Çekim Eki Nedir Yapım Eki Nedir

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-21-2012

Çekim eki nedir yapım eki nedir

Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:

Gel-(-mek,-dim, -miş)

Baba(-m, -lar, -dan)

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait, kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir

Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:

baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı,

sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi

göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler

bu ekler kökten hemen sonra gelirler

Çekim, ekleri yapım eklerinden sonra gelir:

bil-gi-ler, bil-dir-di;

göz-le-meliyim, göz-lük-ten

Bu türemiş kelimelerden, de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:

bil-gi-li,bil-dir-i

göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük

Bu bakımdan yapım eklerini, iki başlık altında inceleyebiliriz:

İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler

Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler

1

İsim Yapan Yapım Ekleri

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden ,yeni isimler türeten eklerdir

Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:

a

İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER

-lİk

Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük

Alet ve araç isimleri, yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük

Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük

Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik

Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık

Sıfatlara gelerek durum, bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük

Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik

Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler

İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar, kışlık odun;

günlüğüm, günlük masraf;

elbiselikler, elbiselik kumaş;

turşuluklar, turşuluk biber;

kiralıktan, kiralık, daireden,

satılıklar, satılık arsalar

-cE

Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça

Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca

Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça

-cİ

İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı

gazeteci çocuk, şakacı insan

akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)

-lİ

Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir

Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz

Kişinin nereli olduğunu, bildirir:Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli

Bir şeyin içinde daha çok, ne bulunduğunu bildirir:Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu

Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu

Durum (medenî hâl) bildirir

özlü, evli, nişanlı

Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı

Kişinin sahip olduğu, özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu

Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)

İrili ufaklı, kadınlı erkekli

-sİz

-li ekinin olumsuzunu yapar

Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız doğru,

bilgili X bilgisiz doğru

nişanlı X nişansız yanlış

köylü X köysüz yanlış ,

mavili X mavisiz yanlış

İsim, sıfat ve zarf türetir: Korkusuz, (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)

-ki

Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar

Bu sıfatlar isimleşebilir

-ki ve -kü şekillerinde kullanılır

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden

Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki, (eşyalar), yuvadaki (yavrular)

-tİ

Yansımalardan isim türetir:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)

-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül

-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş

-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu

-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık

b

FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER,

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler

Mastar ekleri:-mEk,

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir

Fillerin isimlerini türetir

Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak

Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,

-mE

-mEk eki gibidir

Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz

Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi, türetir (isim-fiil yapar):

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma

Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)

Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)

-İş

Bu da mastar ekidir

Diğerleri, gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir

Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor

Adam oturuş-undan bellidir

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış

Kalıcı nesne isimleri:

Bu görüşü, benimsemedim

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız

Sende hiç anlayış yok mu?

Çıkış ne taraftaydı?

Sıfat-fiil ekleri

ıfat-fiil ekleri, de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:

-En:

Fiili yapanı, edeni bildirir

İsim ve sıfat yapar:

Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan

-Esİ

Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,

Yok olası adam, kırılası eller

Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası

-mEz

Olumsuzluk, bildirir

-°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler

Yılmaz, korkmaz, çıkmaz

Ne geçmez zamanmış!

-°r

İsim ve sıfat yapar:

Okur yazar, yazar, kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz

-dİk

İsim ve sıfat yapar:Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz

-EcEk

İsim ve sıfat yapar:alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?

-mİş

İsim ve sıfat yapar:Geçmiş, çok bilmiş, okumuş, çocuk, dolmuş, yemiş

Diğer ekler:

10-21-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Çekim Eki Nedir Yapım Eki Nedir Çekim eki nedir yapım eki nedir Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır: Gel-(-mek,-dim, -miş) Baba(-m, -lar, -dan) Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait, kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır: baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı, sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler bu ekler kökten hemen sonra gelirler Çekim, ekleri yapım eklerinden sonra gelir: bil-gi-ler, bil-dir-di; göz-le-meliyim, göz-lük-ten Bu türemiş kelimelerden, de tekrar yeni kelimeler türetilebilir: bil-gi-li,bil-dir-i göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük Bu bakımdan yapım eklerini, iki başlık altında inceleyebiliriz: İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler 1 İsim Yapan Yapım Ekleri İsim veya fiil kök ve gövdelerinden ,yeni isimler türeten eklerdir Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır: a İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER -lİk Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük Alet ve araç isimleri, yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık Sıfatlara gelerek durum, bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir: kışlıklar, kışlık odun; günlüğüm, günlük masraf; elbiselikler, elbiselik kumaş; turşuluklar, turşuluk biber; kiralıktan, kiralık, daireden, satılıklar, satılık arsalar -cE Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça -cİ İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı gazeteci çocuk, şakacı insan akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek) -lİ Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz Kişinin nereli olduğunu, bildirir:Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli Bir şeyin içinde daha çok, ne bulunduğunu bildirir:Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu Durum (medenî hâl) bildirir özlü, evli, nişanlı Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı Kişinin sahip olduğu, özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)İrili ufaklı, kadınlı erkekli -sİz -li ekinin olumsuzunu yapar Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz: akıllı X akılsız doğru, bilgili X bilgisiz doğru nişanlı X nişansız yanlış köylü X köysüz yanlış , mavili X mavisiz yanlış İsim, sıfat ve zarf türetir: Korkusuz, (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı) -ki Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar Bu sıfatlar isimleşebilir -ki ve -kü şekillerinde kullanılır bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki, (eşyalar), yuvadaki (yavrular) -tİ Yansımalardan isim türetir:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı Diğer ekler: -e: göze (kaynak) -Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül -Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş -gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu -Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık b FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER, Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler Mastar ekleri:-mEk, Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Fillerin isimlerini türetir Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler: yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak, -mE -mEk eki gibidir Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi, türetir (isim-fiil yapar): başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz) Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat) -İş Bu da mastar ekidir Diğerleri, gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Kalıcı nesne isimleri yapabilir: Gülün açılış-ını seyret Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor Adam oturuş-undan bellidir seziş, biliş, alış, veriş, anlayış Kalıcı nesne isimleri: Bu görüşü, benimsemedim Bir buluş yapmış ki sorma Alış verişe çıkacağız Sende hiç anlayış yok mu? Çıkış ne taraftaydı? Sıfat-fiil ekleri ıfat-fiil ekleri, de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir: -En: Fiili yapanı, edeni bildirir İsim ve sıfat yapar: Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan -Esİ Sıfat ve isim yapar: Ölesi-m gelir, Yok olası adam, kırılası eller Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası -mEz Olumsuzluk, bildirir -°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil: Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler Yılmaz, korkmaz, çıkmaz Ne geçmez zamanmış! -°r İsim ve sıfat yapar: Okur yazar, yazar, kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz -dİk İsim ve sıfat yapar:Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz -EcEk İsim ve sıfat yapar:alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi? -mİş İsim ve sıfat yapar:Geçmiş, çok bilmiş, okumuş, çocuk, dolmuş, yemiş Diğer ekler: