|
Prof. Dr. Sinsi
|
Bale Nedir? Bale Tanımı - Balenin Tarihi - Bale Anlamı - Bale Hakkında
Bale Nedir? Bale Tanımı-Balenin Tarihi-Bale Anlamı-Bale Hakkında
Bale Nedir? Bale Tanımı - Balenin Tarihi - Bale Anlamı - Bale Hakkında
bale nedir?Dans etmek ve yapi kurmak iki temel ve köklü sanat dalidir Yapi kurmak sanati (veya mimari) kisinin dis dünyasinda yer alir ve sonuç olarak insanla 'birlesir' Müzik, sahne sanatlari, siir sanati tek ve güçlü bir kaynaktan çikarlar; heykeltraslik, resim sanati ve kompozisyon sanatinin tüm dallari da bir baska kaynaktan 'Dans' sanati ise, kendilerini ilk defa insanoglunda gösteren ve ifadesini bulan tüm bu sanatlarin basinda gelir
Gerçekten de dans, insanligin yasaminda binlerce yildir yer almaktadir Bazi otoriteler, dansin tüm sanatlarin kökenini olusturdugunu ve bundan drama, dekor ve müzigin çiktigini dahi savunmaktadirlar Bu nedenle 'Bale Hakkinda Kisa Bir Açiklama' bölümünde de göreceginiz gibi bale'nin dans, drama, dekor ve müzigin bir birlesimi oldugu kolayca anlasilir Sunu da özellikle belirtmek gerekir ki, bale basit anlamda 'dans' demek degildir
Dansin asli, tarihçilerin pre-historik dedikleri dönemlere dek uzanir Eski Yunanlilarin, Romalilarin, Israillilerin, Misirlilarin, Kizilderililerin dans ettiklerini biliyoruz Bu nedenle bale, dans tarihiyle karsilastirilacak olursa halen besikte sayilir ve öyküsü Louis XIV'ün 'L'Academie de la Danse'i (Dans Akademisi) kurmasiyla 1661 yilinda baslar
Müzik ve drama'nin antikitenin içlerine dek uzanan bir soy agacindan yararlanmalarina karsin 'bale'nin ancak üçyüz yillik bir geçmisi vardir Fakat, ciddi müzikle birlesmis sahne sanatlari arasinda balenin çok önemli bir avantaji vardir ki bu da çekiciligidir Bu nedenle çok genis spektrumlu sosyal tabakalardan ve yas gruplarindan insanlari tatmin edebilmekte ve böylece giderek daha çok sayida bir izleyici toplulugu toplamaktadir Bir örnek olarak, 'Covent Garden'da uzun yillardir bale seyircileri sayica opera izleyicilerini gölgelemektedirler
Bale, çok islevleri olan bir sanat dalidir Eglendirici, oyalayici, üzüntü ve öfkeyi uzaklastirici özellikleri yaninda, tamamiyla cana yakin ve sevimli bir çizgide var olabilir ve basari kazanabilir: Leonide Massine'in 'Boutique Fantasque'i ve David Lichine'in 'Graduation Ball'i gibi Hareket olanaklari ile nese ve gülme yaratabilir: Jerome Robbins'in 'The Concert'i (Dinleti) , John Cranko'nun 'Pineapple Poll'ü ve Walter Gore'nin 'Street Games'i (Sokak Oyunlari) 'nde oldugu gibi Bale olayi, izleyiciler arasinda degisik derecelerde sok reaksiyonu olusturabilir: Kurt Jooss'un 'The Green Table'i (Yesil Masa) , Anthony Tudor'un 'Echoing of Trumpets'i (Trompetlerin Yankilanisi) veya Macar bagdar Bela Bartok'un 'The Miraculous Mandarin'i (Mucizevi Mandalin) gibi Bale, iç bunaltici ya da düsünce çagirici olabilir: Anna Sokolow'un 'Rooms'u (Odalar) , Rudi van Dantzig'in 'Monument for a Dead Boy'u (Ölmüs Bir Çocuk için Anit) veya Flemming Flindt'in 'Triumph of Death'i (Ölümün Zaferi) gibi Bale duygulari harekete geçirebilir: Tudor'un 'Dark Elegies'i (Gizli Agitlar) , Kenneth MacMillan'in 'Romeo and Juliet'i (Romeo ve Juliet) veya klasik-romantik bale eseri 'Giselle'de oldugu gibi Bale, tamamiyla öyküsel olmayan bir çizgide de fonksiyonel olabilir; bazilari burada hatali bir sekilde 'abstrakt' (soyut) baleye gönderme yaparlar: Georg Balanchine'in 'Agon'u, Glen Tetley'in 'Field Figures'i veya Hans van Manen'in 'Gul Fugue' (Büyük Füg) 'ü gibi Bazi bale eserlerinde de çelici bir dekoratif süsleme dikkati çeker: Paul Taylor'un 'Aureole'ü, Frederick Ashton'un 'Symphonic Variations'i (Sinfonik Çesitlemeler) veya Tetley'in 'Gemini'si gibi
