TürkDili Ve Sağlıkta Kullanılan Sözlerin Kökenbilim İncelemesi
 

TÜRK DİLİ ve SAĞLIKTA KULLANILAN SÖZLERİN KÖKENBİLİM İNCELEMESİ



Dr.Aytunç ELLERGEZEN
İnsanoğlunun evriminde dilin gelişimi belki de en önemli sıçrama noktasıdır. Dil sayesinde insanlar sosyal varlıklar olabilmiş , yaşadığı doğayı anlama ve değiştirebilme gücüne kavuşmuştur. Dil sayesinde her nesil deneyimlerini bir sonrakine aktarabilmiş ve böylelikle bir kişinin asla başaramayacağı büyük gelişmeler olanaklı duruma gelmiştir. Her gün kullandığımız basit bir su bardağında bile binlerce yılın ve onlarca neslin birbirine aktardığı büyük deneyim birikimi görülebilir. Dil sayesinde sosyalleşen insan sosyal konumunu yine dil sayesinde vurgulamış, farklı diller farklı kültürleri ve aynı kültür içerisinde farklı sosyal sınıflar dilin farklı lehçelerini kullanmıştır. Halkın kullandığı dil ile yönetici ve ruhban sınıfının kullandığı dil farklılığı bunun en güzel kanıtıdır. Fransız ihtilali ile ortaya çıkan milliyetçilik akımı ve ulus devlet kavramları da dil üzerine yoğunlaşmış ve ulus olabilmenin temel şartlarından en önemlisinin dil birliği olduğu savını geliştirmiştir. Batı Avrupa coğrafyasında farklı lehçeler ve küçük grupların konuştuğu diller tek bir dil ve lehçe potasında eritilmiş , ortaya çıkan tek dilli topluluklar günümüzün ulus devletlerinin çekirdeğini oluşturmuştur.

Sosyal bir kavram olan ve ulus devlet ile siyasi bir güç de kazanan dil kavramını Türkçe özelinde incelemek yararlı olacaktır. Her şeyden önce Türkçe’nin tarihini ve yapısını kısaca incelemek gerekir.

Türkçe ve bağlı olduğu Altay dil ailesi yeryüzündeki en eski dil varlıklarından biridir. Yazıya çok geç geçtiği için (İlk yazılı Türkçe metinler 8. yüzyıldan kalma Orhun abideleridir) bu dil ailesinin tarihsel geçmişi çok aydınlık değildir. Ancak milattan önce 3 bin yılına dek Altay dillerinin izi sürülebilmektedir. Günümüz medeniyetinin temelini oluşturan Sümerlerin ( MÖ 3000 ler) dillerinde şimdiye dek 600 ü aşkın Türkçe ile ortak kelime bulunmuştur. Üstelik bu kelimelerden bazıları ‘kapkaçak’, sağ, ‘dingir-tengri – tanrı ‘ gibi günümüz Türkçe’sinde de kullanılmaktadır. Bazı dilbilimciler Sümer dilini Altay dil ailesine sokmaktadır. Bu durum tartışmalı olsa bile söz benzerlikleri en azından o tarihlerde Sümerlerin Türk dili konuşan komşuları olduğuna, dolayısı ile Türkçe konuşan halkların varlığına kesin kanıt oluşturmaktadır. Buradan hareketle Türkçe’nin en az 5 bin yıllık köklü bir dil olduğu kolaylıkla söylenebilir . Türkçe yeryüzünde en çok konuşulan 5. dildir. Üstelik Türkçe sömürge halkları tarafından değil, kendi öz ulusu tarafından konuşulmaktadır. Bu açıdan bakıldığında konuşma sıklığı sıralamasında Türkçe çok daha yukarılara çıkmaktadır. Konuşulan alan açısından Türkçe 10 milyon km ile birinci sıradadır.



Türkçe biçim bakımından bağlantılı dil ailesine girer. Bağlantılı dillerde kök kelimeye getirilen orta ve son ekler ile yeni kelimeler türetilmekte, eylem, kişi, zaman gibi öğeler ekler sayesinde tek bir kelime ile söylenebilmektedir. Bu durum başka dillerde bir cümle ile başarılabilmektedir. Kaynak bakımından Türkçe Ural Altay dil ailesinin Altay koluna girer. Bu ailede Türkçe’den başka Moğolca, Mançu dili, Japonca ve Korece dilleri bulunur. Bu ailenin ortak özellikleri şu şeklide sıralanabilir;

1-Ünlü uyumu vardır

2-Sözcüklerde erkek dişi ayırımı yoktur.

