Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

DÄ°L NEDÄ°R ?


Çok geniş anlamıyla dil, düşünce, duygu ve güdüleri, doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak bildirmeye yarayan herhangi bir anlatım aracıdır. Bu tanım bütün canlıların kendi aralarındaki bildirişimlerle ilgili işaret sistemlerini olduğu kadar, insanlar tarafından doğanın ve eşyanın ortak kalıplar halinde manalandırılması olgularını da kapsamaktadır.


İnsan anlatım ve bildirişim için ya hareket eder (jest), ya da ses çıkarır (konuşma) ya da belirli işaretler çizer (yazı). Konuşma dili, yazı dili, hareket dili, insan dilinin üç ayrı görüntüsüdür.



LEHÇE NEDİR ?



Lehçe ya da Diyalekt, bir dilin belli bir coğrafî bölgedeki insanlar tarafından konuşulan çeşididir.


Bir dilin tarihi, bölgesel, siyasi sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan kolu, diyalekt. Kırgız Lehçesi, Kazak Lehçesi vb.


Lehçe kendi kelime dağarcığı ve grameri olan sözel (sözlü veya işaretli olan ama mutlaka yazılı olmayabilen) bir iletişim sistemidir; ağız da denmektedir. Diyalektle uğraşan ilim kolu ise diyalektoloji olarak adlandırılır. Lehçeyi konuşan kişilerin sayısı ve bölgenin büyüklüğü değişir. Bu yüzden geniş bir bölgede pek çok lehçe olabileceği gibi o lehçelerin konuşulduğu daha küçük bölgelerde de başka lehçeler olabilir.



ŞİVE NEDİR ?



Şive: Konuşma tarzı. Aksan. Bir dilin bölgesel söyleniş tarzı.


Bir dil veya lehçenin daha az konuşma farkları gösteren ve bölgeden bölgeye veya şehirden şehire değişebilen küçük kollarına denir.


Şivenin sebepleri fonetik ve morfolojik, folklorik farklılıklardır. Bir şivede en eski dil yapılarından, komşu dillerden öğeler bulunabilir. Coğrafik şartlara göre halkın gırtlak yapısı eski dilin seslerine aşina olabilir.


Gitmek örneğinde:

-Karadeniz: cideyrum.

-Ege: gidiyom.

-Trakya: gitcem, örneklerindeki gibi.


Lehçe ile şive karıştırılmamalıdır.

Lehçe, bir anadilin koludur. Türkçenin belli başlı şiveleri Ege, Orta Anadolu, Trakya, Karadeniz, Rumeli, Doğu, Güneydoğu ağızlarındadır.


Şivelerde dilbilgisi kuralları yoktur. Bölge kültürünü, yöre özelliklerini taşır. Dilde, özellikle konuşma dilinde tekdüzeliği kaldıran, empati uyandıran bir yanı vardır. Sakıp Sabancı merhum, şivesini hiç değiştirmemiş, bir şive simgesidir.




TÜRK DİLİ'NİN GEÇMİŞİ ve ADIM ADIM MODERN TÜRKÇE



Türk dili, Ural-Altay dil grubuna dahil olup, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin de yer aldığı Altay dilleri ailesi veya Altay dilleri topluluğuna mensuptur.


Yapı bakımından Altay dilleri ailesine giren bütün dillerde olduğu gibi, Türkçe de eklemeli (mülâsık = yapışkan) dillerdendir.


İlk devreleri karanlık olmakla birlikte elde bulunan vesikalar ve Çin kaynaklarının verdiği bilgiler, Türk dilinin geçmişinin, tarih öncesine gittiğini göstermektedir. Ancak, Türkçe derli toplu metinler, Yenisey-Orhun mezar taşları ile ele geçmiştir. Bilhassa Orhun Âbideleri'nde işlenmiş bir Türkçe ile karşılaşılması, Türklüğün kendine has alfabe sistemi, dil ve tarih şuurunun bulunmasına bakılırsa, Türk dilinin tarih itibariyle daha eski zamanlara götürülebileceği fikrini vermektedir. Zaten bu sahanın âlimleri, Orhun Âbidelerindeki işlenmiş ve gelişmiş Türkçe'ye bakarak, dilin tarihî devrelerini, milattan önceki devirlere çıkarmaktadırlar. Şimdiye kadar Rusya ve Çin sınırları içinde bulunması, yapılacak kazıları imkânsız kıldığından, Türk dilinin eskiliği meselesi şimdilik bu kadar aydınlatılmıştır. Esik, Kurgan vs. gibi kazılar da zaten Ruslar tarafından yapılmaktadır. Aydınlatıcı bilgiler, bu itibarla sınırlı olmaktadır. Ancak, bundan sonraki çalışmalar, Türk dili için ümit verebilir.


Geçmişiyle birlikte Türkçe;


- Altay

- En Eski Türkçe

- İlk Türkçe

- Eski Türkçe

- Orta Türkçe

- Yeni Türkçe ve

- Modern Türkçe devri olmak üzere yedi ana devrede ele alınmaktadır.


Altay devri; Türk-Moğol dil birliğini meydana getirmekte olup, Türkçe'nin Moğolca ile ayrılmaya başladığı veya bir olduğu devirdir. Kısaca bu devir, Türk ve Moğol dillerinin ana kaynağını teşkil etmektedir.



Proto-Türkçe de denilen En Eski Türkçe devriyle İlk Türkçe devirleri hakkındaysa kesin bilgi bulunmamakta ve Türk dilinin bu devreleri karanlık kalmaktadır. Ancak Türkçe'nin milattan önceki ve milattan sonraki 1000 yıla yakın bir zamanı, bu devrenin içindedir. Bu devrin temsilcisi Hunlar olup, haklarındaki bilgiler, derme çatma ve dağınık da olsa, Çin kaynaklarından elde edilmektedir.



Eski Türkçe devri; Göktürkler'in tarih sahnesine çıkmasıyla başlamıştır (536). Kağanlığı, Türk dilli milletlerin teşkil ettiği Doğu Göktürk Devleti, 630 yılında; Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında, Çin idaresine geçmiştir. Bu esaretten ve durgunluktan sonra, İkinci Göktürkler, Kutlug Kağan ve Vezir Tonyukuk�un önderliğinde bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. 682 yılından sonra olan bu ikinci silkiniş ve kuruluş devrinde, Eski Türkçe eserler yazılmıştır. Geçmişin musibetlerinden ve tecrübesizliklerinden, gelecek nesillerin ders almasını ve Türk milletinin yok olmamasını, düşmanın tatlı sözüne ve yumuşak hediyelerine aldanılmamasını isteyen vezir ve kağanlar kendi ağızlarından, Orhun Âbideleri diye adlandırılan tarihî eserleri miras bırakmışlardır.


Kendilerine has bir alfabeyle yazılan Orhun metinleri, taşlar üzerine kazılmıştır. Âbideler, Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin adına dikilmiş olup, kullanılan dil, bir hayli işlek ve açıktır. Bilhassa Bilge Kağan Âbidesinde Türkçe, sanat kabiliyetini de sergilemiş ve alabildiğine gür bir hitabet dili kullanılmıştır.

Eski Türkçe devrinin belgeleri yalnız Göktürklerden kalan tarihî miras değildir. Bu devre, Uygur Türkleri'nin de katkısı vardır. Yalnız Uygur metinleri daha çok dinî olup, Türk dilinin Uygurlara ait kısmı, Budizm, Mani, Nesturî vs. gibi dinlere aittir. Uygurlar, önceleri Göktürk yazısını kullanmakla birlikte daha sonra bu millî alfabeyi terk etmişler ve Soğdlar tarafından kullanılan Uygur alfabesini almışlardır. Bu alfabe, Türkçe'nin seslerini karşılamak yönünden Göktürk alfabesine nispetle fakirdir. Ancak her iki alfabenin müşterek tarafı, İslâmî Türk yazısında olduğu gibi, sağdan sola okunup yazılmasıdır. Bir de Uygur alfabesinde harfler birleşebilmektedir. Uygur harfleri ayrıca Moğollar tarafından da kullanılmıştır. Ancak Uygurların Manihey yazısını da kullandıklarını belirtmek gerekir. Göktürk yazısını ise, tarihte yalnız Göktürkler kullanmışlardır.

Eski Türkçe'yi gerek Göktürk, gerekse Uygur Türklerinin bıraktığı eserlerden takip etmekteyiz.



Orta Türkçe devrinde Türklük dünyası, yeni bir medeniyete açılmış ve Türkçe, İslâm dünyası içinde yer almıştır. Türklük, bu devre kadar çeşitli dinlere girmiş çıkmış olmakla beraber, hâlâ bir arayışın içindedir. O, tabiatına en uygun dinin nihayet İslâmiyet olduğunu anlamış; onuncu asrın başlarında Karahanlılar'ın kurduğu devlet sayesinde yeniden toparlanmış, Satuk Buğra Han'ın (ölm. 992) da 950 yılında bu dini kabulüyle, İslâmî inanç içindeki yerini resmen almış ve tarih boyunca üzerine düşen vazifeyi hakkıyla yapmıştır.

Bu bakımdan, Orta Türkçe devresine giren eserler, pek azı müstesna, ana kaynak olarak verilen Türk âdet ve örfleri yanında İslâmîdirler. Türk dili de bu medeniyete geçişle, artık yeni kelimelere açılmıştır. Bu devrin dil yadigârlarının ilki Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lügâti�t-Türk�tür. Yûsuf Has Hacib, Kutadgu Bilig�i ile Türkçe'nin bu devirdeki kabiliyetini ortaya koyarken, Kaşgarlı Mahmud da Dîvânü Lügâti�t-Türk adlı eseriyle baştan başa Türkçe'yi, şive ve ağızlarına kadar incelemeye çalışmış ve bu sahada ilk defa eser yazma şerefini kazanmıştır.



Orta Türkçe devrinin içinde yine 13. yüzyıldan sonra, batıda Osmanlı; kuzey ve güneyde Kıpçak; doğuda ise Çağatay Türkçesi yer almaktadır. Bu Türk şîvelerinde, Orta Türkçe devrinde pekçok eser yazılmış, bilhassa Kıpçak ve Çağatay Türkçesi sahalarında, dille ilgili olan, gramer ve lügat kitaplarına geniş yer verilmişti. Çağatay Türkçesi, eserlerini bilhassa 15. yüzyıla doğru Semerkand ve Herat gibi kültür merkezlerinde vermiştir.



On beşinci yüzyıldan sonra, Orta Türkçe, yerini Yeni Türkçe devresine bırakmıştır. Türkçe'nin bu devresi, 20. yüzyıla kadar sürmüştür. Bu devirde Türklüğün tek bir alfabe sistemi vardır. Bütün Türk dünyası, İslâmî Türk alfabesini kullanmakta ve bu alfabeyle anlaşma gayet kolay olmaktaydı. Bu devir Türkçesi, en büyük dil yadigârlarını Osmanlı Türkçesi'yle vermiştir. Ancak, Türkçe'nin dış ve iç yapısı yönünden pek fazla değişmeye başlaması, bu devirde dilde çeşitli akımların doğmasına sebep olmuştur.



Türk yazı dili: Türkçe, yazılı edebiyata geçerken Arap, Fars, Çin, Yunan vs. gibi belli başlı dillerin dışında pekçok batı dili, henüz yazılı edebiyata geçmemiştir. Fransız edebiyatı 14, Rus edebiyatı 11, İspanyol edebiyatı 12, İtalyan ve Alman edebiyatları 13, İngiliz edebiyatı ise 15. yüzyıldan sonra yazılı edebiyata sahiptirler. Dolayısıyla yazı dillerinin ortaya çıkması da Türkçe'den bir hayli sonradır.


Türkçe'nin devrelerinden bahsederken, Türk dilinin ilk yazılı vesikalarının Eski Türkçe devrinde olduğu zikredilmişti. Eski Türkçe, Türklüğün, 11. yüzyıla kadar devam eden tek yazı dilidir. Eski Türkçe'den sonra batıya yapılan göçler ve yeni kültür merkezlerinin teşekkülüyle Türkçe, çeşitli bölgelerde farklılıklar göstermeye başlamıştır. Kaşgarlı Mahmud, bu hususta Dîvân�ında ilk bilgi veren dil âlimlerinden ve araştırıcılardandır.


Eski Türkçe'den sonra Türk yazı dili, Batı ve Kuzey-Doğu Türkçesi olmak üzere iki ana kola ayrılmıştır. Orta Türkçe devresinde görülen bu ayrılma, batıda Osmanlı ve Âzerî Türkçesi'ni ortaya çıkarırken, Kuzey-Doğu Türkçesi de; kuzeyde Kıpçak, doğuda Çağatay Türkçesi'ni meydana getirmiştir. Bunlardan Osmanlı Türkçesi, Türklüğün uzun ömürlü ve kesintisiz olan, en büyük yazı dilidir. Yerini, 1908�den sonra Türkiye Türkçesi'ne bırakmıştır. Batı Türkçesi'nin doğu dairesini meydana getiren Âzerî Türkçesi ise, şifahî edebiyatın ve şiir an�anesinin tesiriyle varlığını sürdürmüştür. Çağatay Türkçesi de yerini Modern Özbek Türkçesi'ne bırakmakla birlikte, Doğu Türkçesi'ni bugün; Kazak, Kırgız, Özbek vs. temsil etmektedir. Doğu Türkistan�ın dili olan Modern Uygur Türkçesi de aynı daire içinde yer almaktadır.


Batı Türkçesi'nin doğu kolu olan Âzerî Türkçesi ise, önceleri Tebriz ağzına dayanmakla birlikte sonraları Bakü ve Karabağ ağızlarının yayılmasıyla üçlü bir kültür merkezine sahip olmuştur. Bakü ve Karabağ, bu şîvenin Kuzey; Tebriz ve İran kısmı da Güney dalını meydana getirmektedir. Bu ayırma, daha çok Âzerî Türklüğünün siyasî parçalanmaya tâbi tutulmasıyla ortaya çıkmıştır. Bölgede fırsat ele geçince istiklâl ilan eden bazı hükümetler, hemen Türkçe tedrisata başlamışlar ve Türkiye�den öğretmenler getirerek dil birliğine yönelmişler, ancak bu hareketler, İran ve Rusya�nın işbirliğiyle yok edilmiş, zaman zaman bu işbirliğinin içine İngiltere de katılmıştır.


Türkçe'nin Ana Türkçe'ye bağlı olan iki lehçesi daha vardır. Bunlar; Çuvaş ve Yakut lehçeleridir. Ana Türkçe'de birleşen bu lehçeler; yukarıda sözü edilen şîvelerden ayrı bir yol takip ederek, tarih boyunca günümüze kadar gelmişlerdir. Bunlardan Çuvaşça, Türk-Moğol dil akrabalığının ve birliğinin aydınlatılmasında köprü vazifesi gören mühim bir lehçedir. Fikir ve düşünce itibariyle asıl Türklükten ayrılmayan bu lehçe, kendine mahsus ayrı bir yol takip etmiştir. Bugün, anlaşılmaz bir durum arz etmektedir. Zaten lehçe; bir dilin, bilinmeyen bir zamanda, kendisinden ayrılan ve anlaşılmayacak kadar farklılıklar gösteren koluna denmektedir.


Türk dili, bütün bu târihî devreler ve yazı dilinin gelişmesi içinde çeşitli kültürlerin ve dillerin tesirinde kalmıştır. Bu yüzden de dilde bazı cereyanlar ortaya çıkmıştır. Bunların başlıcası Türkçecilik cereyanıdır.

Türk Dili, tarihî devirler içinde, yalnız Göktürk Türkçesi'nde açıklık göstermektedir. Ancak bu zamandan sonradır ki Türkçe, Uygurlar zamanında ve İslâmî devreye geçildiği zamanlarda, Türk milletinin çeşitli medeniyet ve dinlerle karşılaşmasının sonucu, yabancı dillerden pekçok kelime almıştır. Eski Türkçe devresinde bu durum daha çok, Soğdca'dan gelmiştir. Tercüme edilen Brahma, Mani ve Buda metinleri, yeni fikir ve mefhumları karşılamak için, din kültürünün kelimelerini de beraberlerinde getirmişlerdir.


İslâmî devre içinde de aynı durum görülmektedir. Bu zamanda Türk dünyası, bütün gönlünü İslâmiyet'e açtığı gibi, dilimiz de pekçok kelimeyi almaktan çekinmemiştir. Fakat bu durum, Kaşgarlı Mahmud�la başlayan bir cereyanı da doğurmuştur. Türkçe, yalnız İslâm medeniyeti içinde değil, komşu bulunduğumuz ve devlet içinde yer alan kavim ve milletlerin dillerinden de pekçok kelime almıştır. Tanzimat'tan sonra bile, batıya açılmamızla batı menşeli kelime ve gramer şekilleri, gitgide Türkçe'de yer etmiştir. Bu durum, hangi devirde olursa olsun dilin iç ve dış tarihi yönden başka dillerin tesiri altında kalmasına sebep olmuş ve tarihte Türkçecilik cereyanını doğurmuştur.


