adlandırılırlar: âşıkâne (garamî, lirik; Fuzulî), rindâne (Bâkî), şûhâne (Nedimâne; Nedim), hikemî (Nâbî)
Ø Beyitlerle yazılır Beyit sayısı 5-15 arasındadır (tek sayılar)
Ø Beyitler arasında genellikle konu bütünlüğü olmaz Ama beyitler arasında anlam bakımından bir uyum olmalıdır Bunu kafiye ve redif sağlar
Ø Gazelde bütün beyitler aynı konuyu işliyorsa bu tür gazellere “yek-ahenk” denir; bütün beyitler aynı söyleyiş güzelliğindeyse bu tür gazellere de “yek-avaz” denir
Ø İlk beytine “matla” (doğuş yeri) denir Son beytine “makta” (kesme yeri, sonuç) denir Şairin mahlâsını söylediği beyte (genellikle son beyit) “mahlâs beyti” denir Gazelin en güzel beytine de “beytül-gazel” ya da “şah beyit” denir
Ø Kafiye düzeni: aa xa xa xa xa xa
Ø Divan edebiyatında Fuzuli, Baki, Nedim, Necati, Taşlıcalı Yahya, Naili ve Şeyh Galip önemli gazel şairleridir

2 Kaside


Ø Kelime anlamı “kastetmek, yönelmek”tir Terim anlamı, “belli bir amaçla yazılmış manzume”dir
Ø Arap edebiyatından alınmıştır
Ø Beyitlerle yazılır
Ø Bölümlerden oluşur Nesib/Teşbib (giriş), girizgâh, tegazzül, methiye, fahriye dua (Aşağıda anlatılacak)
Ø Türk edebiyatında, din ve devlet büyüklerini övmek için yazılan şiirlerdir
Ø Beyit sayısı genellikle 33-99 arasındadır Ama daha az veya çok da olabilir
Ø Kafiyelenişi gazeldeki gibidir: aa xa xa xa xa xa
Ø Türüne, giriş bölümünün konusuna veya redifine göre isimlendirilebilir Rediflerine göre: Su Kasidesi (Fuzulî), Güneş Kasidesi (Ahmet Paşa) Konularına göre tevhit, münacat, naat, methiye olmak üzere türlere ayrılabilir (Nazım türleri başlığı altında anlatılacak)
Ø İlk beytine matla; son beytine makta; en güzel beytine beytülkasid; mahlâs beytine de tac beyit denir
Ø Nefi, kasideleriyle meşhurdur

Kasidenin Bölümleri


a Nesib (teşbib)


Ø Kasidenin giriş bölümüdür
Ø Şiir yönünden en ağır basan bölümdür
Ø Bir tabiat tasvirinin yapıldığı veya sevgilinin güzelliklerinin anlatıldığı bölümdür
Ø Bu bölümün konuları bahar, kış, yaz, Ramazan, bayram, nevruz, hamam, gül, sünbül, güneş, söz ustalığı, kalem, gece, savaş, at veya bir güzel olabilirKasideler bu bölümde ele alınan konuya göre adlandırılır

b Girizgâh (giriz)


Ø Asıl konuya giriş yapmak üzere düzenlenmiş en fazla iki beyitlik bölümdür