Her ne kadar kitle iletisim araçlari (özellikle televizyon) böyle bir imaj yaratmissa da, bale zarif bir müzik esliginde dans eden güzel kizlardan ve yumusak ve kabarik 'tutu'lardan çok daha fazla anlami olan bir olaydir Ondokuzuncu yüzyil sürekli gelisen bir sanat dali olan bale için olaganüstü ayricaliklari olan bir dönem degildir Bu çag, klasik çalismalarin yaratildigi bir çag oldugu için, ayni zamanda bir müze fonksiyonunu da beraberinde tasir Ayni seyin müzik, drama ve sanatin diger dallari için de geçerli oldugunu söylemek yanlis olmayacaktir Eski ve yerlesmis olmadan 'avant-garde' var olamayacakti ve yeniyi degerlendirebilecegimiz bir kistas elde edilemeyecekti
Günümüzde bazilari açikça 'Swan Lake' (Kugu Gölü) ve benzerleri ile alay etmekteler; diger bazi kisilerin 'Madam Butterfly' veya 'The School for Scandal' veya 'Bleak House' (Kasvetli Ev) ile alay ettikleri gibi Burada sunu hatirlamaliyiz ki önemli olan 'Bale'de 'eski ve yeni'nin rahatlikla uzlasmasidir Çünkü bale, yasayan ve canli titresimler yayan bir sanat dalidir; 'yapmacik' bir sanat dali degildir 'Amerikan Dansi'nin kurucusu Ted Shawn 1972 yilindaki ölümünden önce, mesleginde bir çok yeni kavrami ortaya koymayi basardi Dansa yeni bir hiz ve coskunluk, kivrak ve saglikli bir görüntü getirdi Erkek dansçilara karsi var olan ön yargiyi ortadan kaldirdi Ne yazik ki O, dansi 'son derece yapmacik' bir sanat olarak kabul ediyordu 'Dans' diyordu Ted Shawn, 'büyünün eski gücünü kaybetmemis tek biçimidir Çogunlukla o, ruhsallik veya dinsellik alanina çekilir, ancak hiçbir sey kisinin ritmik vücut hareketleriyle kendinden geçmesinin yerini tutamaz Insanoglu sanati içtenlikle kutsal bir eylem olarak degerlendirir ve eglencenin ucuz ve bayagi bir biçimi olarak ele almazsa günümüzde dahi hala bu denenebilir'
Dans bir gizli tutku, düskünlük veya yapmacik ve kutsal bir olay degildir Bale, tüm dünyada binlerce kisinin izledigi gerçek bir eglence ve kültür olayidir Içlerinde bazilarinin ucuz ve bayagi yapimlar olduguna süphe yoktur, fakat büyük bir kismi kelimenin tek anlamiyla gerçekten seyredilmeye degerdir
Bu yazi dizisinin hazirlanmasinda iki temel amaç düsünüldü: Her seyden önce bale izleyicisine genel bir bakis açisi kazandirmak ve konulari tarihi bir yaklasimla ve estetik begeni açisindan kavratmak Ikincisi, kabul etmeliyiz ki bale izleyicisi konuya yeterli derecede hakim oldukça, ilk baslangicinda oldugu gibi kalmak istemeyecek, bilgilerini artirmak yoluna gidecektir Er veya geç bir çok sorunun özel bilgi gerektiren yanitlarini da ögrenmek isteyecektir
Baslangiçta referans bölümü az kullanilacaktir, fakat okuyucularin ilgi alanlari genisledikçe, sorularin da çapi büyüyecektir Örnegin; Prokofiev'in 'Sinderella'sinin ilk yorumu ne zaman yapildi? 'Field Figures'in koreografi kimdi? 'A Month in the Country'yi hangi bagdar yazdi? 'Romeo ve Juliet'in koreografisinde kaç balet rol aldi? 'Tour en l'air' nedir? Natalia Makarova, Anthony Dowell, Kay Mazzo, Vladimir Vasiliev ve Maina Gielgud hangi karakterleri canlandirdilar? Stravinsky hangi baleleri yaratti? vb vb 'Kim Kimdir? ' ve 'Ne Nedir? ' bölümleriyle bu tür sorularin yanitlarini vermeye çalisacagiz
Bu yazi dizisi okunup bir kenara atilmak için hazirlanmadi Saklamak ve tekrar tekrar gözden geçirmek konularin kavranmasina ancak yeterli olabilecektir saniyorum Kullanilmasi kaçinilmaz olan bazi durumlar disinda teknik deyimler olabildigince az tutuldu Bu durumlarda genellikle anlami açiklandi; ancak okuyucu anlamadigi ve karsiligini bulamadigi kelimeler için 'Bale Dili' bölümüne bakmalidir