Kaşgarlı Mahmud ile başlayan dil şuuru, Türkçecilik cereyanının çeşitli şîvelerde nüvesini teşkil etmiş ve müelliflerle şairler, Türkçecilik cereyanını başlatmışlardır. Bu durum, Karamanoğlu Mehmed Bey gibi bazı beylerde Arapça ve Farsça'ya karşı, Türkçe'nin devlet dili olması için bir tepki şeklinde doğmuş, bazı müelliflerde sadece Türkçe yazmak arzusu ile ortaya çıkmış; bazı şâirlerdeyse Türkçe'nin işlenmesi ve gramer düşüncesiyle gerçekleştirilme yoluna gitmiştir. Fakat asıl istek, 13. ve 15. yüzyıllarda, beyliklerin desteği ve teşvikiyle olmuştur. Osmanlı, İsfendiyar ve Aydınoğullarında görüldüğü gibi, beyler, eserleriyle bu cereyana katılmışlardır. Ayrıca Karamanoğlu Mehmed Beyden önce 13. yüzyıl başlarında, Selçuklu sarayında Türkçe yazan şairler vardır. Ahmed Fakih ile Hoca Dehhânî bunlardandır.


Arapça ve Farsça'dan ayrılmanın imkânsız olduğunun, mensubu bulunduğumuz İslâm inancı ile bilinmesini isteyen bazı müellif ve şairler de, Türkçe'yi bu dillerden alınacak kelimelerle işleyip, çeşni ve halâvetine kavuşturmak istemişlerdir. Şunu da belirtmek lâzımdır ki, Türkçe, sadece başka dillerden kelime almamış, en azından aldığı kadar da başka lisanlara kelime vermiştir.

Anadolu sahasında ilk Türkçecilik cereyanını başlatanlar, 14. asırda, Gülşehrî, Âşık Paşa, Kadı Darir, Şeyhoğlu Mustafa, Hoca Mesud gibi şahsiyetlerdir. Bu halkaya 15. yüzyılda İkinci Murad Han, Devletoğlu Yûsuf, Sarıca Kemâl, Aydınlı Visâli, 16. asırda ise Tatavlalı Mahremî ve Edirneli Nazmî eklenmişlerdir. Hatta 16. yüzyılda gözle görülen bu akıma, şuarâ tezkirelerinde yer verilmiş, daha sonra Türkî-i Basit Cereyanı diye adlandırılmıştır.

Doğu Türkçesi'ndeyse bu cereyan, Timur Han'da nüvesini bulmakla birlikte, asıl, Türkçe âşığı bir hükümdar olan Hüseyin Baykara ve mektep arkadaşı Ali Şîr Nevâî�de şahsiyetini bulmuştur. Hüseyin Baykara, bu hususta bir ferman çıkarırken, Ali Şîr Nevâî de Türkçe'nin üstünlüğünü ispat yoluna gitmiş ve onun kudretli bir dil olduğunu göstermek için pekçok eser yazmıştır. Hüseyin Baykara'nın ise Türkçe Dîvân'ı vardır.


On yedinci yüzyılın ikinci yarısında bu fikre sahip çıkan, Nâbî'dir. On sekizinci asırda Sâdi Çelebi, mahallîleşme cereyanının temsilcisi olan Nedim, 19. yüzyılda Padişah İkinci Mahmud Han ve Vakanüvis Esad Efendi de aynı fikirden hareket etmişler ve bu hâl, Tanzimat'a kadar gelmiştir. Tanzimat'tan sonra Namık Kemal, Ali Süâvi, Ahmed Midhat Efendi, Şemseddin Sâmi, Muallim Nâci, işi ilmî ölçüler içinde halletmek için, çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir.

Bundan sonra, artık, dilde iki düşünce vardır: Bunlardan birisi; ilmî ölçüler içinde Türkçe'ye sahip çıkmak; diğeriyse tasfiyecilik denilen dili fakirleştirme cereyanıdır. Bunlardan birinci fikre, Türk Derneği mensupları ile Selânik�te Genç Kalemler sahip çıkmışlardır. Türk Derneği 'kullanılacak lisânın, en sâde Osmanlı lisânı olacağını' söylerken, Genç kalemlerse konuştuğumuz İstanbul lisanını istemektedir. Türk Derneğinin görüşlerine Necip Âsım; genç Kalemlerinkine de Ali Cânib, Ömer Seyfeddin ve Ziya Gökalp üçlüsü önderlik etmişlerdir.

Cumhuriyet devrinde, bir ara denenen, Türkçe olmayan bütün kelimeleri dilden atmak şeklinde özetlenen ve Tasfiyecilik olarak isimlendirilen hareket, ortaya çıkan vahim neticeleri sebebiyle terk edilmiş ve 1936 yılından sonra tasfiyecilik hareketlerine, kesinlikle iltifat edilmemiştir. Hattâ Atatürk, Türkçe'nin eskiliği ve başka dillerin kaynağı olduğu tezinin neticesi olarak, Güneş-Dil Teorisini ortaya atmış ve yabancı olduğu söylenen her kelimenin Türkçe olduğunu kabul etmiştir. Bu durumda 'Hangi dilden gelirse gelsin Türk Milletinin konuştuğu her kelime Türkçe'dir' hükmü ortaya çıkmıştır.


Atatürk'ün ölümünden sonra ise, tasfiyecilik, yalnız dildeki kelimeleri atmakla kalmamış, ilim tanımaz bir yola da sapmıştır. Türkçe'nin kendi kaide ve kanunlarına bile ehemmiyet verilmemiş ve pekçok kelime uydurulmuştur. Bu hareket, Türk Dil Kurumu'nun önderliğinde olmuştur. Kurum, ilim dışı bir yol takip ederek, pekçok dil âlimini bünyesinden uzaklaştırmış, halk ağzından derlenen kelimeleri, Türk yazı diline mal edememiş ve bu işi siyasî devrimcilere bırakmıştır. 12 Eylül 1980'e kadar süregelen bu hareket, sonunda durdurulmuştur.


Konuşulduğu saha 19.878.368 km2 olan Altay dillerinin % 55,11'ini Türklerin yaşadığı yerler meydana getirmektedir. Türklerin yaşadığı saha, Avrupa kıtasından büyük olup, 10.955.840 km2'yi bulmaktadır. Bu sahanın büyük bir kısmı, Asya topraklarındadır. Dağılan SSCB'nin % 37'sini teşkil ederken, halen Çin topraklarının da % 18'inde Türkler yaşamaktadır. Bunun dışında Afganistan, İran ve Eski Osmanlı topraklarında ve Kıbrıs'taki Türklerin nüfusu, büyük bir yekûn tutmaktadır.


Türklüğün bu dağınıklığı, eski çağlardan beri böyle olup, geniş vatanda yerleşmeleri ve pekçok kültür merkezleri meydana getirmeleri, Türkçe'nin pek fazla kardeşlenmesine sebep olmuştur. Aynı dilin, bu kadar coğrafya içinde bölgelere göre çeşitli kollarının teşekkül etmesi, bu sahayla uğraşan âlimleri, Türk şîvelerinin tasnifi gibi güç bir problemin içine atmıştır. Bu meseleyle ilk karşılaşan, Kaşgarlı Mahmud olmuştur. Bugün Türk şîvelerinin tasnifi üzerinde çalışan pekçok Türkolog mevcuttur.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

SES, HARF VE ALFABE


Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda meydana getirdiği titreşime ses denir. Ses, dili oluşturan en küçük birimdir. Harf ise sesin yazıdaki karşılığıdır.


Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş bütününe alfabe denir.


Türk alfabesi, Latin harfleri esas alınarak 1.XI.1928 gün ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun ile kabul edilmiÅŸtir. Bu Kanun’a göre, Türk alfabesinde 29 harf bulunmaktadır. *


Türk alfabesindeki harflerin sıra sayıları, adları, kitap ve el yazısı biçimleri ile kodları **aşağıda belirtilmiştir:




* Kanun’da önce “i” sonra “ı” belirtilmiÅŸse de yaygın ve yerleÅŸmiÅŸ olan sıraya göre önce “ı” sonra “i” gelmektedir.


** Türk Kodlama Sistemi, ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri alınarak TDK İmla Kılavuzu Çalışma Grubu tarafından 8 Ocak 2004 günü belirlenmiş ve TSE tarafından Nisan 2005/TS 13148 numaralı belge ile ölçünlü (standart) hâle getirilmiştir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ



Türk alfabesindeki harfler,gösterdikleri seslerin ağızdan çıkışına göre "ünlü" (sesli) ,"ünsüz" (sessiz) diye ikiye ayrılır.


ÜNLÜ HARFLER


1. Türkçede 8 ünlü harf vardır: "a, e, ı, i, o, ö, u, ü"

Bunlar ağızdan çıkış drumlarına göre,


a) Kalın-ince ünlü: Ünlü,dil ağızda geriye doğru çekilerek çıkmışsa kalın ünlü adını alır.Bunlar "a, ı, o, u" ünlüleridir.


Ünlü,dil ağızda öne doğru bir durum alarak çıkmışsa ince ünlü adını alır. Bunlar "e, i, ö, ü" ünlüleridir.



b) Düz-yuvarlak ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken dudaklar düz durumdaysa düz ünlü adını alır. Bunlar "a, e, ı, i" ünlüleridir.


Ünlü, ağızdan çıkarken yuvarlak bir durum alıyorsa yuvarlak ünlü adını alır. Bunlar "o, ö,u, ü" ünlüleridir.



c) Geniş-dar ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken çene açıksa ünlüler geniş ünlü adını alır. Bunlar "a, e, o, ö" ünlüleridir.


Ünlü ağızdan çıkarken çene daha az açılıyorsa ünlüler dar ünlü diye adlandırılır. Bunlar "ı, i, u, ü" ünlüleridir.



Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir. Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır:


1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-incelik, artlık-önlük uyumu)


Sözcükteki tüm ünlülerin kalınlık ve incelik bakımından gösterdiği uyumdur.


* Bir sözcüğün ülk ünlüsü kalınsa öteki ünlüleri kalın, ilk ünlüsü ince ise sonrakiler de ince olur.

anlayışınızdan, soyunuz; sevgisiyle, güzelliğinizden.


* Büyük ünlü uyumu yalnızca Türkçe sözcükler için geçerlidir.Kimi kuraldışı durumları da vardır.

anne (ana) , kardeş (karındaş), elma (alma), helva (halva) ... sözcükleri Türkçedir.Bu durum, bu sözcüklerin incelmesinden kaynaklanır.


* Tek heceli sözcüklerde bu uyum aranmaz. (tok,gel,bak ...)

* Yabancı sözcükler bu uyuma uymaz.

çiroz,telefon,edebiyat,sosyoloji,televizyon,aferi n ,meydan,kıyafet ...


*Bileşik sözcüklerde çoğunlukla bu uyum aranmaz.

yapıvermek,gecekondu,ilkokul,açıkgöz,külbastÄ ± ...


Eklerde Büyük Ünlü Uyumu


Ekler eklendikleri sözcüklerin ünlülerine göre uyum sağlar.

Eklerin inceliği ve kalınlığı köke göre değişir,incelir,kalınlaşır.


Örn: defter-ler, kapı-lar, sıra-lar


NOT:

* Türkçe olmayan sözcüklere gelen ekler, son ünlüye göre uyum gösterirler.

Örn: Kalem-ler, cüzdan-lar,kitap-lık,kalem-lik ...


* Kimi ekler,büyük ünlü uyumuna uymaz.


-yor : isti-yor (iste-yor değil) Ulama eki alır.

oturu-yor, arı-yor ...

-leyin: sabah-leyin (sabah-layın değil)

-ki: akşam-ki (akşam-kı değil)

bazı sözcüklerde yuvarlaklaşır dünkü,öbürkü

-gil: Hasangil (Hasan-gıl değil)

-ken: uyurken (uyur-kan deÄŸil)

-ımtrak: yeşilimtrak yeşil-ımtrak değil) Bu ekin yalnız i ünlüleri değişir. Mor-umtrak

-deÅŸ: kardeÅŸ (kar-daÅŸ deÄŸil)




2- KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-yuvarlaklık uyumu)


Ünsüzlerin düzlük-yuvarlaklık,darlık-genişlik bakımından uyumudur.


* Düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir.

kapıcı,pencere,sıralamak

* Yuvarlak ünsüzlerden sonra düz-geniş,dar-yuvarlak gelir.

övünç,borazan,çopur

* Türkçede o,ö sesleri sadece ilk hecelerde bulunur.

* -yor eki,uyumu bozar,-yor' dan sonra gelen ekler bu eke uyar.

duru-yor-du ,ötü-yor-du, geli-yor-du



3- ÃœNSÃœZ UYUMU


Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) tonlu ünsüzlerle; tonsuz (sedasız) ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, ş, t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelebilir. Buna ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir. Örnek: aş-çı, at-kı, iş-çi, taş-tan, Türk-çe.



4- ÜNLÜ - ÜNSÜZ UYUMU


1- Türkçe kelimelerde kalın ünsüzlerinin kalın ünlülerle (a, ı, o, u); ince ünsüzlerinin ince ünlülerle (e, i, ö, ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur. Yani, a, ı, o, u ünlüleri g, k, ĺ ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri ġ, k, l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar. Bozgun, kuzgun, kapı, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneÅŸlik kelimelerinin söyleniÅŸine dikkat edilirse g, ÄŸ, k, l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir.


2- Türkçede o, ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur. İlk hece dışında o, ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsültasyon, monitör, otomobil, profesör, traktör.


3- Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil, mâvi, millî, nâhoş, perîşân, şâir, târîh, vazîfe.

Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â < ağa, âbi < ağabey, pekî < pek iyi, ile vârolmak, yârın kelimeleri istisnadır.


4- İnce a ve ince l sesleri yoktur: harften, hakikate, saati, sıhhatli, şefkâtini; alkollü, hâlâ, hayâl, normalde, plân. Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür.


5- Arapçadaki ayın ve hemze sesleri, Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez, düşürülür. Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü, uzun okunur: bāzen, mānā, mēmur, ÅŸāir,tēsir, yâni. Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme iÅŸaretiyle gösterilir. Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından -son zamanlarda- vazgeçilmiÅŸtir: san’at, ma’nâ, meb’ûs, me’mûr, neÅŸ’e, te’sîr, te’sîs > sanat, mana, mebus, memur, neÅŸe, tesir, tesis.


6- Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediÄŸi için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle baÅŸlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e, soru - y - u, bekle - y - en, söyle - y –ecek.

Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile, ait, fail, fiil, muamele, şair, şiir, reis vb. gibi.


7- Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur. Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kau-çuk, kua-för, koo-peratif, sua-re.


8- Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz: dikkat, himmet, şedde, bakkal, dükkan, millet, teşekkür.

Anne (<ana), belli, bellemek, elli (<elig) kelimeleri istisnadır.


9- Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelmez: Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji, thyssen...gibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır. Türkçe, sertlik gibi örneklerde yan yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne, üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz.


10- Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok, bravo, grup, klâsik, kral, kontrat, spor, stop, stres, plâj, program, tren,...gibi kelimeler, başka dillerden alınmadır. Ağızlarda bu iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir: kıral, sipor, tiren,...


11- Türkçede kelime başında c, ÄŸ, l, m, n, ñ, r, z sesleri bulunmaz. Çocuk dili kelimeleriyle (cici, mama, meme, ninni,...) nine ve ne ile ne’denyapılan kelimeler (nasıl (<ne asıl), ne, neden, nere, nereden, nereye, nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluÅŸturur.

Alınma kelimelere örnekler: cam, can, cehennem, lâf, limonata, lira, makine, marul, metal, naylon, nohut, numara, reçel, romantik, rol, vakum, vaziyet, vazo, zaman, zarar, zor, zeytin.


12- Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p, ç, t, k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng), fert (< ferd), ihraç (< ihrâc), kitap (< kitâb), kalp (<kalb), levent (< levend).

Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner: ihtiyâc > ihtiyaç > ihtiyacı; mektûb > mektup > mektuba, reng > renk > rengi gibi.

Ad, sac, od, öd gibi kelimeler istisnadır.


13- Türkçede f, h, j, v sesleri bulunmaz: Fal, film, filiz, fizik; hakikat, hamur, havlu, jeton, jüri, pijama, plâj; vicdan, vida gibi kelimeler alınmadır. Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen j sesi halk aÄŸzında c olarak söylenir. Türkçe kelimelerdeki v sesi, ya b’den, ya g/ÄŸ’dan deÄŸiÅŸmiÅŸtir ya da vur- örneÄŸinde olduÄŸu gibi türemiÅŸtir: öfke (<öbke), yufka (< yubka);dahi (< takı), han (< kan), hatun (< katun), hani (< kanı); ev (< eb), var- (< bar-), ver- (< bir) döv- (< döğ-) vur- (<ur-), ev (< eb).


14- Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:

-lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt.

-nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt.

-rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç, burç; bark, görk, Türk; sarp, serp; sars, pars, ters;art, kart, kurt, ört, yırt, yurt,yoğurt.

-st: ast, üst.

Aşk, arş, çift, disk, felç, film, fötr, harf, lüks, misk, modernizm, popülizm, risk, şevk, tolerans gibi kelimeler, Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir.

Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur. Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer: akıl (< akl) - aklı, fikir (<fikr) - fikre, ömür (<ömr) - ömrü, seyir (<seyr) - seyret-, şükür (< şükr) - şükretmek; film (< film), lüküs (< lüks), moderin (< modern).


15- I ünlüsü Türkçeye özgüdür. Batı dillerinin pek çoğunda, Arapçada ve Farsçada ı yoktur: Çıkış, ılık, sıcak, yıldırım, yıldız gibi kelimeler Türkçedir.


16- Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank, fıs fıs, fingirti, fiskos, fokurtu, hışırtı, hoppala, horultu, lak lak, lıkır lıkır, melemek, miyavlamak, oh, öf, püf, püfür püfür, rap rap, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak.


17- Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme,...

Türkçeye, diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz. Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler, sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını (tesadüfen uyanlar dışında) kolaylıkla anlayabilirler. Aşağıdaki kelimeler, karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:


Vilâyet :

1. Ünlü uyumu yok.

2. â uzun ünlüsü var.

3. v sesi var.


Monitör :

1. BaÅŸta m sesi var.

2. Ünlü uyumu yok.

3. İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir.


Heyecân:

1. h sesi var.

2. Ünlü uyumu yok.

3. Uzun ünlü var.


Mürâcaat :

1. Ünlü uyumu yok.

2. BaÅŸta m sesi var.

3. İki ünlü yan yana gelmiştir.

4. Uzun ünlü var.


Teşekkür :

1. Düzlük - yuvarlaklık uyumu yok.

2. İkiz ünsüz var.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ SES OLAYLARI



Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir. Dil durağan değil, dinamik bir yapıya sahiptir. Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihî süreç içerisinde düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerler. İşte bütün bunlar, ses olayları başlığı altında incelenir. Dilde ses olayları, çeşitli sebeplerden kaynaklanır. Bunlardan başlıcaları aşağıda özetlenmiştir:



Ses olaylarının sebepleri


a) Dilin ses özellikleri: Türkçede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmadığı için Arapça kitâb kelimesi Türkçeye kitap ÅŸeklinde geçmiÅŸtir. Uzun ünlü olmadığı için de â ünlüsü kısalarak normal a’ya dönüşmüştür.

b) BaÅŸka seslerin etkisi: Bazı sesler, yanlarındaki diÄŸer seslere etki ede*rek onları kendilerine benzetirler, deÄŸiÅŸtirirler. Meselâ, anbarkelimesindeki b sesi, yanındaki n’ye etki ederek onu, kendisi gibi dudak ünsüzü olan (m) yapmıştır. Böylece kelime, ambar ÅŸekline dönüşmüştür.

Yaşıl kelimesinin yeÅŸil’e dönüşmesinin sebebi, y ve ÅŸ seslerinin inceltici etkisidir.

c) Vurgu: Türkçede orta hece vurgusu genellikle zayıf olduğu için bu hecedeki ünlüler bazen daralır bazen de düşerler: Tasarıla> tasarla, besileme> besleme, yalınız > yalnız vb. gibi.

ç) Zayıf sesler:ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf sesler olduğu için bazı ses olaylarına sebep olurlar: ağabey > âbi, hastahane > hastane, pek iyi > peki, bir daha> bi daha, soğan> soan, uğur> uur, ınanmak > inanmak.

d) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin yan yana gelmesi söyleyiş güçlüğüne veya kakofoniye sebep olur. Bu durumda bazı ses olayları olur: büyükcek > büyücek, küçükçük > küçücük, ufakcık > ufacık.

Ses olaylarının sebebini, dildeki en az emek yasasına bağlamak mümkündür.






SES OLAYLARI

1. Ses türemeleri


Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür:




a) Ünlü türemesi

Genellikle, alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür. Ünlü türemesi kelimenin başında, ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon, scala > iskele, limon > ilimon, Recep>İrecep; tren > tiren, kral > kıral, spor > sipor; akl > akıl, ömr > ömür; bircik > biricik, giderkene.


b) Ünsüz türemesi

Ä°ki ÅŸekilde görülür. Birincisinde, ünlüyle biten kelimeye ünlüyle baÅŸlayan bir ek getirileceÄŸi zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y, n)tü*rer: bilgi-y-e, Ali-y-i, sevdi – y – di, soru – y - u; bu-n-u, ÅŸu-n-u, evi-n-e.

İkincisi, -daha çok ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y, h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu, ayva>hayva, elbet>helbet, ücra>hücra, örümcek>hörümcek; ıldız>yıldız, ırak>yırak, inmek>yinmek.

2. Ünsüz ikizleşmesi


Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayıdır. Daha çok ağızlarda görülür:yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek; bilemedim> bilemmedim, sakız>sakkız; anne (<ana), elli (50) (<elig).

Ünsüz ikizleşmesi, ünsüz türemesinin özel bir türü olarak da değerlendirilebilir.

3. Ses düşmeleri


Kelimedeki bir veya birkaç sesin, dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır. Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler:


a) Ön Ses Düşmesi ısı+cak > sıcak.


b) Orta hece ünlüsünün düşmesi

Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle, özellikle ğ, r, y, z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı, boyunum> boynum, buradan > burdan, buyuruk > buyruk, dirilik > dirlik, gazete > gazte, kıvırım > kıvrım, oğulu > oğlu, satılık > satlık, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış.


c) Ünsüz düşmesi

Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük, ufak+rak > ufarak; kağan > kaan, soğan > soan, soğuk > souk, uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif, bir daha> bi daha, geliyor > geliyo.


ç) Hece düşmesi

Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır), başlayım (<başlayayım), budur (<bu durur), pazartesi (<pazar ertesi), söyleyim (<söyleyeyim).



d) TekleÅŸme

Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, kemmiyyet > kemiyet, medeniyyet >medeniyet.


e) Ünlü birleşmesi

İlki ünlüyle biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde, peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş), cumartesi (<cuma+ertesi), Delorman (<Deli orman), kahvaltı (<kahve+altı), nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için).


f) Hece kaynaşması

ğ, h, y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur, kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur. Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey), ayol (< ay oğul), eczâne (< eczâhâne), eyvallah (< eyi vallah), pastane (< pastahâne), peki (< pek iyi).

4. Yer değiştirme (göçüşme)


Kelimedeki iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır: gibi-bigi, cereyan-ceyran, çömlek-çölmek, ekşi-eşki, gömlek-gölmek, ileri-ireli, kibrit-kirbit, kirpi-kipri, kirpik-kiprik, köprü-körpü, lânet-nalet, memleket-melmeket, Meryem-Meyrem, ödünç-öndüç, öğrenmek-örğenmek, sarımsak-samırsak, toprak-torpak, yalvarmak-yavralmak, yüksek-yüsgek. Bu örneklerde birinci şekiller doğru, ikinciler yanlıştır.

5. BenzeÅŸme (asimilasyon)


Kelime içinde bir araya gelen seslerden birinin diğer sesi kendisine benzetmesi demek olan benzeşme, Türkçede çok görülen ses olaylarından biridir. Benzeşme, yan yana gelen sesler arasında olabileceği gibi uzakta olan sesler arasında da mümkündür.

Türkçenin ses kurallarının çoğu, benzeşmeyle yakından ilgilidir. Bunlardan en önemlileri ses uyumlarıdır. (Ses uyumları konusu yukarıda anlatıldığı için burada tekrar edilmeyecektir.)

Benzeşme, çeşitli şekillerde görülür:


a) Ä°lerleyici benzeÅŸme

Önceki ünsüzün, sonraki ünsüzü kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak > annamak, bunlar> bunnar, karanlık > karannık, nişanlı > nişannı, samanlık > samannık, yazsınlar > yazsınnar.

b) Gerileyici benzeÅŸme

Sonraki ünsüzün, önceki ünsüzü kendine benzetmesi olayıdır:birlikte > billikte, gözsüz > gössüz, kalmazsa > kalmassa, tarla > talla, terli > telli, türlü> tüllü.

c) Oluşum noktası benzeşmesi

Kelime içinde yan yana bulunan ünsüzlerden birinin diÄŸerini kendi oluÅŸum noktasına çekmesi olayıdır: Anbar, onbaşı, çarÅŸanba, penbe, perÅŸenbe kelimelerindeki b dudak ünsüzü yanındaki n’yi kendi oluÅŸum noktasındaki bir diÄŸer dudak ünsüzü olan m’ye çevirerek kelimelerin ambar, ombaşı, çarÅŸamba, pembe, perÅŸembe ÅŸekline dönüşmesine sebep olmuÅŸtur.

6. Ses deÄŸiÅŸmeleri


Bir sesin başka bir sese dönmesiyle ilgili ses olayları aşağıda sıralanmıştır:


a) Orta hece ünlüsünün değişmesi

Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı sebebiyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor (<başla-yor), diyor(<de-yor), gülmüyor (<gülme-yor), yiyor(<ye-yor).

b) Sedalılaşma (yumuşama)

Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan p, ç, t, k sedasız seslerinin sedalılaÅŸarak b, c, d ve g’ye dönmesidir: çorap+ı > çorabı, genç+i > genci, kanat+ı > kanadı, konak+a > konaÄŸa.

Tek heceli kelimelerin çoğunda ve sedalılaşma olduğunda anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı, haçı, saça, suçu, otu.

c) Aykırılaşma

Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (<aşçı)*; aktar (<attâr), muşamba (<muşamma).Türkçede ikiz ünlü (şedde) bulunmadığı için alınma kelimelerdeki ikiz ünlüden biri değişmiştir.

Bunların dışında da ses deÄŸiÅŸiklikleri vardır: inmek - enmek, demek –dimek, yemek - yimek (e - i); börek - bürek, büyük – böyük, güzel - gözel (ö - ü); kuÅŸ - guÅŸ, koyun - goyun (k - g) parmak - barmak, pastırma - basdırma (p - b); ben - men, binmek - minmek, boncuk - muncuk (b - m); ögmek - öğmek - övmek, dögmek - döğmek - dövmek, (g-v); kogmak-koÄŸmak-kovmak (ÄŸ-v); tag>daÄŸ.

Yukarıda sıralanan ses olaylarından bazıları ağız özelliklerinden kaynaklanır ve sadece söyleyişle ilgilidir. Bu kelimelerde görülen ses olayları, yazı diline yansıtılmaz. Konuşma diliyle yazı dilinin birbirine mümkün olduğu kadar yaklaştırılması, söyleyişe ait bu özelliklerin kültür diline, ortak dile taşınmamasıyla sağlanacaktır.

Türkçenin ses özellikleri iyi bilinmekle herhangi bir kelimenin Türkçe olup olmadığı kolaylıkla ayırt edilebilir. Ana dile sahip çıkma bilinciyle anlamdaş kelimelerden Türkçe olanları seçmek de kolaylaşır. Ses ve yapı özelliklerine göre Türkçe olan kelimeler kullanmaya özen gösterilmelidir.



Uyarılar:

1.Dildeki bu ses olaylarından sadece söyleyişte kalanlarla yazı diline geçenler arasındaki farklara dikkat ediniz: ombaşı - onbaşı, Istambul - Istanbul, gelcekler - gelecekler, barmak - parmak, bilmeyor - bilmiyor vb. örneklerde olduğu gibi.

2. Ses özellikleri ve ses olaylarının kelimelerin imlâsıyla doğrudan ilgili yönle*rine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend, spor - sipor, uğur - uur, biçki - biçgi, içki - işgi, gazete - gaste / gazte, memleket - melmeket, eczahane - eczane, sütçü - südcü, işçi - içci, çift - çif, gibi örneklerde önce yazılanlar doğru, sonrakiler yanlıştır.

3. babası, altışar gibi örneklerdeki s, ş ünsüzleri koruyucu ünsüz (yardımcı ses) değildir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

TÜRKÇENİN HECE YAPISI VE HECE ÇEŞİTLERİ



Hece, ses organlarının aynı doğrultudaki hareketiyle ve bir çırpıda çıkarılan ses veya sesler topluluğudur.

Türkçede hecenin temelini oluşturan sesler ünlülerdir. Heceler de keli*melerin ses yapısını oluştururlar. Ünlüler tek başlarına hece özelliği gösterdikleri hâlde ünsüzler yanlarına ünlü almadan bir ses bütünlüğü, bir hece oluşturamazlar. Dolayısıyla Türkçe bir kelimede kaç tane ünlü varsa, o kadar da hece var demektir. Çünkü, Türkçe bir hecede, birden fazla ünlünün bulunması mümkün değildir. Türkçecilik kelimesindeki ünlü sayısıyla (ü, e, i, i) hece sayısının (Türk-çe-ci-lik ) birbirine eşit olması gibi.

Ünsüzler, kendilerini takip eden ünlülerle birleşerek hece oluştururlar. Bu sebeple bir kelime hecelerine ayrılırken -yan yana iki ünsüz gelmemişse- ünlü+ünsüz şeklinde değil, ünsüz+ünlü şeklinde hecelenir: ev - in - iz - de değil, e - vi - niz - de; güz - el - ler - in değil, gü - zel - le - rin vb. Benzer bir durum peş peşe gelen kelimeler arasında da vardır: Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse okurken birinci kelimenin son ünsüzü ikinci kelimenin ilk hecesine bağlanır. Buna da ulama denir: Dün akşam üç ekmek aldım. / Dü - nak- şa - mü -çek - me - kal - dım gibi.

Kelime içinde iki ünsüzün yan yana gelmesi durumunda ünsüzlerden bi*rincisi önceki heceye, ikincisi sonraki heceye ait olacak şekilde heceleme yapılır: bil - gin, öğ - ret - men - lik.

Yazıda, kelimenin hecelerine doğru yerden ayrılıp ayrılmadığı çok basit bir uygulamayla kontrol edilebilir: Kelime, hecelerine ayrıldığı şekliyle çok kolay ve akıcı bir şekilde söylenebiliyorsa heceleme doğru yapılmıştır. Tutukluk veya zorlanma oluyorsa kelime, yanlış yerden bölünmüş demektir.

Satır sonuna sığmayan kelimeler, hecelerine ayrılırken satır sonunda veya satır başında tek hece olacak şekilde ayrılmaz. Özel adlar, satır sonunda hecelerine ayrılmaz. Mizanpajı* bozmamak anlayışıyla kelimeleri gelişigüzel yerlerden bölmek doğru değildir.

Türkçede hece çeşitleri


Türkçe bir hecede en fazla dört ses bulunabilir. Türkçede, heceyi oluşturan seslerin sayısına ve bu seslerin hecedeki yerine göre altı çeşit hece vardır: (Aşağıdaki kısaltmalarda Ü ünlü, sesli yerine; S ünsüz, sessiz yerine kullanılmıştır.)

1. Bir ünlüden oluşan heceler ( Ü): e - rik, a-rı, u - yan.

2. Bir ünlü,bir ünsüzden oluşan heceler (Ü+S): el - ma, or - du, ül - ke.

3. Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler (Ü+S+S): ilk, üst, art,

4. Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler (S+Ü): el - ma, ar - ka - daş, gör- gü

5. Bir ünsüz, bir ünlü, bir ünsüzden oluÅŸan heceler (S+Ãœ+S): bil-dik, yal – nız - lık

6. Bir ünsüz, bir ünlü ,iki ünsüzden oluşan heceler (S+Ü+S+S): Türk, kurt, sarp, se-vinç-ten.

Bunlardan ilk üçü kelimenin sadece ilk hecesi olabilir. Diğerleri kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunabilir.

Yukarıda sıralanan hece çeşitlerine uymayan kelimeler Türkçe değildir.



VURGU


Konuşma amacıyla çıkarılan ses dizisinde hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı, daha kuvvetli olarak söylenmesine vurgu denir. Konuşmanın tekdüzelikten kurtarılması dilin doğasındaki vurgu ile sağlanmaktadır.

Vurgu, dilin bünyesinden ve konuşanın ruh hâlinden kaynaklanır. Bu sebeple vurgu, iki çeşittir:

1. Ä°STEÄžE BAÄžLI VURGU


Konuşanın isteğine ve kullanışına göre değişen, dilin doğal vurgusu dışında yapılan vurgudur. Konuşmanın etkisini artırmak, konuşmaya ahenk vermek, dinleyenleri etkilemek amacıyla yapılır. Pekiştirme vurgusu ve ahenk vurgusu olmak üzere ikiye ayrılır:

a) PekiÅŸtirme vurgusu


Duygu ve düşüncenin şiddetini, derecesini göstermeye yarayan vurgudur: Çok güzel! Enfes! Berbat! Çek git! Zevksiz adam! Kim alacaksa alsın!

b) Ahenk vurgusu


Genellikle bir dinleyici grubuna karşı yapılan konuşmalarda ve şiir okumada sözün etkisini, ahengini artırmak, dinleyenler üzerinde olumlu bir etki uyandırmak amacıyla isteğe bağlı olarak yapılan vurgudur:

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!

Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.

2. DOÄžAL VURGU


Dilin yapısı ve kelimenin anlamıyla doğrudan ilgili olan, konuşana ve kullanışa göre değişmeyen, herkes tarafından uyulması gereken vurgudur. Doğal vurguya uyulmadığı zaman dilin yapısı bozulur. Bazen de söylenmek istenenle ortaya çıkan anlam birbirinden farklı olur.

Batı dillerinden bazılarındaki gibi, Arapçadaki gibi çok kuvvetli bir vurgu Türkçede yoktur. Türkçede vurgulu hecelerle vurgusuz heceler arasında fazla şiddet farkı olmadığı için vurgulu heceyi ayırt etmek zordur. Kelimede hangi hecenin vurgulu olduğunu doğru tespit etmek için her defasında farklı bir hece diğerlerinden abartılı bir biçimde söylenir. Bu söyleyişlerden hangisi kulağa anormal gelmezse vurgu o hece üzerinde demektir. Meselâ,u-nut-ma keli*mesinde ma hecesi dışındaki heceler vurgulu okunduğu zaman anormallik sezilmektedir. Demek ki bu kelimede vurgu son hecededir.

Dil birliklerine göre; kelime vurgusu, grup vurgusu ve cümle vurgusu olmak üzere üç çeşit doğal vurgu vardır:

a) Kelime vurgusu


Kelimedeki hangi hecenin diğerlerinden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir. Türkçede kelimelerin genellikle son hecesi vurguludur. Yapım ekleriyle kelime genişletildikçe vurgu son heceye kayar: anne, durak, konut, sözlük; düşüncesizlik, çekingen.

Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymayan, vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır. Bunlardan başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:

·Yer adlarında ve coğrafî adlarda vurgu genellikle ilk hecede olur. Yer adlarından yabancı olanların Türkçe söylenişinde ise vurgu, sondaki heceden öndeki hecelere doğru geçer: Ankara, Kayseri, Erzurum, Türkiye, Asya, Avrupa; Almanya, İngiltere, Münih.

-istan ile biten adlarda (ve yer adlarında) vurgu sondadır: Gülistan; Türkistan, Hindistan, Yunanistan, Kazakistan.

·Zarfların çoğu: ahmakça, ansızın, artık, ayrıca, belki, demin, gayet, hâlâ, hatta, iyice, kurnazca, öğleyin, önce, sonra, şimdi, şöyle, yalnız, yarın, yine, zorla.

·Ünlem ve ünlem olarak kullanılan adlarla hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: acaba, aferin, arkadaş!, Aslan!, baba!, beyefendi!, elbette, evet, garson!, Güler!, haydi, hayır, işte, Mehmet!, peki, yahu.

·Dil adları: Almanca, Arapça, Farsça, Rusça, Türkçe.

·Küçültme eki almış bazı sıfatlar: alçacık, azıcık, daracık, incecik, kısacık, küçücük, ufacık, yumuşacık.

·(Geniş zaman çekimi dışında) -ma, -me olumsuzluk eki almış fiiller: aldatmadılar, gitmemek, istemeyecek, kalkmıyor, konuşmamak, oturmayacaklar, uyumayın.

·Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: anne, banka, çekirge, görümce, karınca, masa, posta, radyo, teyze, yenge.

·Birleşik kelimelerden bazıları: bugün, biraz, birçok, onbaşı, başçavuş, cumartesi, ayakkabı, kahverengi.

Bu kelimelere vurgulu ek geldiÄŸi zaman da (vurgu, kelime tabanının son hecesinde olmadıkça) vurgunun yeri deÄŸiÅŸmez: annelik, Almancadan, Ankara’da, Bolu’dan, karıncaya, masayı, önceki, radyoda, Türkçenin, yarınki.

Çekim eki almış kelimelerde vurgu çoğunlukla çekim eki üzerindedir. Vurgusuz bazı çekim ekleri ise vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Vurguyu önceki heceye atan vurgusuz çekim ekleri aşağıda sıralanmıştır:

·-n vasıta hâli eki: baharın, güzün, kışın, yazın.

·-la / -le eki: atla, babamla, bıçakla, çocukla, kalemle.

·-ca / -ce ve bunun geniÅŸlemiÅŸ ÅŸekli –casına / -cesine eki: açıkça, bence, güzelce, onca, yüzlerce; alçakçasına, aptalcasına, delicesine.

·Soru eki: bildi mi?, öğrenecekler mi? sevecek misiniz?; Ankara mı?, güzel mi?, kitap mı?

·-dir eki: akıllıdır, bilmiştir, gelecektir, geniştir, kısadır.

·Kişi ekleri (Birinci ve üçüncü kişi emir ekleri dışında): geleceğim, görmeliyim, güzelsin, kalkın, kalmışsınız, oturunuz, yazarım, yazasın, yorgunum.

· -yor şimdiki zaman eki: alıyor, gülüyor, okuyor.

·Birleşik çekimlerde kullanılan hikâye (-di), rivayet (-miş) ve şart (-sa) ekleri: başlardı, çalışırsak, gidermiş, giderse okurdum.

-ken, -madan / -meden gibi bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur: almadan, başlarken, durmadan, giderken, uyumuşken, yazacakken.

-ınca ve -dıkça zarf-fiil eklerinde vurgu son hecede değildir: gittikçe, görünce, satınca, okudukça.

Dilin yapısıyla doğrudan doğruya ilgili olan vurgu, yanlış hecede yapılırsa anlam karışıklığı ortaya çıkar. Yalnız kelimesinin yanlız şeklinde söylenmesi nasıl bir dil yanlışıysa, meselâ okuyan kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı derecede önemli, bir dil yanlışıdır. Başka millete mensup insanlardan Türkçeyi yeni öğrenenlerin Türkçedeki vurguları kendi dillerindeki gibi vurgulamalarında ve vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını veya türlerini değiştiren kelimelerde bu durum açıkça görünür:

bebek: küçük çocuk Bebek: İstanbul'da bir semt

kurtuluş: kurtulma, istiklâl Kurtuluş: Ankara'da bir semt

kartal: bir kuÅŸ Kartal: Ä°stanbul'da bir semt

bayat: taze olmayan Bayat: Oğuzların bir boyu

garson : isim Garson!: Hitap, ünlem

yalnız: sıfat veya zarf yalnız: bağlama edatı

okuma: kıraat okuma: okumamaktan emir

bıçakla: bıça klamaktan emir bıçakla: bıçak ile

Türkçede asıl vurgu yanında ikinci derecede bir kelime vurgusu daha vardır: Kelimenin asıl vurgusu sonda ise, ikinci derecedeki vurgu ilk hecede; asıl vurgu ilk hecede ise, ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: annemin, babamın, deminki, evdeki, Kurtuluş.

Türkçede vurgu bakımından en zayıf hece, orta hecedir.

b) Grup vurgusu


Kelime gruplarında hangi hecenin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir. Bir kelime grubunu oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayrı vurgusu olduğu gibi, kelime grubunun da, kelime vurgusunun üstünde, kendine özgü bir vurgusu vardır. Grup vurgusu, grubu oluşturan kelimelerdeki vurgulardan daha şiddetlidir.

Türkçede grup vurgusu, yardımcı unsur olan (grubun başında yer alan) kelimenin vurgusunun bulunduğu hecededir: beyaz kitap, otuz kalem, evdeki hesap, evin kapısı, masa örtüsü, yuvarlak masa, dilim dilim, gitgide, koşa koşa, çarçabuk, su hava ateş ve toprak, Ali ile Veli, Kızılırmak, Çanakkale, zikretmek, alay etmek, yapıvermek, Osman Bey, Mustafa Kemal Paşa, Fahriye abla, Oğuz Kağan, ey oğul, on iki, güneşe karşı, bunun için, yazı yazmak, okula gitmek, işten dönüş, yuvaya koşan, kitap okuyarak.


TONLAMA


Konuşma sırasında ses perdeleri arasında sürekli değişme olur. Bu perde değişikliği konuşma sırasında seslerin farklı farklı tonlarda çıkmasını sağlar. Duyguların veya düşüncelerin gereğine göre bir uyum içinde, seslerin yükseltilip alçaltılmasına tonlama denir. Tonlama, konuşmada tekdüzeliği önler, söyleyişe ahenk katar.

Konuşma sırasında duygularla ilgili olarak özel bir tonlama yapılmadığı zaman dilin doğal tonlaması ortaya çıkar. Buna göre bildirme cümlelerinde sesin tonu cümlenin sonuna doğru azalır; dilek cümlelerinde ise yükselir. Olumsuz cümlelerde, olumsuzluk edatı üzerinde sesin tonu yükselir. Birleşik cümlelerde ise, yan cümlenin yüklemi yüksek tonlu söylenir. Ara cümlelerde tonlama yapılmaz.


Åžu bayırlarda –ki vaktiyle baÄŸlardı- sesi dünyayı tutan bereket çaÄŸlardı.


Atlar şahlanmalıdır, yaslar saklanmalıdır.

Tonlamanın dile kazandırdığı anlam incelikleri sadece işitmeyle kavra*nabilir. Tonlama yazıda gösterilmez. Meselâ, anlaştık mı? kelimesi alçak, yüksek veya alaylı tonla söylenmesine göre memnuniyetten tehdide kadar çeşitli anlamlar kazanır.

Topluluk karşısındaki konuşmalarda ve şiir okumada tonlamanın ayrı bir yeri vardır. Güzel bir şiir, vurgu ve tonlamaya dikkat edilmeden okunursa anlamından çok şeyler kaybedebilir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

KELİME (SÖZCÜK)


Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır.




KELÄ°MEDE ANLAM


Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler.


Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:


A. ANLAM BAKIMINDAN KELÄ°MELER


Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde sıralayalım.


1. GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)


Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir.


Meselâ, “ağız” dendiÄŸinde akla ilk gelen, organ adıdır. “göz” kelimesi de öyle.


Soğuktan su boruları patlamış.


Ayağında eski bir spor ayakkabı var.


Biraz sonra toprak bir yola girdik.


Kanadı kırık bir martı gördüm.


Soğuk sudan boğazı şişmişti.


Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım.



2. YAN ANLAM


Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.


Meselâ “göz” dendiÄŸinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama “iÄŸnenin gözü”, “çantanın gözü”, masanın gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir.


Meselâ, “düşmek” kelimesi “Meyveler tek tek yere düştü” cümlesinde temel anlamda; “ÇocuÄŸun pantolonu düşüyordu”, “Bu yılın ilk karı düştü” ve “Kavakların gölgesi yola düştü” cümlelerinde yan anlamdadır.


Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar. (arka taraf)


Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış.


Uçağın kanadı havada parçalanmış.


Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor.


Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum.


Köprünün ayağına bomba koymuşlar.



SomutlaÅŸma ve soyutlaÅŸma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir. Onun için somutlaÅŸma ve soyutlaÅŸma, dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür. Somut anlamıyla “geçilen yer” demek olan “yol” kelimesi “yöntem, metot” anlamına gelerek soyutlaÅŸmıştır.


Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır. Buna yakıştırmaca denir. Uçağın kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu v.b.


3. MECAZ ANLAM


Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir.


Bu konuyu bir daha açmayacağım.


Derdim çoktur, hangisine yanayım.


Doktora boş gözlerle bakıyordu.


Bu şarkıya bayılıyorum.


Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı.


Yakında savaş patlayacak.


Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir. İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir. Eğretileme ve deyim aktarması da denir.


“Kurban olam, kurban olam


BeÅŸikte yatan kuzuya” (açık istiare)


“Tekerlekler yollara bir ÅŸeyle anlatıyor.” (kapalı istiare)


İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir. Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz. İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır. Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir. (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir.)


Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl


Saçını kestir demedim mi?


Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek.


Ayağını çıkarmadan girebilirsin.


Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor.


Orhan Veli’yi okur musun?


4. DEYÄ°MLER


Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.


Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?


Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.


Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.


Her gördüğüne dudak büküyordu.


Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.


İki genç adam boğaz boğaza geldi.


Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.


Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.


Matematiği aklım almıyor..


Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.


Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.


Bizimkinin iyice çenesi düştü.


Göze girmek için her şeyi yapıyor.


İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.


Bu soruya kafa yormanı istemiştim.


Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.


Burası çok ayak altı, şurada duralım.


Deyimlerin özellikleri:


a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir.


b) Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.


Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,


"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,


"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,


"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,


"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.


Ama istisnalar yok deÄŸildir: “baÅŸ baÅŸa vermek” ve “kafa kafaya vermek” gibi.


Araya baÅŸka kelimeler girebilir:


“Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep derde soktu.


c) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok ÅŸey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armaÄŸanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-”


d) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.


1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:


ağzı açık, kulağı delik,


eli uzun, kaşla göz arasında,


bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-,


can kulağı ile dinle-, köprüleri at-,


pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-,


kafayı ye-, aklı alma-,


akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-,


bel bağla-, çenesi düş-,


göze gir-, dara düş-,


2. Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır.


Yorgan gitti, kavga bitti.


Dostlar alışverişte görsün,


Atı alan Üsküdar'ı geçti,


Tut kelin perçeminden,


Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı,


Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.


Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?,


Ne şiş yansın ne kebap.


e) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur. Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.


f) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır. Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?


Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun ..


g) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:


Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu. (Yüklem)


Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)


Aslan payı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)


O, dik kafalı biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)


h) Kafiyeli deyimler de vardır:


Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı



5. TERÄ°M ANLAM


Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.


Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar.


Örnek: kök, mısra, muson.


“yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de geometri terimleridir.


Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır.


Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir.


Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir. Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur.


BoÄŸaz’ı geçip Karadeniz’e ulaÅŸtık.


Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur.


Ağacın kökleri çok derinde.


Üçgenin iç açıları toplamı 180’dir.


6. ARGO ANLAM


Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir.


Argo, dil içinde bir dil gibidir.


Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır.


Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir.


Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır.


Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir.


Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir.


“Canına yandığımın dünyası” gibi


aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek


mektep çocuğu: acemi, toy


zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak


yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek


arakçı: hırsız


bal kabağı: aptal, beyinsiz


çakmak: sınıfta kalmak


7. SOYUT ANLAM


Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir.


Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik...


8. SOMUT ANLAM


Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.


Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak...


Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir.


“Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum.”


“Adam yıldızlara basa basa yürüyordu.”

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

B. KELÄ°MELER ARASINDAKÄ° ANLAM Ä°LÄ°ÅžKÄ°LERÄ°


1. EÅž ANLAMLI KELÄ°MELER


Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir.


kıymet - değer

cevap - yanıt

sene - yıl

medeniyet - uygarlık

imkân - olanak

acele - ivedi

zelzele - deprem

yoksul - fakir

misafir - konuk

sınav - imtihan

yöntem - metot

mesele - sorun

fiil - eylem

kelime - sözcük

vasıta - araç ...


Fakat bazı durumlarda anlamdaÅŸ kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı” kelime grubunda “kara” kelimesinin yerine “siyah” kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaÅŸ veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliÄŸini taşımaları gerekir.


Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:


deprem-yer sarsıntısı-zelzele,


kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen



2. YAKIN ANLAMLI KELÄ°MELER


Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.


göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,


Kardeşim sana küsmüş.


Kardeşim sana kırılmış.


Kardeşim sana gücenmiş.


Kardeşim sana darılmış.


Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.


Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek)


Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan)


Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi. (yürekten, candan)


Yaptığı işi önemsemiyordu. (özen göstermiyordu.)