3-Sözcükler çift ünsüz ile başlamaz (tren gibi)

4-Sayılardan sonra adlar tekil olarak kullanılır ( üç kalemler değil de üç kalem gibi)

5-Ortak kelimeler bulunur. Özellikle ilk sayılarda, ben, sen o gibi kişi sözcüklerinde ve baş, yürek gibi genel gövde bölümlerinin adlarındaki ortak kelimeler ilgi çekicidir.



Sağlık alanında kullanılan kelimelerin etimolojik ( kökenbilim) açısından incelenmesi iki yönden önemlidir. Birincisi sağlık ile ilgili kelimeler bizim meslek örgütümüzü doğrudan ilgilendirmekte, ikincisi bu kelimeler dillerin en eski sözvarlığını oluşturmaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi gövde bölümlerinin isim benzerliği dillerin ortak kökenini araştırmada kullanılacak kadar eski kavramlardır. Bunun nedeni sağlığın ve sağaltımın varoluşun en temel öğesi olmasıdır. Bilindiği üzere ilkçağ toplumlarında şamanlar hem ruhlar ile iletişim kurarak öteki dünyadan ve gelecekten haber getiren din adamıdır hemde hastalıkları sağaltan büyücü hekimdir. Sağlık ve sağaltım ilkçağ toplumlarında dinsel motifler kadar önemlidir ve sağlık ile ilgili kelimeler dilin en eski söz varlıklarındandır. Buradan da anlaşılacağı üzere sağlık ile ilgili kelimeler bir dilin zaman içindeki yolculuğu hakkında çok değerli bilgiler vermektedir.

Sağlık ile ilgili kelimeleri 4 sınıfa ayırmak konunun anlaşılması açısından yararlı olacaktır;

1-Temel gövde bölümleri ve temel organ isimleri

2-Sağlık ile ilgili temel kavramlar

3-Sağaltım ile ilgili kavramlar

4-Hastalık isimleri ve belirtiler ile ilgili kavramlar



Temel gövde bölümleri ve temel organ isimleri:

Vücut: Arapca vecede’den vücut . Tr. karşılığı gövde

Gövde: Tr gök, boşluk anlamındaki kög – kök kökünden köyge-kövde-gövde

Beden:Ar.

Batın:Ar. gizli anlamındaki batın’dan

Karın:Tr. Kap, içine eşya konulan nesne anlamına gelen ka kökünden türemiş

Böğür:Tr. Bogum boğum olma, katlanma anlamındaki boğ kökünden

Bağır : Tr. Karın boşluğu

Göğüs:Tr. Köküs kökünden

Yürek: Tr. yür (hareket bildiren kök; yür-ümek, yür-ük,yörük)’den yürek (sürekli devinen organ)

Kalp: Ar.; Tr gönül-könül

Baş:Tr. Öncelik, doğuş,ortaya çıkış

Kafa:Ar. Kafa. Dilimize ar. Geçmesine karşın kökeni sank. Kapalam. Gr. Kephale, lat. caput Beyin: Ar. Beyn (iki nesnenin ortası, ortada olmak)’dan anlam genişlemesi ile beyin.

Ruh: Ar. El rih den. Soluk almak anlanımda Tr. Tin dinlenmek ( soluklanmak) bu köktendir Surat:ar. Suret kelimesinden

Göz:Tr. Köz, ocakta parlayan ateş anlamındaki köz ile görme organı göz aynı köktendir. göstermek göz kökünden türemiş

Alın: Tr. al-mak tan gelen alan dan türemiştir

Kaş:Tr.

Dudak: Tr. tutak (tutmak)’dan dudak

Ağız:Tr

Yanak:Tr. yanğgak’dan yanak

Kulak:Tr. kulgak

Burun:Tr.

Ense:Tr. en (oynak yeri,ek yeri) den ense.

Boğaz:Tr. Boğum-boğuz-boğaz

Dil:Tr til

Diş:Tr. tiş

Yutak:Tr. yutmaktan

Boyun:Tr.

Meme: Lat. Mamma dan, Tr. emçek

Omuz: Yun. Omos, Tr. çiğin

Kol: Tr. korumak, savurmak anlamında

El: Es.Tr. eliğ’den

Parmak: Es.Tr. barımak

Tırnak: Es. Tr. Tınğ/tırnğ’den tırnak

Dirsek:Es. Tr. tirsgek. Dir kökü dayanma, destek olma anlamındadır. Direnmek, Dirlik olmak bu kökten gelir. Dirsek kolun dayanılan yeri anlamındadır.

Taşak:Tr. taş kökü dışarıda olmak anlamındadır. Zamanla taş dış’ a dönüşmüş ve dışarı olarak kullanılmıştır. Taş ise doğada dışarıda olan anlamında kullanılmaktadır. Taşak gövdenin dışında olan anlamındadır.

Sırt: Es. Tr. Bayır yokuş, anlam gelişlemesi ile gövdenin bir bölümünüm adı

Göbek: Es. Tr. Köp ( kabarma, çoğalma, şişme bildiren kökten) Den köpek, göbek. Köpük aynı köktendir.

Bel: Tr.

Bacak:Fars. paçe den paça bacak

Ayak: Tr. ayağ

Diz: Tr.

Topuk: Tr.

Kaburga: Moğ. Urga (ip)’den kap-urga (kaplanmış ip)

Omurga: Tr. om-on (sağlamlık bildiren kökler; on-armak(sağlamlaştırmak) gibi) ve moğ. Urga (ip) ‘den om-urga (sağlam ip)

Ciğer :Fars

Mide:Ar., Tr. kursak

Safra:Ar. Safra (sarı)’dan safra , Tr. öd

Bağırsak: Tr. bağır (karın boşluğunda )da olan dan bağırsak

Böbrek: Es. Tr. böğrek ( karın boşluğunda böğürde olan dan) den böbrek

Damar: Sank. tamar (su) dan damar

Sinir: Es. Tr. siğnir den

İskelet: Gr. skeletos (kurumuş) dan

Kemik: Sank. emuka,yamaka’dan emuk/gemuk/kemik. Asya tr. de sünüğ, süngüğ

Organ: Gr. Organon (aygıt,araç)’dan organ

Kas: Tr. kas

Dişi: Tr. tişi

Erkek: Es.Tr. erk (güç)’den erkek



Sağlık İle ilgili Temel Kavramlar:

Sağlık: Tr. Sağ (sağlamlık, dirilik, güçlü olma bildiren kökten)’den sağlık. Yön olarak kullanılan sağ kelimesi ( gövdenin güçlü tarafı), tedavi anlamındaki sağaltım, teşekkür anlamındaki sağ ol dileği ve sağlam kelimesi sağ kökündendir.

Hastalık - Hasta: Fars. Haste (tedirgin)’den hasta. Tr. sayrı

Tıp:Ar.

Tedavi: Ar. Deva(sayrılanma, sağlığı bozulma)’dan tedavi. Tr. sağaltma

Teşhis: Ar. Şahs’dan teşhis. Tr. tanı

Hekim: Ar. Hakim (hikmet, bilgelik,bilgi)’den hekim. Tr. otacı

Doktor: Fr. Docteur (öğretmen)’den doktor.

Tabip:Ar.

Cerrah: Ar. Cerh (yarma,açma,kesme)’den cerrah (açan, kesen).

Eczacı: Ar. Cüz (bölüm,kesim)’den ecza (bölümler), anlam genişlemesi ile sağaltıcı maddeler



Sağaltım İle İlgili Kavramlar:

İlaç: Ar. İlac (onarmak, sayrılığı gidermek)’den ilaç

Derman : Fars. Derman (güç,sağlık)’dan derman. Tr. ot, arab. ilaç

Ameliyat: Ar. Amel(iş-eylem)’den ameliye, çoğul ameliyat

İğne: Tr. yiğne’den iğne

Hap: Ar. Habb (tane, tohum)’dan hap



Hastalık Belirtileri ve İsimleri İle İlgili Kavramlar:

Yara. Tr. yar (uçurum,yarılmış)’dan yara

Ağrı: Tr. ağrığ’dan ağrı

Sızı: Tr. etkisi az ağrı

Sancı: Tr. sancuğ (kanca, ucu sivri demir)’den sancı. Anlam genişlemesi ile bölgesel ağrı /sancı

Cerahat: Ar. Cerih (yara) cirahat (yara işleri ile uğraşan)’dan cerahat.