Yazi dizimiz iki ana bölümün ayrildigi alti alt bölümle okuyucuya bilginin aktarilmasini ve bilginin okuyucu tarafindan kullanimini kolaylastiracaktir 'Baslangiç Bölümü' balenin dogasini ve çekiciligini tanimlamakta, bundan sonraki üç bölüm bale tarihini ve üslubunu anlatmakta ve özellikle yirminci yüzyilin safagindan günümüze dek gelisimini belirtmekte, besinci bölüm 'günümüzün ve gelecegin dans ve dansçisi'ni ele almakta, basvuru bölümü de son bölümü olusturmaktadir
'Dünyada Bale' kisminda ise, ülkeler ne isim sirasiyla ne de baska bir dizinde yer almamistir Yalnizca dünyanin hayali bir haritasinda ülkeden ülkeye yolculuk yapacagiz Herkesin gerçekte yapamayacagi bu gezide Amerika, Kanada, Güney Amerika, Bati Avrupa ve Iskandinavya, Avustralya ve Hint Okyanusu yolu ile Güney Afrika'yi dolasacagiz
Umariz ki, yarinin bale izleyicisi bu sayfalari okudukça aydinlanir ve her aradigini bulabilir 'Haydi dansa! Sevinç ve coskuyu tatmaya! '
I Bölüm
BALE HAKKINDA KISA BIR AÇIKLAMA
'Bale Nedir? ' sorusuna en kültürlü sayilanindan en az egitim görmüsüne dek toplumumuzda yasayan her kisinin birbirinden farkli yanitlar verecegi mutlak gibidir Aslinda bu, o kadar zor bir soru degildir ve gerçekte 'Müzik Nedir? ' sorusuna oranla bir hayli kolay cevaplandirilir Bununla birlikte, izleyici olarak, toplum çogunlugunun dogrudan dogruya 'bale olayi' ile karsi karsiya gelememesi -ki bu balenin kurumlasma sürecinin ülkemizde üç büyük kent disina tasamamasinin bir sonucudur- baleyi giz dolu bir sis perdesi arkasinda birakmistir Baleyi her nasilsa izleyebilmis sansli (!) yurttaslarimiz için ise bale, büyüleyici bir çekicilik ifade edebilir Ancak, çogunlugun baleyi basit anlamda dans ile esdeger tuttuguna emin olunuz Nasil ki 'opera' mutlak anlamda 'sarki söyleme'nin karsiligi degilse, bale de bu anlamda dansin karsiligi degildir
'Bale'yi tanimlamazdan önce, kafamizda bir gösteriyi hayali olarak canlandirmak herhalde iyi bir yöntem olacaktir 'The Sleeping Beauty' (Uyuyan Güzel) 'i izlemek üzere koltugunuzda oturuyor ve perdenin açilmasini bekliyorsunuz Derken salon isiklari loslasiyor ve orkestra 'açimlik'i (uvertür) çalmaya basliyor ve sonra, birden bire perde kalkiyor ve gözleriniz güzel kostümler giyinmis dansçilarin görkemli gösterisiyle karsilasiyor Gösterisli sahne dekoru muhtesem bir sarayin içini yansitiyor Alti peri, sirali eslikçileri ile degisimli, dans etmekte Eserin ruhsal yapisi, 'Carabosse'un (kötü ruhlu peri) beklenmedik ortaya çikisiyla aniden degisiyor ve müzik ürpertici bir kabarisla hizlaniyor
Beklenmedik ve gerilim dolu, heyecan verici bu sahne, 'Uyuyan Güzel'in 'prolog'u (baslangici) içinde öylesine erken gelir ki, etkileyici gücü son derece fazladir Koreograf (düzenleyici) Marius Petipa ve Çaykovski'nin bu büyük klasik balesinin buraya kadar olan kismi bize, tanimlamamiz için tüm olusumlari saglar Her seyden önce müzik dikkatimizi çeker, bunu sahane kostümler ve sahne izler ki buna 'dekor' adini veriyoruz Sahnedeki balet ve balerinlerin dansi olayin en etkileyici yönüdür Böylece dans yolu ile 'bale'nin drama'si' (öyküsü) sergilenir
Bunun için, daha önce de belirttigim gibi, bale dans ile ayni sey demek degildir 'Dans-drama-müzik-dekor' 'bale'yi olusturur Her ne kadar bir kisim koreograflar son yillarda 'George Balanchine' örnegini izlemektelerse de -yalnizca dekoratif dekor olmaksizin yapilan uygulama ki bunda dansçilar basit leotardlar giymislerdir ve sahne açik bir siklorama halindedir veya kumaslarla kaplidir- tüm büyük baleler hemen hemen esit partlar halinde bu bilesenlerden olusur