3. ZIT ANLAMLI KELÄ°MELER


Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.


Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,


Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz.


“sevinmek” karşıtı sevinmemek deÄŸil “üzülmek”tir.


Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir.


“doÄŸru” kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede “eÄŸri” olurken, diÄŸerinde “yanlış” olabilir.


Ä°ki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaÅŸ, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliÄŸini taşımaları gerekir. Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar. Hafif olmayan anlamındaki “ağır” kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafif”le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir.



4. EÅž SESLÄ° KELÄ°MELER


Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır.


Gül: 1. çiçek, 2. gülmekten emir


Kır: 1. kırsal alan, 2. kırmaktan emir, 3. beyaz


Yazma: 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma işi


Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur. Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir:


Siyah anlamındaki “kara” ile “kar-a” (-a: yönelme hâl eki) gibi


“Oyuncakları olmuÅŸ çocukların kurÅŸunlar”


“Zalimler her saat taze fidanları kurÅŸunlar”


Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya


Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya


“hala” ve “hâlâ”, “kar” ve “kâr”, “adet” ve “âdet” kelimeleri eÅŸ sesli deÄŸildir. OkunuÅŸları ve anlamları farklıdır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

DOLAYLAMA


Bir sözcüğü birden fazla sözcükle ifade etmeye dolaylama denir. Dolaylamaların temelinde halkın benimsemesi vardır.


ÖrneÄŸin bizler nasıl oluÅŸtuÄŸuna pek bakmadan “aslan” için “ormanların kralı” deriz. Çünkü insanlar arasında bu, öyle benimsenmiÅŸ, kabul görmüştür.


Kaleci : File bekçisi

Turizm : Bacasız sanayi

Kömür : Kara elmas...




YANSIMA SÖZCÜKLER


Doğada duyulan seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklere yansıma denir.


“Suyun şırıltısı insanı dinlendirir.”

“Kedinin acı miyavlaması ile uyandım.”

“Åžu cızırtıyı durdurun artık.”

cümlelerindeki altı çizil sözcükler birer yansımadır. Çünkü bu sesleri biz doğada duyuyoruz.




Ä°KÄ°LEME


Sözün anlamını pekiştirmek, onu zenginleştirmek ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için iki sözün bir araya getirilmesiyle oluşan söz öbeklerine ikileme denir.


İkilemeler aynı sözcüğün tekrarıyla, yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla, karşıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla, biri anlamlı biri anlamsız sözcüklerle yapılabilir.


“Adam acı acı güldü.”

cümlesinde ikileme aynı sözcüğün tekrarı ile,

“Yalan yanlış sözlerle bizi oyalamışlardı.”

cümlesinde yakın anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması ile,

“Gece gündüz çalışıyordu.”

cümlesinde karşıt anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması ile,

“Lütfen saçma sapan konuÅŸma.”

cümlesinde ikileme biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerin birlikte kullanılması ile oluşmuştur.




AD AKTARMASI


Benzetme ilgisi kurmadan bir sözün, başka bir sözün yerine kullanılmasına ad aktarması denir.


“Seni ÅŸirketten aradılar.”

cümlesinde “ÅŸirket” sözcüğünde ad aktarması vardır. Burada ÅŸirkette görevli birinin, örneÄŸin sekreterin araması söz konusudur. Ama cümlede “ÅŸirketten” sözü ile genel söylenip, özel anlam anlatılmak istenmiÅŸtir.


“Ben ortaokulda Akif'i çok okudum.”

cümlesinde “Akif” sözü ile Mehmet Akif'in ÅŸiirleri kastedilmiÅŸtir.


“Öğretmen içeri girince sınıf ayaÄŸa kalktı.”

cümlesinde “sınıf” sözcüğünde ad aktarması vardır. Bu cümlede “sınıf” ile anlatılmak isten “öğrenciler”dir. Dış söylenerek iç kastedilmiÅŸtir.


“Batı teknolojide bizden ileridir.”

“Türkiye sizinle gurur duyuyor.”

“Soba yanınca oda ısındı.”

cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde ad aktarması söz konusudur.




ATASÖZÜ


Bir deneyimi, birikimi aktarırken değer yargısı oluşturan ve değer yargılarını yaşatan, akılda kalıcı, özlü sözlerdir.Bir toplumun derin manevi, tarihsel

ve mitoloji bilgilerini birleÅŸtirirler.


Bazı özellikleri ise ;


- Kalıplaşmış sözlerdir.

- Sözlerin yeri değiştirlemez ,başka söz kullanılamaz.

- Kısa ve öz olmalıdır. Az sözle çok şey ifade etmelidir.

- Genellikle tek cümleden bazen de iki cümleden ibarettir.

- Atasözlerinin kimileri doğrudan doğruya öğüt vericidir.

- Atasözlerinin mecazi anlamları vardır.Kimisinde ise mecaz yoktur,doğrudan sözlerdir.

- Diğer anonim halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi atasözlerinin de,ilk söyleyeni zamanla unutulmuştur.

- Atasözleri ulusların çok değişik dönemlerinde söylenmiş sözlerdir.

Bunun için de bazılarının söylenmiş oldukları döneme göre çok

doğru sözler olabilmelerine karşın günümüzde ya da gelecekte doğrulukları tartışılabilecektir.



Bazı örnekler :


* Acı patlıcanı kırağı çalmaz.

* Görünen köy kılavuz istemez.

* Harman yel ile, düğün el ile olur.

* Saç sefadan tırnak cefadan uzar

* Yazın başı pişenin,kışın aşı pişer

* Zahmetsiz rahmet olmaz.




ÖZDEYİŞ (VECİZE)



Söyleyeni belli, kısa, anlamlı sözdür. Bireysel ya da toplumsal bir ilke, bir görüş, bir kanıyı en kısa yoldan anlatır. Yaşam deneyimine ve gözleme dayanır.


Bazı örnekler:


* Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır, ancak Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır. (Mustafa Kemal ATATÜRK)

* Bir ülkenin geleceği o ülke insanlarının göreceği eğitime bağlıdır. (Albert Einstein)

*İyiliğe gücün yetmezse, kötülük etme. (Aristo)

*En tehlikeli insanlar yarı deliler ve yarım akıllılardır. (Goethe)

*Fenalıkların ilki ve en büyüğü, haksızlıkların cezasız kalmasıdır. (Eflatun)

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

SÖZCÜK TÜRLERİ


Sözcükler tür bakımından temelde iki ana gruba ve sekiz ayrı türe ayrılır:


a. İsim soylu sözcükler: İsim,sıfat,zamir,zarf,edat,bağlaç ve ünlemler

b. Fiiler soylu sözcükler: Fiiller



Ä°SÄ°M (AD)


Varlıkları,kavramları karşılayan sözcüklerdir.

İsimlerle,karşıladıkları kavram ve nesneler arasında çok sıkı bir ilgi vardır.Bunlar daima birbirlerini çağrıştır.


Örneğin; "kitap" sözü aklımızda hemen varlık olarak "kitap" nesnesini canlandırır ya da bir kitabı gördüğümüzde zihnimize hemen onu karşılayan isim gelir.


Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişki varlığını söyleyemeyiz. Örneğin "dert" dendiğinde aklımızda bir nesne canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum olduğu zihnimizde belirir.


İsim çeşitleri ise şu şekildedir:



A. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler


1. CÄ°NS Ä°SÄ°M


Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir.Bu varlıkların benzerleri etrafta çoktur.

Cins isimlerin ilk harfleri büyük harflerle yazılmaz.


Örn.; "Çiçek,okul,kitap,silgi ..." v.s.




2. ÖZEL İSİM


Tek olan,tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan isimlerdir.


Ankara, Kayseri, Adıyaman gibi yer adları,

Hatice, Sultan, Recep gibi kişi adları,

Türkiye, İtalya, Sudan gibi ülke adları,

Günün Ötesi, Kiralık Konak, Türk Edebiyatı, Hürriyet gibi kitap, dergi, gazete adları,

Bilkent Üniversitesi, Yeşilay, Türkiye Büyük Millet Meclisi gibi kurum adları,

İngilizce, Türkçe, Rusça gibi dil adları,

Boncuk, Tekir, Yumak gibi hayvanlara verilen adlar özel isimdir, başharfleri büyük harf olarak yazılır.



B. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler


1. TEKÄ°L Ä°SÄ°M


Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil isim denir.

Bunlar; "kitap, çocuk, şiir, bilgisayar ..." gibi bir varlığı karşılayan isimlerdir.



2.ÇOĞUL İSİM


Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul isimler, "-ler, -lar" eki getirilerek yapılır.


"Kitaplar, çocuklar, şiirler, bilgisayarlar ..."




3.TOPLULUK Ä°SMÄ°


Yapıca tekil olduğu halde, yani çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir .


"Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü ..." sözcükleri birer topluluk adıdır.



Topluluk isimleri de çoğul eki alabilir. Bu durumda grupların çoğulu bildirilmiş olur.


Örn.; "Ordular ilk hedefiniz Akdeniz!" cümlesinde "ordu" topluluk ismi çoğul eki almıştır.Burada ordunun birden fazla olduğu anlatılmak istenmiştir.



C. Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler


1.SOMUT (MADDE) Ä°SÄ°M


Duyu organlarımız ile algılanan isimlere somut isim denir.


"Kitap,masa,insan,ışık ..." isimleri, beş duyumuzdan biri ile algılanan somut isimlerdir.



2.SOYUT (MANA) Ä°SÄ°M


Duyu organlarımız ile algılanamayan, ama varlığına inandığımız isimleridir.


"Neşe, özlem, sevgi, korku ..." isimleri, duyu organımız ile algılanamayan soyut isimlerdir.



D. Yapıları Bakımından İsimler


1. BASÄ°T Ä°SÄ°M


Yapım eki almamış kök halindeki isimlerdir.


"Masa,sıra,televizyon,kalem,defter,anne ..."



2. TÃœREMÄ°Åž Ä°SÄ°M


İsim yada fiil kökünden yapım ekiyle elde edilen yeni,anlamlı isimlerdir.

Türemiş bir iismle o ismin kökü arasında mutlaka anlam bağlantısı vardır.


"Kulaklık,gözlükçü,sevgi,yolcu,görev,kitapç ı,t uzlu k,evsiz,Türkçe ...



3. BİRLEŞİK İSİM


- En az iki sözcükten oluşurlar.

- Sözcükler temel anlamlarını yitirip,birlikte yeni bir anlam kazanırlar.

- Sözcüklerin türleri ne olursa olsun mutlaka bir ismi karşılar.

- Her zaman bitişik yazılırlar.


"Biçerdöver, dedikodu, uçaksavar, sivrisinek,eczane, ateşböceği, sütlaç ..."


NOT:

sütlaç => sütlü + aş


"sütlü" kelimesinde süt sıfattır ve "ü" harfi ses düşmesine uğrar. "aş" ise isimdir ve "ş" "ç" ye dönüşür.


Aynı şekilde ;

eczane => ecza + hane


"ecza" kelimesi isimdir, "hane" kelimesinde ki "h" harfi ise ses düşmesine uğramıştır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

EKLER ve SÖZCÜK YAPISI



I. EKLER


Sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir.


Ekler çekim eki ve yapım eki olmak üzere temelde ikiye ayrılır.




A. ÇEKİM EKLERİ


Çekim ekleri fiil çekim ekleri ve isim çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Fiil çekim eklerini “fiiler” konusunda gördüğümüz için burada sadece isim çekim eklerine deÄŸineceÄŸiz.


Şimdi isim çekim eklerini anlamlarıyla görelim.




İSİM ÇEKİM EKLERİ


İsim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklerdir.



1. Çokluk Eki


Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir.


"Okullar, evler, insanlar, çiçekler, sular..."


Çokluk eki, bu işlevinin dışında eklendiği sözcüğe değişik anlamlar da kazandırır.


“Türkler köklü milletlerdendir.”


cümlesine “millet” anlamı,


“BeÅŸ yaÅŸlarında bir çocuÄŸu var.”


cümlesine “yaklaşık” anlamı,


“Bu akÅŸam Bülent Beyler bize gelecekler.”


cümlesine “aile” anlamı,


“AkÅŸamları erken yatmayı severim.”


cümlesine “her” anlamı katmıştır.



2. Hâl (Durum) Ekleri


İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir.


a. - i hâl eki (belirtme hâli) : Ä°simlere getirilen “-ı, -i, -u, -ü” ekidir.


“Ses - i duydum.”


“Okul - u bitirdim.”


cümlelerinde kullanılan eklerdir. Fiilin neyi etkilediÄŸini gösterir. Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir.



b. - e hâl eki (yönelme hâli) : Ä°sme getirilen “-a, -e” hâl ekidir.


“Okula dün gitmedim.”


cümlesinde yer bildirir.


“AkÅŸama size geleceÄŸiz.”


cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar.



c. - de hâl eki (bulunma hâli) : Ä°sme getirilen “-da, -de, -ta, -te” ekidir.


“Durakta otobüs bekliyor.”


cümlesinde yer bildirir.


“Ä°ki saattir ayakta duruyor.”


cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.


“BeÅŸte gidelim sinemaya.”


cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış.


“Onlar sanatın gözde kiÅŸileridir.”


cümlesinde eklendiÄŸi sözcüğün anlamını deÄŸiÅŸtirmiÅŸ ve sıfat yapmış. “-de” hâl eki bu durumda yapım eki olmuÅŸtur.


“Tarlada adam boyunda mısırlar vardı.”


cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamıştır.



d. - den hâli (çıkma durumu) : Ä°sme getirilen “-dan, -den, -tan, -ten” ekidir.


“Dükkândan az önce çıktı.”


cümlesinde yer bildirmiş.


“Ä°zmir'e akÅŸamdan gidelim.”


cümlesinde zaman bildirmiş.


“Sıradan kitaplar sana bir ÅŸey kazandırmaz.”


cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş.


“Kitaptan daha iyi dost olur mu?”


cümlesinde karşılaştırma bildirmiş.


“Hastalandığından okula gelememiÅŸ.”


cümlesinde neden bildirmiş.



e. Yalın hâli : İsimlerin hâl eki almamış şeklidir. İsimler hâl ekleri dışındaki çekim eklerini aldıklarında yalın hâlden çıkmaz.


“Çiçek, evler, okulumuz, kitap, aÄŸaç...”



3. EÅŸitlik Eki


İsim soylu sözcüklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan - ce , -ca (-çe, -ça) ekleridir.


“Böyle çocukça davranmamalısın.” (benzerlik)


“Ailece tatile gittik.” (topluluk, birlikte)


“Benden boyca uzunsun”. (karşılaÅŸtırma, bakımından)


“Bence sen de haklısın.” (görelik, kanaat)


“Masraflarınız ÅŸirketimizce karşılanacak.” (tarafından)



4. Ä°yelik Eki


Eklendiği ismin bir şahsa ya da nesneye ait olduğunu gösteren ektir. Aitlik ilgisini, kendinden önceki bir sözcüğe ya da söz öbeğine bağlayarak bildirir. Altı şahsa göre çekimlenir.

(benim)_____defter - im___-_silgi - m


(senin)___-__defter - in___-__silgi - n

(onun)______defter - i______-silgi - si

(bizim)____--defter - imiz_-_--silgi - miz

(sizin)--------defter - iniz------silgi - niz

(onların)------defter - leri -----silgi - leri


İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir. Örneğin iyilik üçüncü tekil kişi eki ile belirtme hâli eki karıştırılabilir.


“Ev- i yeni aldık.” (o evi)

“Ev- i çok büyükmüş.” (onun evi)


Bu iki sözcükte de “-i” eki var. Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için ÅŸu soruyu sorabiliriz:


“Kimin evi?”


Bu soruyu sorduÄŸumuzda ikinci cümlenin cevap verdiÄŸini ve “Onun evi büyükmüş.” ÅŸeklinde söylenebildiÄŸini görüyoruz. Öyleyse “-i” eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise “Neyi aldık?” sorusuna cevap verdiÄŸinden “-i” hâl eki olarak kullanılmıştır.


Ayrıca “-i” eki almış sözcüğün başına “onun” sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz.


(Onun) “Ev - i yeni aldık.”


olmuyor, ama


(Onun) “Ev - i çok büyükmüş.”


oluyor. Demek ki ikinci cümledeki “-i” eki, iyelik ekidir.



5. Ä°lgi Ekleri


İyelik ekiyle çok sıkı biçimde ilgisi olan bir ektir. Eklendiği isme ait olan başka bir sözün varlığını gösterir. Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir.


Ben - im = kitabım

Sen - in = kitabın

O - nun = kitabı

Biz - im = kitabımız

Siz - in = kitabınız

Onlar - ın =kitapları



B. YAPIM EKLERÄ°


İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir.