İrin: Tr. irinğ (iğrenilen, tiksinilen)’den irin.

Bayılma: Tr. baymak (kandırmak, yıkılmak)’dan bayılmak. Anlam genişlemesi ile yıkılmak

Sivilce: Tr. siğil’den siğilce-sivilce

Siğil: Tr.sük-söğ-süğ ( yarılma, dağılma kabarma bildiren kökler) den süğül - siğil

Şişlik: Tr. şiş

Nabız: Ar. nabz (atardamar) dan nabız

Basur: Ar. Basur’dan.

Sarılık: Tr. sarı’dan sarı olma durumu- sarılık

Sara: Ar. Sar’a (yere çakmak, yere vurmak)’dan sara. Tr. tutarık

Sıtma: Tr. ısı ( sıcak) dan ısıtmak – (ı)sıtma

Öksürük: Es. Tr. ök ( göğüs) köküne gelen sürmek kelimesi ile oluşmuş bileşik kelime ök – sürmek ( göğüsten gelmek, göğüsten çıkarmak, göğüsten dışarı atmak)

Ateş: Tr. od (ateş)’den otuş/ateş

Titreme: Tr. tit ( sarsılma,çalkama kökü)’den titreme

Ur: Tr. ur-ür (üreme, kabarma kökü)’den ur

Sağır: Es. Tr. sagır ( içine içki konulan sızdırmaz kap)’dan sağır. Anlam genişlemesi ile duymayan.

İdrar: Ar. Darre (sağma, yağdırma)’den idrar; Tr. sidik

Ter: Tr. ter (ıslak, diri,yeşil)

Tükrük:Tr.

Salya:Gr. Salia (ağız suyu)’dan salya





Yukarıdaki sınıflandırmanın gösterdiği en önemli konu temel gövde bölümleri ve temel organ isimlerinin hemen hemen tamamının Türkçe olmasıdır. Organ ya da gövde adlarından yabancı kökenli olanlar bulunsa bile bu tip kelimelerin güncel dilde kullanılan Türkçe karşılıkları vardır. Örneğin Arabça kökenli kafa sözü ile bunun Türkçe karşılığı olan baş sözü güncel dilde birlikte kullanılmaktadır. Dillerin en eski söz varlıklarını oluşturan temel gövde bölümleri ve organ adlarının Türkçe olması dilimizin özgünlüğüne ve sağlam temellerine işaret etmektedir.

Benzer şekilde sayrılık belirtileri ve sayrılık adlarında da ağırlıklı olarak Türkçe sözler dikkati çekmektedir. Türkçe konuşan toplumlar sayrılık durumlarını birbirinden ayırt edip bunları adlandırabilmiş, sayrılık belirtilerini gözlemleyebilmiştir.

Sağlık ile ilgili temel kavramlar ve sağaltma ile ilgili kavramlarda durum tümüyle değişmektedir. Burada yabancı dillerden alıntıların çokluğu dikkat çekicidir. Bu durum Türklerin İslamiyet sonrası Fars ve Arap toplumları ile kurdukları yakın ilişki ile açıklanabilir.

Böylesine derin bir geçmişe sahip matemetiksel bir dilin (sağ, sağlık, sağaltım, sağ ol, sağlam ) mirasçıları olarak bizlere önemli görevler düşmektedir. Türk Hekimleri her zaman topluma yön verici özellikleri ile bilinirler. Mesleklerinin onlara verdiği özgüvenle her zaman atak ve sorgulayıcı olmuşlardır. Kurtuluş Savaşımız ve bu destanda yer alan kahramanların içerisinde hekimlerin çokluğu ilgi çekicidir. Bu anlamda dilimizi koruma ve geliştirme bizim sosyal ödevlerimizden biri olmalıdır. Batın yerine gövde demek, hasta yerine sayrı, tedavi yerine sağalma sözlerini kullanmak çok zor olmasa gerek. Değerli meslektaşlarım; dilimizi korumak adına hepinizi Arapça Teşekkür etmek yerine Türkçe Sağ Ol demeye çağırıyorum.