'Balanchine' ve daha bir çok koreograf -örnegin Hollandali 'Hans van Manen' ve Amerikali 'Jerome Robbins'- bale'de dansin diger unsurlara oranla daha üstün ve seçkin olduguna inanirlar Dekor, mim veya bir öyküyü ya da konuyu ifade edecek karakterlerin ortaya çikarilmasi onlarin deger biçim listelerinde pek baslarda gelmez Ne var ki Balanchine dansçilarini, özellikle kadin dansçilari kendilerine eslik eden müzigin realizasyonu (kavranmasi) yolu ile zarif vücut hareketleri elde edilebilen alici araçlar haline getirmek için özellikle çabalar harcayan bir koreograftir Balanchine'e göre, müzik ve dans arasindaki baglanti kesilemez; bu ikisi ayri düsünülemez O, müzikal çizgiyi (partituru) vücut hareketleri ile yorumlamaya kalkismamis ya da bunu çok az denemistir; vücut hareketlerini daha çok itici (devindirici) güç olarak kullanmistir
Öte yandan Rus koreograf Michel Fokine, özellikle bu tür çalismalarin ortaya kondugu Petipa'nin Rusya'daki egemenliginin son yillarinda, baleyi olusturan bilesenlerin kötü kullanildigini düsündü Bu tür yorumlarda bütün temel bilesenler vardi; ancak göz önüne alinmasi gereken bir ekstra faktör daha mevcuttu ki bu da klasik balerin (classical ballerina) idi Öyle ki O, bale'nin doruk noktasiydi ve koreografi 'klasik balerin'i en üstün ve görkemli, parlak bir konumda göstermek amacindaydi Oyunun geri kalan bireysel unsurlarinin karakterizasyonu bu amaçla adeta lüzumsuz sayilmisti Çok önemli bir faktör olan drama, yani öykü, bu nedenle sonuçta zarar gördü
Böylece Fokine kuramini, sahne üzerindeki her dansçinin tüm sahne kompozisyonuna istirak etmesi ve yardimci olmasi üzerine kurdu Bu kuramin bes önemli ilkesi sunlardi:
1 Salt hazir-yapim adimlarin bir kombinasyonunu vermek veya 'divertisman'larda sik sik görüldügü gibi, güya ulusal karakteri yansitan tasarimlar (dizaynlar) yerine hareketin her durumda yeni bir formunu yaratmak gereklidir Bu ise yalnizca periyoda ve müzigin karakterine degil, ayni zamanda konuya ve temsil edilen ülkeye de uygun olmalidir
2 Dans ve mim, dramatik aksiyonun bir ifade unsuru olarak görev almazsa balede hiç bir anlamlari olmayacaktir ve bale'nin asil konusuyla baglantili olmazlarsa da divertismanlarda da pek o kadar islev kazanamayacaklardir
3 Geleneksel jestler ve el hareketleri, yalnizca bale stiline gerekli oldugunda kullanilmalidir, diger tüm durumlarda vücudun bütününün hareketleri ile yer degistirmelidirler Baska bir deyisle, bir dansçi bastan ayaga ifade dolu olmalidir
4 'Corps de Ballet'de oldugu gibi, bir dansçilar grubu tam olarak katkisiz bir eslik biçimini almamalidir Bale'nin tümünün parçasi biçiminde olabilmeli; çarpici bir sekilde, oyun içinde bas dansçilar kadar önem tasimalidir
5 Koreografi, sahne tasariminin veya müzigin kölesi olmamali; ancak bu sanatlarin toplamdaki esitligini tanimalidir Böylece onlarin yaratici güçlerine tümüyle özgürlük verilebilir
Fokine, tüm bu ilkelerine pek kati bir sekilde bagliydi Kendi balelerinde apaçik belli solo çalismalar disinda, hiç bir zaman doktrininin esaslarina ihanet etmedi Bugün, balenin evrim geçiren bir sanat dali olmasi nedeniyle, besinci madde biraz geçersiz kalmaktadir Hele modern dansta olagelen büyük degismeleri düsündügümüzde; örnegin simdilerde yalnizca müzik, sahne dekorlari ve kostümlerden (bu çiplak olarak uygulandi) uzakta degil, ayni zamanda dansin da var olmadigi bir 'dans' çalismasini görmek öyle pek olaganüstü degildir artik Elbette bu kavram olarak tam anlami ile 'bale' degildir Ancak bu tür uygulamalar günümüzün modern dans sahnesi çevresinde yer almaktadir
M Tugrul GÖGÜS
|