Burada kök sözünü de açıklamakta fayda var.


Kök


Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.


Köklerde yapım eki bulunmaz, ancak çekim eki bulunabilir. Örneğin;


“AÄŸaçlarımız” sözcüğünde “aÄŸaç”, sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır. “lar” çokluk ekidir; yani isim çekim ekidir.


“-(ı)-mız” eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir.


Öyleyse bu sözcük yapım eki almamıştır, kök hâlindedir.


Kökler iki türde bulunur: İsim kökleri ve fiil kökleri.


“Baktı” sözcüğündeki kök “bak-” fiil kökü; “tuzluk” sözcüğünün kökü olan “tuz” isim köküdür.


Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.


“Balıkçılık” kelimesinin ek ve köklerine “balık-çı-lık” ÅŸeklinde ayrılır. Yoksa “balık” kelimesi bölünüp de köküne “bal” denemez. Çünkü “bal” kelimesi ile “balık” kelimesi arasında anlamca baÄŸlantı yoktur.


Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir.


Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir.


Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları


Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke bağlı olmak şartıyla, değiştirir. Örneğin;


“Kitabı aradım.”


cümlesindeki “kitaözcüğü “sayfalardan oluÅŸan ve okunan nesne” anlamındadır. “-i” hâl ekini alarak “kitabı” ÅŸekline geldiÄŸinde de anlamı deÄŸiÅŸmemektedir.


“Kitapçı aradım.”


cümlesinde ise “sayfalardan oluÅŸan ve okunan nesne” olan “kitap” sözcüğü “-cı” yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiÅŸ, “kitap satılan yer” anlamına gelmiÅŸtir. Yani “kitap”la bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluÅŸmuÅŸtur.


Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir. Yani önce yapım ekleri, sonra çekim ekleri gelir. İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır.


Ek ve kök hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin önemlileri üzerinde durabiliriz.



1. Ä°simden Ä°sim Yapan Ekler


İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.


“Kiralık ev vardır.

“Sulu yemeleri çok sever.”

“Ä°ÅŸsiz insanlara yardımcı oluyordu.”

“Büyüyünce futbolcu olacakmış”

“Sınıflara üçer kiÅŸi alalım.”



2. Ä°simden Fiil Yapan Ekler


İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.


“Bahçedeki çiçekleri suladı.”

“Hastamız nihayet düzeldi.”

“Arabanın çamurluÄŸu eÄŸrildi.”

“Dudağın kanamış.”

“ÇocuÄŸunu görünce gözleri yaÅŸardı.”

“Kulağına ne fısıldadı?”

“Bugün çok geciktin”

“Sonbaharda yapraklar sararır.”



3. Fiilden Ä°sim Yapan Ekler


Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir.


“Otobüs durakları yenileniyor.”

“Ders çalışmak için istek gerekir.”

“Asırlardır bir yığın dertle uÄŸraşıyoruz.”

“Evrenin mayası sevgi deÄŸil midir?”

“Senin alıngan olduÄŸunu unutmuÅŸum.”

“Dalgıçlar batan gemiyi arıyor.”

“Okuyucu eserin kalitesini bilir.”

“Yazı yazmakta ustalaÅŸmıştı.”

“Artık elektriklerde kesinti olmayacak.”

“Bu daÄŸlar arsında geçit var mı?”



4. Fiilden Fiil Yapan Ekler


Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.


“Masadan düşen vazo kırıldı.”

“KurÅŸun sesiyle ortalık karıştı.”

“Ä°nÅŸaatı iki yılda bitirdi.”

“Küçük köpek, konuklara saldırdı.”

“Bakkaldan kendine gazete aldırttı.”

“Bahçedeki çiçekleri koparmışlar.”

“Savcı bütün dosyaları inceletti.”

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

Ä°SÄ°M TAMLAMALARI



Bir ismin aitlik ilgisi bakımından daha belirli hale gelmesi için başka bir isim tarafından tamlanmasıyla meydana gelen söz öbeğine isim tamlaması denir.


Belli kuralar dahilinde en az iki sözcük bir araya gelerek isim tamlamasını oluşturur.


İsim tamlamaları "tamlayan ve tamlanan" olmak üzere iki unsurdan oluşur.


Tamlayan birinci sözcük, tamlanan ise ikinci sözcüktür.İsim tamlamalarının tamlayanında ilgi, tamlananında ise iyelik eki vardır.



1. BELÄ°RTÄ°LÄ° Ä°SÄ°M TAMLAMASI


Tamlayanın ilgi, tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.


Her iki unsuru da ek olarak oluşturulan bu tür tamlamalarda kuvvetli bir aitlik ilgisi vardır.


"Evin kapısı açık kalmış."


cümlesindeki "evin kapısı" söz öbei belirtili isim tamlamasıdır. Görüldüğü gibi, her iki sözcük de ek almıştır.Bu tamlamada iki sözcük arasındaki kuvvetli bir ilişki kendini göstermektedir.


Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcükler girebilir.


"Kerem'in mavi gömleği güzelmiş."

cümlesinde araya "mavi" sıfatı girmiştir.


"-den" hal eki tamlayanda kullanılan ilgi ekinin yerine geçerek belirtili isim tamlaması kurulabilir.


"Resimlerin birini de ben alayım."

cümlesindeki "resimlerin biri" sözü belirtili isim tamlamasıdır. Biz bunu "resimlerden birini" biçiminde de söyleyebiliriz. Yani sadece tamlayan eki "-in" yerine, aynı işlevi gören "-den" hal ekini getirmiş oluyoruz.


Belirtili isim tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabileceği gibi, bir tamlanan birden fazla tamlayana da bağlanabilir.


"Evin bahçesi, odaları, mutfağı o kadar geniş ki ..."

cümlesinde "evin" tamlayan; "bahçesi, odaları, mutfağı" sözcükleri de tamlanandır.



2.BELÄ°RTÄ°SÄ°Z Ä°SÄ°M TAMLAMASI


Tamlayanın ilgi eki almayıp tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.

Bu tür tamlamalarda bir ismin başka bir isme aitliğinden çok bir nesne ya da kavram ismi oluşturmak esastır.


"Çocuğun elbisesini alacağız."

cümlesinde "çocuğun elbisesi" tamlaması belirtilidir.Bu tamlamada belli bir çocuğa ait elbiseden söz edilmektedir.


Biz bu tamlamayı;


"Çocuk elbisesi alacağız."

şeklinde söylersek yani "-nın" ekini kaldırırsak tamlama belirtisiz olur. Bu durumda belli bir kişiye ait elbiseden değil,genel bir elbise çeşidinden "çocuk elbisesi" nden söz etmiş oluruz.


Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan tamlananın neden yapıldığını,neye benzediğini bildirebilir.


"Lahana turşusu" , "Erik hoşafı" , "Bulgur pilavı"

Bu tamlamalarda tamlayan tamlananın neyden yapıldığını bildirir.


"Deve kuşu" , "Kılıç balığı" , "Küpe çiçeği"

Bu tamlamalarda ise tamlayan tamlananın neye benzediğini bildirir.



3. TAKISIZ Ä°SÄ°M TAMLAMASI


Tamlayanı ve tamlananı ek almamış olan isim tamlamalarıdır.

Takısız isim tamlamalarında her iki unsur da ilgi ve iyelik eklerini almaz.


Bu tamlamalar iki grupta incelenir.


a)Bir şeyin neyden yapıldığını gösterir.


"Boynunda altın kolye vardı."

cümlesindeki "altın kolye" sözü kolyenin neyden yapıldığını gösterir.


"Cam vazo,çelik tencere,deri mont ..." tamlamaları da bunlara örnektir.



b)Bir ÅŸeyin neye benzediÄŸini bildirir.


"Altın saçları rüzgarda dalgalanır."

cümlesinde "altın saç" takısız isim tamlamasıdır. bu tamlamada "saçlar" altına benzetilmiştir.


"Gül yanak, zeytin göz,tilki Rıfkı ..." gibi tamlamalar takısız isim tamlamasıdır.



4.ZÄ°NCÄ°RLEME Ä°SÄ°M TAMLAMASI


Tamlayan,tamlananın veya her ikisinin kendi içinde başka bir isim tamlaması olduğu söz öbekleridir.

Zincirleme isim tamlamaları en az üç ismin bir araya gelmesi ile oluşur.


"Macera romanlarının okuyucusu çoktur"

cümlesinde "macera romanları" belirtisiz isim tamlamasıdır. Bu tamlamaya "-nın" eklenmiş ve tamlama "okuyucusu" tamlananına bağlanmış. Böylece iki tamlama iç içe girmiş ve zincirleme isim tamlaması olmuştur.


macera romanları -nın okuyucusu

tamlayan tamlanan _____tamlanan



"Saka kuşunun ötüşü çok hoştu."

cümlesinde "saka kuşunun ötüşü" üç isimden oluşan zincirleme isim tamlamasıdır.Tamlayan "saka kuşu", tamlanan ise "ötüşü" sözcüğüdür.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

SIFAT (ÖN AD)

İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.

Sıfatların varlığı isimlere bağlıdır.Bu nedenle sıfatlar tek başına kullanılmaz.Bu açıdan sıfatlar tamlama olarak karşımıza çıkar.

"Güzel kitapları hemen alırım."
cümlesinde güzel sözcüğü kitap isminin özelliğini belirten bir sıfattır. Burada "kitap" isminden önce gelerek onun özelliğini belirtmiş ve sıfat olmuştur.

Bu nedenle bir sözcük yalnız başına sıfat olamaz. Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi mutlaka bir isimle kullanılır.

Sıfatlar içinde niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere ikiye ayrılır.


A. NÄ°TELEME SIFATLARI

Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır. Niteleme sıfatları isimlerin nasıl olduğnu bildirir ve isme sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir.

"Kimsesiz çocuklara yardım edelim."
cümlesindeki "kimsesiz" sözcüğü "çocuklar" ın özelliğini belirtmektedir.Bu cümlede "çocuklar" ismine "nasıl" sorusunu sorduğumuzda "kimsesiz" cevabını almaktayız.

"Siyah gözlükler sana yakışmış."
cümlesindeki "siyah" sözcüğü gözlüğün yapısal özelliğini anlatan bir sıfattır.

Nasıl gözlük?
Siyah gözlük.

Görüldüğü gibi isme sorulan "nasıl" sorusuna cevap veriyor.


Adlaşmış Sıfat

Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir.

Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır.

"Akıllı insanlar kendine güvenir."
cümlesinde niteleme sıfatı olan "akıllı" sözcüğü,

"Akıllılar kendine güvenir."
cümlesinde "insanlar" isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur.


B. BELÄ°RTME SIFATLARI

Varlıkların diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri belirten sıfatlardır.

Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini belirtir.Belirtme sıfatları kendi arasında dört gruba ayrılır.

1. Ä°ÅžARET SIFATI

Varlıkların bulunduğu yerleri gösteren sıfatlardır.Bu sıfatlar, söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye uzaklığına göre değişir.

"Bu kitabı ben aldım."
cümlesinde yakındaki kitabı,

"Şu kitabı verirmisin"
cümlesinde biraz uzaktaki kitabı,

"O kitabı getirirmisin"
cümlesinde çok uzakta olan ya da,sözü edilen kitabı işaret etme anlamı vardır.

Yukarıdaki cümlelerde bulunan "bu,şu,o" sözcükleri işaret sıfatıdır.

İşaret sıfatları,isme "hangi" sorusunun sorulmasıyla bulunur.

Hangi kitap?
Bu kitap.


2. SAYI SIFATLARI

İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlardır.
Sayı sıfatları kendi içinde dörde ayrılır.

a. Asıl Sayı Sıfatları İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır.

"Üç arkadaş geziye çıktık."
"İzmir'de on gün kalacaktık."
"Bu çantayı ancak iki kişi taşıyabilir."

b. Sıra Sayı Sıfatı Varlıkların sırasını bildiren sıfatlardır.

Sıra sayı sıfatları isimlere gelen "-ıncı,-inci" ekleri ile yapılır.

"Biz beÅŸinci katta oturuyoruz."
"Buradaki birinci günüm iyi geçmişti."

c. Üleştirme Sayı Sıfatı İsimlerin eşit paylara ayrılmış olduğunu belirten sıfatlardır.

Bu sıfatlar isimlere getirilen "-ar,-er" eki ile oluşturulur.

"Öğrencilere ikişer kitap verildi."
"Her koşulda yarımşar saat kaldık."

d. Kesir Sayı Sıfatı İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır.

[i]"Bu işte yüzde yirmi kâr var."
"Yarım kilo kıyma yeter."


3. BELGÄ°SÄ°Z SIFAT

İsimlerin sayı bakımından belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır.

"Bazı işlerde acele edilmeli."
"Birkaç arkadaş dışarıda bekliyor."
Hiçbir emek boşa gitmez."
"Bütün öğrencileri bahçeye çıkarmışlar."
"Her konuda bilgi sahibi olmalıyız."
"Bir gün yine karşılaşırız."

cümlelerinde altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır.
Bu sözcükler, isimleri sayıca belirtmişler, ama onların ne kadar olduğunu belirtmemişlerdir.


4. SORU SIFATI

İsimlerin niteliğini,herhangi bir özelliğini soru yolu ile bildiren sıfatlardır.

"Nasıl şiirleri beğenirsiniz?"
"Kaçar gün kaldın şehirlerde?
"Kaç soru çözmeli günde?"
"Hangi konuyu iÅŸleyeceÄŸiz?"



SIFATLARDA KÜÇÜLTME

Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma "-cik,-ce,(-ı)msı,(-ı)mtırak" ekleri ile yapılır.

Küçültme sıfatları;bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlardır.

"Küçük bir evleri vardı."
cümlesinde "küçük" sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir.

"Küçücük evleri vardı."
cümlesinde "-cik" eki almış "küçücük" sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki "küçücük" sözcüün "küçük" sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır.

Küçük ev => küçücük ev

"Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı."
"Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti."
"Masada kalınca bir kitap duruyordu."

Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme sıfatlarıdır.


SIFATLARDA PEKÄ°ÅžTÄ°RME

Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki şekilde yapılır.

* .sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi alınır, daha sonra "m,p,r,s" harflerinden uygun olanı getirilir. En son da sıfat olan sözcük tekrar yazılır.

Te-r-temiz => tertemiz

"Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi."
"Dümdüz yolda ilerliyorduk."
"Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!"

cümlelerinde altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatlarıdır.

* Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır.

Örneğin "çeşit" sözcüğünü düşünürsek,bu sözcüğün tekrra ederek bir ismi nitelediği durumlar pekiştirme sıfatıdır.

"Çeşit çeşit meyveler vardı masada."
"Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı."
"Derin derin ırmaklar aşarak geldik."

cümlelerinde altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatıdır.



SIFATLARDA DERECELENDÄ°RME

Sıfatlarda derecelendirme "pek, çok, daha, en ..." gibi sözcüklerle yapılır.

"Kardeşin onlardan daha akıllı biri."
cümlesinde "daha" sözcüğü üstünlük,

"En güzel kitap buydu."
cümlesinde "en" sözcüğü en üstünlük,

Çok güzel çiçekleri vardı."
cümlesinde "çok sözcüğü aşırılık anlamı katmıştır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

ZARF (BELİRTEÇ)


İsimlerin varlıkları ya da kavramları karşılar. Fiillerin ise hareketleri, oluşları karşılar.


Varlıkların nasıl belli nitelikleri varsa, fiillerin de belli nitelikleri vardır. İsmin niteliğini bildiren sözcüklere sıfat demiştik. Fiillerin niteliğini bildiren sözcüklere de zarf denir.


"Güzel bir kitap okuyorum."


cümlesinde "güzel" sözcüğü "kitap" isminin niteliğini bildiriyor, onun nasıl olduğunu açıklıyor. Öyle ise bu sözcük sıfat görevindedir.


Aynı sözcük;


"Bu kitap daha güzel görünüyordu."


cümlesinde "görünmek" fiilinin nasıl olduğunu bildiriyor. İşte bu durumda "güzel" sözü zarftır.


Zarflar kendi içinde beşe ayrılarak incelenir:


1. Durum Zarfları


Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir.


“KardeÅŸim, hızlı koÅŸardı.”


Bu cümlede "hızlı" sözcüğü "koşmak" eyleminin durumunu anlatmaktadır. Bunu eyleme sorduğumuz "nasıl" sorusu ile bulabiliriz.


"Mobilyalar çok yeni görünüyordu."


– Nasıl görünüyor?


– Yeni görünüyor.


"Derdini iyi anlatırsan çözüm bulursun."


"Neden çok sessiz konuşuyorsun?"


cümlelerinde altı çizili sözler durum bildiren zarflardır.



2. Zaman Zarfı


Fiilin yapılma zamanını bildiren sözcüklere zaman zarfı denir.


Zaman zarfları fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap verir.


"İzmir'den dün geldim."


cümlesinde "dün" sözcüğü,


"Bu konuyu akşam konuşalım."


cümlesinde "akşam" sözcüğü,


"O erken kalkar, geç yatardı."


cümlesindeki "erken ve geç" sözcükleri fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap veren zaman zarflarıdır.



3. Yön Zarfı


Fiilin yöneldiği yeri bildiren sözcüklere yön zarfı denir.


Yön zarfları ek almadan kullanılır ve fiile sorulan "nereye" sorusuna cevap verir.


Bunlar "aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri" sözcükleri eylemin yönünü belirttiğinde yön zarfı olur.


"İsterseniz aşağı inelim."


cümlesinde, fiile "Nereye inelim?" diye sorarsak, "aşağı" cevabı gelir.


Bu sözcük ek almadan da kullanıldığına göre yön zarfıdır.


Eğer cümle,


"İsterseniz aşağıya inelim."


şeklinde olsaydı, sözcük isim görevinde kullanılmış olacaktı. Çünkü ikinci cümlede sözcük, çekim eki alarak kullanılmıştır.


aşağı ==> aşağıya


Aşağı inecek misiniz?


Öte git de rahatlayalım.


Geri gelmeyi düşünüyorlar mı?


Beri gel de ne ezdiÄŸine bak.


Ä°leri git, sonra tekrar gelirsin.


Dışarı çıkarsan üşürsün.


İçeri gir de, biraz konuşalım.


cümlelerinde altı çizili sözcükler yön zarflarıdır.



4. Miktar Zarfları


Fiilleri miktar bakımından sınırlandıran sözcüklerdir. Miktar zarfları diğer zarflardan farklı olarak fiilin, sıfatın, zarfın miktarlarını da bildirir.


Miktar zarfları fiile sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir.


"İstanbul'da çok gezdiniz mi?"


cümlesinde "gezmek" fiiline "ne kadar" sorusunu sorarsak "çok" cevabı gelir. İşte fiilin miktarını bildiren bu sözcük zarftır.


Bu tür zarflar sıfata sorulan "ne kadar" sorusuna da cevap verebilir.


Örneğin;


"Çok güzel bir evi vardı."


cümlesinde "ev" isimdir. "Nasıl ev?" diye sorarsak "güzel" sıfatı cevap verir.


"Ne kadar güzel?" diye sorarsak "çok" cevabı gelir. İşte sıfatın derecesini bildiren "çok" sözcüğü zarftır. Çünkü burada çok olan güzelliktir.


Bu tür zarflar, başka bir zarfın derecesini de bildirebilir. Bu durumda zarfa sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir.


"Çok hızlı koşuyor."


cümlesinde "koşuyor" fiildir.


"Nasıl koşuyor?" diye sorarsak "hızlı" zarfını buluruz.


"Ne kadar hızlı?" diye sorduğumuzda ise "çok" cevabı gelir.


Zarfın derecesini bildiren bu sözcüğe de zarf diyoruz.


“O, bu derse pek çalışmadı.”


“Pek saÄŸlam bir ayakkabıya benzemiyor.”


“Pek akıllısın sen de!”


"Ne kadar" sorusu elbette sadece zarfı buldurmaz.


"Fazla mal göz çıkarmaz."


cümlesinde altı çizili sözcük "mal" isminin miktarını bildirdiği için sıfattır. Çünkü isimlerin zarfı olmaz.



5. Soru Zarfı


Cümlelerde zarfları bulmak için kullandığımız sorular vardı.


"Sizi nasıl tanımam?"


"Gittiği yerden ne zaman dönecek?"


"Ne kadar hızlı yürüyor?"


"Neden söz vermesine rağmen gelmiyor?"


"Ne konuÅŸup duruyorsun ki?"


cümlelerinde altı çizili sözcükler soru zarfıdır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

ZAMÄ°R (ADIL)



İsim olmadıkları halde isim gibi kullanılan,isimlerin yerini tutan kelimelerdir.

Zamirler sözcük ve ek durumunda olmak üzere ikiye ayrılır.


A. Sözcük Halindeki Zamirler


1- KiÅŸi Zamirleri

2- Ä°ÅŸaret Zamirleri

3- Belgisiz Zamirler

4- Soru Zamirleri


B. Ek Halindeki Zamirler


1- Ä°lgi Zamiri

2- Ä°yelik Zamiri



A. SÖZCÜK HÂLİNDEKİ ZAMİRLER


Sözcük durumundaki adıllar da kendi aralarında şahıs, gösterme, belgisiz ve soru olmak üzere dörde ayrılır.


1. Şahıs (Kişi) Zamirleri


Sadece insan isimlerinin yerini tutan zamirlerdir. Sözü söyleyenle diğerlerini ayırmada kullanılır. Üç tekil, üç de çoğul olmak üzere altı şahıs zamiri vardır. Bunlara kişi adılı da denir.


Bu zamirler; “ben, sen, o, biz, siz, onlar” dır.


“Size ben yardım ederim.”

"O, sana mektup göndermiÅŸ.”


Åžahıs zamirlerinin yerine kullanılabilen, ama esas olarak ÅŸahıs zamirleriyle birlikte kullanılarak cümledeki anlamı pekiÅŸtiren “kendi” zamiri vardır. Bu zamire “dönüşlülük” zamiri de denir.


Dönüşlülük zamirlerinin asıl görevi anlamı pekiştirmektir.


“Bu kitabı ben yazdım.”

“Bu kitabı ben kendim yazdım.”


İki cümle arasındaki anlam derecesi açıkça görülmektedir.



2. İşaret (Gösterme) Zamirleri


İsimleri, yerini işaret yoluyla, göstererek tutan zamirlerdir.


Gösterme adılları tekil ve çoÄŸul olarak kullanılabilir. Asıl iÅŸaret zamirleri “bu, ÅŸu, o, bunlar, ÅŸunlar, onlar” dır.


"Bu bana dedemden kaldı.”

"O dün kapıya bırakılmış.”

"Åžunlar neden masanın üzerinde duruyor?”

"Åžu senin deÄŸil mi?”

"Bunlar en sevdiÄŸim kitaplarımdır.”


İşaret zamirleri varlıkların mesafesini belirtmek için kullanılır.


Yakında olan için : bu

Biraz uzakta olan için : şu

En uzakta olan için : o


işaret zamirleri kullanılır.


“O ve onlar” zamirleri hem iÅŸaret hem de ÅŸahıs zamiri olarak kullanılabilir.Bu zamirler insan isimlerinin yerine kullanılırsa ÅŸahıs, insan dışındaki nesnelerin yerine kullanılırsa iÅŸaret zamiridir.


"O, tatilde dayısının yanına gidecek.”

"Onlar, sınıfın en çalışkan öğrencileridir.”

cümlelerindeki altı çizili zamirler insanların yerine kullanıldığından şahıs zamiri,


"O, okula giderken cebinden düşmüş.”

"Onlar, bayatladığı için çöpe atılacak.”


cümlelerindeki altı çizili zamirler, insan dışındaki nesneleri karşıladığı için işaret zamiridir.



3. Belgisiz Zamirler


İsimlerin yerini belli belirsiz, kesin olmayacak şekilde tutan zamirlerdir. Hangi varlığın yerini tuttukları açıkça belli değildir. Bunlara belirsizlik adılı da denir.


Başlıca belgisiz zamirler şunlardır:

“Bazısı, kimi, çoÄŸu, hepsi, birkaçı, birçoÄŸu, tümü, tamamı, herkes, hiçbiri, biri, falan, ÅŸey ...”


"Biri bizi gözetliyor.”

"Herkes bu kitabı okusun.”

"Öğrencilerin çoÄŸu Türkçeyi sever.”

"Kimler ödevini yapmamış?”



4. Soru Zamirleri


Ä°simlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Esas soru zamirleri “kim” ve “ne” dir.Bunun yanında soru bildiren diÄŸer sözcükler de soru zamiri olarak kullanılabilir.


“Annem sana ne dedi?”

“Bu çocuk da kim ?"

“Bu saate kadar nerede kaldın.”

“Åžimdi nereye gidiyoruz?”

“Soruların kaçını çözmüş?”

“Bu iÅŸi kime danışalım?”

“Hanginiz bu soruyu çözecek.”


Soru zamiri olarak kullanılabilecek diğer sözcükler şunladır:


“Nere, nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, kimi, kaçı, kaçımız, hanginiz ...”



B. EK DURUMUNDAKÄ° ZAMÄ°RLER


1. Ä°yelik Zamirleri


İsimlere getirilerek, onların ait olduğu kişiyi bildiren zamirlerdir.


1. tekil - m________1. çoğul - miz

2. tekil - n_____-___2. çoğul - niz

3. tekil - ı_________3. çoğul - ları


“Okulumuz ana yolun kenarındadır.”


“Annesi güzellik salonu açmış.”


Kısacası, isim tamlamalarının tamlananlarında bulunan eklere iyelik zamiri denmektedir. İyelik ekleri aynı zamanda iyelik zamiridir.



2. Ä°lgi Zamirleri


Cümlede daha önce geçmiÅŸ bir ismin ya da isim tamlamalarında tamlananın yerini tutan ek hâlindeki “-ki” zamiridir. Bu zamir kendinden önceki kelimeye bitiÅŸik yazılır.


“Bizim arabamız sizinkinden eski.”


“Bahçedekiler içeri girsin.”


“Ãœzerindeki sana çok yakışmış.”


cümlesindeki altı çizili sözcüklerdeki “-ki” eki ilgi zamiridir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

FÄ°Ä°LLER (EYLEMLER)




Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.


Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırız.EÄŸer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir.Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.




Geldi--------- gelmedi ,gelmek


Oturmuş------ oturmamış, oturmak


Söylüyorum---------- söylemiyorum, söylemek


Yukarıdaki kelimelere –ma,-me ve –mak,-mek getirebilmekteyiz. Öyleyse bu kelimeler fiildir.



Kitap--------- kitapma , kitapmak


Yukarıdaki ‘kitap’ sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruz.Öyleyse bu kelime isimdir.



Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir.Bunları üç grupta inceleyebiliriz:


a) Kılış fiilleri

b) Durum fiilleri

c) OluÅŸ fiilleri.


Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.:


- EÄŸer bir fiil geçiÅŸli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir.


Kırmak ,atmak , dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek….


Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere "neyi kırmak?, neyi atmak…" sorularını yöneltebiliyoruz.

Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir.


- Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.


Sararmak ,YaÅŸlanmak,Uzamak, Paslanmak,büyümek,solmak,acıkmak…


Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.


- Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.


Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,aÄŸlamak…


Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.


Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

FİİL ÇATISI

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg


Fiilin cümlede nesne ve özne ile olan ilgisine fiilin çatısı denir. Bu ilgiden dolayı fiil çatısı nesnelerine göre ve öznelerine göre olmak üzere ikiye ayrılır.


1) Nesne Alıp Almamalarına Göre Fiillerde Çatı


Nesne, yüklemin bildirdiği eylemden etkilenen varlıktır. Türkçe'de bazı cümlelerde nesne bulunabildiği halde bazı cümlelerde nesne bulunması mümkün değildir. Bunun için de nesne alıp almamalarına göre fiiller ikiye ayrılır:



a) Geçişli fiiller: Nesne alan fiillere geçişli fiil denir. Türkçe'de kılış bildiren fiiller genellikle geçişlidir: açmak, bağlamak, atmak, çözmek... gibi. Geçişli fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınır. Geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde, söylenmek istenmezse, nesne bulunmayabilir.


b) Geçişsiz fiiller: Nesne almayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınmaz. Türkçe'de oluş bildiren fiiller genellikle geçişsizdir: uyumak, ölmek, düşmek, susmak... gibi. Geçişsiz fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz.


Geçişsiz fiiller ek yardımıyla geçişli hale getirilebilir. Böyle fiillere oldurgan fiil denir. Örnek: üşümek/üşü-t-mek, uyumak/uyu-t-mak, yatmak/yat-ır-mak, susmak/sus-tur-mak...


Geçişli fiillerin geçişlilik dereceleri ek yardımıyla artırılabilir: Bu tür fiiller ettirgen adını alır. Bu fiiller öznesine göre de ettirgen olarak isimlendirilir. al-dır-t-tır-mak, bul-dur-t-tur-mak, yaz-dır-t-tır-mak...


Dilimizde bazı anlamlarıyla çeşitli, bazı anlamlarıyla geçişsiz olan fiiller de vardır:


Bugün de geçti: Geçmek, geçişsizdir.

Irmağı yüzerek geçti: Geçmek, geçişlidir.

Bu yıl ekinler iyi sürdü: Sürmek (büyümek), geçişsizdir.

Bu yıl tarlasını iyi sürdü: Sürmek, geçişlidir.

Turfanda patates çıktı: Çıkmak, geçişsizdir.

Bu yokuşu yorulmadan çıktı: Çıkmak geçişlidir.


Uyarılar:

• Bir cümlede fiil geçiÅŸli olduÄŸu halde nesne kullanılmamış olabilir. Bu durumda fiilin çatısı deÄŸiÅŸmez.

• Bazı fiiller cümledeki kullanımına göre geçiÅŸli ya da geçiÅŸsiz olabilir.



2) Öznelerine Göre Fiillerde Çatı


Özne, cümlede yüklemin bildirdiği, belirttiği işi yapan veya bir oluşa konu olan öğedir. Öznelerine göre fiilin çatısı etken, edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgen olmak üzere beşe ayrılır:


a) Etken fiiller: Çatı eki almamış, gerçek öznesi belli olan fiillere etken fiil denir. Etken fiillerin öznesi yapıcı olduğundan fiil doğrudan doğruya öznenin yaptığı işi anlatır.

"O derslerine zamanında çalışır." cümlesinde "çalışır" fiili etkendir; çünkü çalışma eylemini yapan o'dur, yani bellidir. "Bu kitapları senin için aldım." cümlesinin yüklemi aldım etkendir. Öznesi gizli özne olmasına rağmen ben olduğu anlaşılmaktadır. "O filmi mutlaka görmelisin." cümlesinin de yüklemi görmelisin fiilinin gerçek öznesi gizli özne olan sen'dir ve etkendir.


b) Edilgen fiiller: -l ve -n edilgenlik etkenlerinden birini alan ve gerçek öznesi belli olmayan, sözde öznesi bulunan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne eylemi yapan ya da bir oluş, bir durum içinde bulunan varlık değil, yüklemin bildirdiği eylemden etkilenen varlıktır. O halde edilgenlik eki almış fiillerin sözde öznesinin bulunması için geçişli olması gerekir: "Ahmet bu yeni kitabı almış." cümlesinin yüklemi geçişli olan almaktır. Bu fiilin edilgeni al-ı-n-mak yüklem olduğu zaman cümle "Bu yeni kitap alınmış." olur. Yani geçişli yüklem (fiil), edilgenlik eki aldığı zaman, cümlenin öznesi düşer, nesne de hal (durum) ekini atarak özne yerine geçer ki, bu özne sözde öznedir.


"Mustafa tatilde Devlet Ana'yı okumuş." Okumuş yükleminin edilgeni oku-n-muş'tur. Yüklem okunmuş olunca cümle "Tatilde Devlet Ana okunmuş." olur.


Geçişsiz fiillerin edilgenlik eki almış şekilleri yüklem olduklarında, cümlede özne yerine geçecek (sözde özne olacak) nesne bulunmadığından öznesiz bir cümle kurulur:


"Mustafa dün Çamlıca'ya gezmeye gitti." cümlesinin yüklemi olan "gitti"nin edilgeni "gidildi"dir. Gidildi yüklem olunca, cümle, "Dün Çamlıca'ya gezmeye gidildi." olur.

Bu cümlede ise sözde özne yoktur. Yani cümle öznesizdir: O halde geçişsiz edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne yoktur.

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg


Örneklerde görüldüğü gibi geçişsiz edilgen fiillerin ancak üçüncü tekil kişileri kullanılır.


Edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi bazen cümle içinde verebilir. Ancak bu özne cümlenin öznesi olarak değil, tarafından tümlecinin tamlayıcısı olarak cümleye girer:

Bu masa, Müdür Bey tarafından alındı.

Vatan Yahut Silistre devlet tiyatrosu oyuncuları tarafından oynandı.


c) Dönüşlü fiiller: Dönüşlü çatı ekleriyle oluşturulan ve öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya tekrar özneye döndüğünü bildiren fiillerdir. Dönüşlü fiillerde -istisnalar dışında- özne ile nesne aynı varlıktır. Türkçe'de dönüşlü çatılı fiiller -(ı)n ekiyle kurulur. -(ı)l ve (ı)ş ekleriyle de dönüşlü görünümünde çatılar kurulabildiği söylenmekte ise de böyle fiillerde dönüşlülük anlamı belirgin değildir.


"Arkadaşın ne çok övündü." cümlesinin yüklemi dönüşlülük eki almış öv-ü-n-düdür. Övündünün bu cümleye kattığı anlam ise arkadaşın kendisi kendisini övdüdür.


O her akşam yıkanır: O, her akşam kendisi kendisini yıkar.

Faruk her sabah taranır: Faruk her sabah kendisi kendisini tarar.

"Gelen darbelerden ustaca korundu.", "O, gelen darbelerden kendisi kendisini ustaca korudu." Bu cümlelerde bildirilen eylemi yapan da, bu eylemden etkilenen varlık da öznedir. Bunlar gibi süsle-n-mek, söyle-n-mek, döv-ün-mek, fiilleri de dönüşlüdür.


Dönüşlü fiillerin özne ve nesnelerinin aynı varlık olmasına rağmen bazı dönüşlü fiiller nesne alabilir.

Bavulunu yüklendi: Yüklendi fiili dönüşlüdür; bavulunu cümlenin nesnedir.

Dün madalyalarını takındı: Takındı fiili dönüşlüdür; madalyalarını cümlenin nesnedir.


Cansız öznelerin eylemleri dönüşlü olamaz. Çünkü cansız öznelerin bir eylem yapması söz konusu değildir. "Yeni ev boyandı." cümlesindeki boyandı eylemi dönüşlü değil, edilgendir. Evin, kendi kendini boyama özelliğine sahip olması mümkün olmadığına göre boyama eylemini başkası yapmıştır. Ancak "Candan iyice süslenmiş." cümlesinin öznesi Ayşe, kendi kendini süsleme özelliğine sahip olduğu için süslenmiş yüklemi dönüşlüdür.

"Hami bugün çok yoruldu." Yor-u-l-du yükleminin aldığı "l" ekinin cümleye kendi kendini yordu anlamı kattığı belirgin değildir. Bunun gibi üz-ü-l-mek, sık-ı-l-mak, kız-ı-ş-mak fiillerinde de dönüşlülük anlamı belirgin değildir



d) İşteş fiiller: Bir işin birden çok özne tarafından yapıldığını belirten fiillerdir. Türkçe'de işteşlik eki (i)ş'dir. Bul-u-ş-mak, at-ı-ş-mak, bağ(ı)r-ı-ş-mak, kaç-ı-ş-mak birer işteş fiildir.


İşteş fiillerin bildirdiği eylemi özneler ya beraber (ortaklaşa) ya da karşılıklı yaparlar.


Birlikte (ortaklaşa) işteş fiiller: İşin, oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne tarafından birlikte yapıldığını bildiren fiillerdir.


"Saatlerce durakta bekleÅŸtiler."

cümlenin öznesi olan onlar hep beraber bekleşmişlerdir. Aynı şekilde "Kanaryalar ne güzel ötüşüyor." Baharda kuzular meleşir," cümlelerinin yüklemleri olan ötüşmek, meleşmek fiillerinin de ortaklaşa işteş anlamı vardır.


Karşılıklı işteş fiiller: İşin, oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne tarafından karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir.


"İki kardeş hasretle kucaklaştılar."

cümlesinin öznesi olan iki kardeş, yüklemin bildirdiği kucaklama eylemini karşılıklı yapmıştır. "Bunun için Bu insanlar neden dövüşür? Çocuklar niye atışmışlar. İki arkadaş buluştular. Yolcular yine çekişiyorlar. Kore'de göğüs göğüse vuruştular. Onlar sık sık görüşürler." cümlelerinin yüklemleri olan dövüşmek, atışmak, buluşmak, çekişmek, vuruşmak, görüşmek fiillerinin de karşılıklı işteş anlamı vardır.


Nitelikte eşitlik bildiren fiiller:Bu fiiller sıfat olarak kullanılan kelimelerden le+ş ekiyle türerler. Beyazlaşmak, güzelleşmek, iyileşmek... nitelikte eşitlik bildiren fiillerdir.


"Bu yaz çok esmerleşmiş."

cümlesinin yüklemi olan esmerleşmek fiilinin anlamı esmere eşit bir görünüm kazanmadır.

"Günden güne güzelleşiyor." cümlesindeki güzelleşmek fiilinin anlamı ise güzele benzemektir.


e) Ettirgen fiiller: (i)r, -t, -tir (dir) çatı eklerini alarak eylemin özne dışındaki başka bir varlığa yaptırıldığını, başka bir nesneye aktarıldığını gösteren fiillere ettirgen fiil denir. Ettirgen çatı, geçişli ve oldurgan fiil kök ve gövdelerine ettirgenlik eklerinden bir getirilerek yapılır.


Uyarılar:

• Bir fiilin çatısı incelenirken o fiilin cümlede kazandığı anlama dikkat etmelidir. Bu yapılmazsa dönüşlü fiillerle edilgen fiiller karıştırılabilir.

• Dönüşlü fiiller genellikle nesne almaz.

• Edilgen fiillerin yüklem olduÄŸu bazı cümlelerde sözde özne olmayabilir. ("Ä°stanbul'daki camilere gidildi." cümlesinde olduÄŸu gibi)

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

FÄ°Ä°LLERDE KÄ°P




Fiillerin, zaman ve anlam özelliklerine göre, türlü eklerle biçimlenmelerine kip denir.


Fiil kipleri iki çeşittir: Bildirme (haber) kipleri ve dilek (isteme) kipleri.



1. Bildirme (haber) kipleri



a) Görülen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -di (-dı, -du, -dü) eki getirilerek yapılır: gel-di, al-dı, bul-du, gör-dü... Bu kip, geçmişte gerçekleşmiş; fakat örülen, bilinen bir eylemi anlatmak için kullanılır.


b) öğrenilen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -miş (-mış, -muş, -müş) eki getirilerek yapılır: bil-miş, al-mış, dur-muş, gör-müş... Bu kip geçmişte gerçekleşmiş; ancak kişinin bunu bizzat görmediğini, başkasından duyduğunu ya da öğrendiğini ifade etmek için kullanılır. -miş eki, eklendiği kelimelere türlü anlamlar katabilir: Elim kanamış (farkında olmama). Biz senin gibileri çok dinlemişiz (övünme) gibi.


c) Şimdiki zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin içinde bulunan zamanda başladığını, olduğunu ya da sürdürüldüğünü bildirir. Şimdiki zaman kipi -yor ekiyle yapılır: al-ı-yor, gör-ü-yor, bil-i-yor, tut-u-yor...


d) Gelecek zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun, hareketin, içinde bulunulan zamandan sonra olacağını, yapılacağını bildirir. Bu kip -ecek, -acak ekiyle oluşturulur: gel-ecek, al-acak, bil-ecek, sor-acak...


e) Geniş zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin eniş bir zaman içinde yapıldığını, yapılacağını bildirir. Geniş zaman kipi fiil kök ya da gövdesine -r, (e)r, (i)r, eklerinden biri getirilerek yapılır: gel-ir, bil-ir, al-ır, sor-ar, gör-ür, oku-r...



2. Dilek(tasarlanma)kipleri




Bu kipler, fiilin bildirdiği işe, oluşa ve harekete dilek, istek, gereklik ya da emir anlamı katar. Dilek kipleri şunlardır:


a) Dilek-şart (koşul) kipi: Dilek anlamı taşıyan bu kip fiilin kök ya da gövdesine -se, -sa eki getirilerek yapılır: gel-se, al-sa, bil-se, anla-sa...


b) İstek kipi: Fiilin bildirdiği işe, oluşa, harekete istek anlamı katan bu kip -e, -a ekiyle yapılır: gel-e, al-a, bul-a, sor-a...


c) Gereklilik kipi: Fiilin bildirdiği için, oluşun, hareketin olması, yapılması gerektiğini bildiren bu kip -meli (-malı) ekiyle kurulur: gel-meli, al-malı, sor-malı, bil-meli...


d) Emir (buyurma) kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun hareketin gerçekleşmesi için kullanılır. Emir kipinin I. tekil ve I. çoğul kişileri yoktur. II. tekil kişisi eksizdir. II. çoğul kişi in, -iniz ekiyle yapılır: gel-in (gel-iniz), al-ın (al-ınız)... gibi. III. tekil kişisi ise -sin (-sın, -sun, -sün) ekiyle yapılır: bil-sinler, al-sınlar, dur-sunlar, gör-sünler... gibi.


Emir kipinin dilek anlamında kullanıldığı da olur:

Allah yardımcıları olsun.

Allah'ım milletimizi koru.

Siz de insanlara acıyın.




FÄ°Ä°LLERDE ZAMAN



Fiillerin bildirdiği temel anlamlardan biride zamandır. Türkçe'de: 1) Eylemin yapılıp bittiğini haber veren geçmiş zaman; 2) Eylemin yapılmakta olup devam ettiğini bildiren şimdiki zaman; 3) Eylemin gelecekte yapılacağını bildiren gelecek zaman olmak üzere üç ana zaman vardır.

Fiillerin bildirdiği zaman, basit ve birleşik zaman olmak üzere ikiye ayrılır:


1) Basit zamanlar


a) Görülen geçmiş zaman, (-di): gel-di-m

b) Öğrenilen geçmiş zaman, (-miş): gel-miş-i-m

c) Åžimdiki zaman, (-yor): gel-i-yor-u-m

d) Gelecek zaman, (-ecek): gel-ece(k)-i-m

e) GeniÅŸ zaman, (i/e)r: gel-ir-i-m



Basit Zamanlı Bir Fiilin Yapısı
http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg


2) BirleÅŸik zamanlar


a) Hikâye birleşik zamanı, (-di): gel-di-y-di-m

b) Rivayet birleşik zamanı, (-miş): gel-iyor-muş-u-m

c) Şart birleşik zamanı, (-se, -sa): gel-miş-se-m


Yukarıdaki fiillerin açık şekli geldi idim, geliyor imişim ve gelmiş isem'dir.


Birleşik Zamanlı Bir Fiilin Yapısı
http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg


Yazmak fiilinin şimdiki zamanın şartına göre çekimi:

yaz-ı-yor-sa-m

yaz-ı-yor-sa-n

yaz-ı-yor-sa-

yaz-ı-yor-sa-k

yaz-ı-yor-sa-nız

yaz-ı-yor-lar-sa

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

EK-FÄ°Ä°L


Ek-fiil, isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan ya da basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştüren ek hâlindeki fiildir. "imek" fiilinin ek olarak kullanımıdır.


•Genellikle bitiÅŸik yazılır.

•Ek-fiilin dört kipi vardır.

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg


1- GeniÅŸ Zaman


İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar. Üçüncü kişilere "-dir" eki getirilir.


"öğretmenim, öğretmensin,öğretmen(dir), öğretmeniz, öğretmensiniz, öğretmendirler/ öğretmenlerdir"

Olumsuzu "değil" kelimesi getirilerek yapılır: "yorgun değilim, yorgun değilsin, yorgun değil, yorgun değiliz, yorgun değilsiniz, yorgun değiller"


"Öğretmenim yurtdışına gitti." cümlesinde "öğretmen" kelimesi iyelik eki almıştır. "Ben Kadıköy'de öğretmenim." cümlesinde ek-fiil almış ve yüklem olmuştur.

Üstümüze doğan bir güneşsin sen.

Her taraf bugün bir başka güzel(dir).

Uyarı: Ek-fiilin en zor anlaşılan ve karıştırılan kipi şimdiki zaman kipidir.



2- Görülen Geçmiş Zaman


Ek-fiilin görülen (bilinen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir.


"sevinçli idim, sevinçli idin, sevinçli idi, sevinçli idik, sevinçli idiniz, sevinçli idiler"

"sevinçli değildim, sevinçli değildin, sevinçli değildi, sevinçli değildik, sevinçli değildiniz, sevinçli değildiler (değillerdi)"


Uyarı: ek-fiilin üçüncü çoğul şekli iki türlü de çekilir: sevinçli değildiler (değillerdi)"

Bir güzelin hayranıydım.

Dün daha heyecanlıydın.

Dayım çok merhametli biriydi.



3- Öğrenilen Geçmiş Zaman


Ek-fiilin öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır.


"küçük imişim, küçük imişsin, küçük imiş, küçük imişiz, küçük imişsiniz, küçük imişler"

Genellikle bitişik yazılır, burada ek-fiil daha iyi görülsün diye ayrı yazılmıştır.

"küçük değilmişim, küçük değilmişsin, küçük değilmiş, küçük değilmişiiz küçük değilmişsiniz küçük değilmişler (değillermiş)"


"Suçlanan sadece benmişim."

"Meğer sen ne çalışkanmışsın."

"Adam yirmi yıldır evine hasretmiş."


"Ben iyi bir okurum." Ek-fiilin geniş zamanı

Hep iyi kitaplar okurum. Geniş zaman 1. tekil şahıs eki

"Benim okurum anlayışlıdır." İyelik eki


Uyarı: Yukarıdaki cümlelerde "-um" ekinin farklı üç görevde kullanıldığını görüyoruz. Aralarındaki farkı kavradıysa ek-fiil konusunu öğrenmişiz demektir.



4- Åžart Kipi


İsimler -se eki alarak dilek-şart bildirdiklerinde ek-fiil almış olurlar. Diğer ek-fiil ekleri ismi yüklem yaptığı halde şart kipi ismi yüklem yapmaz. Devamında isim veya fiil mutlaka bir yüklem bulunur. Sadece eksiltili cümlelerde yüklemi olmayabilir.

"memnunsam, memnunsan, memnunsa, memnunsak, memnunsanız, memnunlarsa"

olumsuzunda ise ek-fiil "deÄŸil" kelimesinden sonra gelir.

"memnun deÄŸilsem, memnun deÄŸilsen, memnun deÄŸilse, memnun deÄŸilsek, memnun deÄŸilseniz, memnun deÄŸillerse"

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

EDAT (İLGEÇ)


Kendi başına bir anlamı olmayan, diğer söz ve söz öbekleriyle kullanıldığında anlam kazanan sözcüklerdir.


Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır.


"İçin, kadar, göre, doÄŸru, sonra, dolayı, beri, gibi, yalnız, ile…"


belli başlı edatlardır.


Edatlar, sözcük türü olarak bağlaçlara yakın olduğundan bazen onlarla karıştırılabilir.

Önce karışan edatlardan başlayarak önemli olanları inceleyelim.


Edat olarak cümlede değişik anlamlar verecek biçimde kullanılır. Daha çok kendinden önceki sözcüğe eklenerek "- le, - la" biçiminde görülür.


"Almanya'ya uçak ile gidecekmiş."

cümlesinde araç bildirir.


"Yarın arkadaşlar ile balığa gideceğiz."

cümlesinde birliktelik bildirir.


"Davranışının doğru olmadığını güzellikle anlat."

cümlesinde durum bildirir.


Burada "ile"nin edat ve bağlaç oluşu arasındaki ayrımı da belirtelim.


Cümlede "ile" sözünün olduğu yere "ve" sözünü koyduğumuzda anlam bozukluğu oluyorsa "ile" edat; olmuyorsa bağlaçtır.


"Ben öykü ile şiiri çok severim."


cümlesinde "ile" bağlaçtır. Çünkü bu cümlede "öykü - şiir" sözcüklerini birbirine bağlamıştır. Ayrıca bu cümlede "ile" yerine "ve" sözcüğü getirilebilir:


"Ben öykü ve şiiri çok severim."


Ama;


"Ben yıllardır öykü ile uğraştım."


cümlesinde "ile" sözcüğü yerine "ve" getiremeyiz:


"Ben yıllardır öykü ve uğraşırım."


Görüldüğü gibi "ile" yerine "ve" getirilemiyor. Demek ki bu cümlede "ile" edattır.



Bunların dışındaki edatları cümlelerle gösterelim.


"Buz gibi limonatayı içiverdi."


"Bu hediye etmek için mi aldın?"


"Aslında onun kadar çalışmadım."


"Sabaha doÄŸru eve varabildi."


"Şimdiye dek hiçbir konuda başarılı olamadın."


"O günden sonra Ayhan ile hiç görüşmedim."


cümlelerindeki altı çizili sözcükler edattır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

BAĞLAÇLAR


Kendi başına bir anlamı olmayan, cümlede eş görevli söz ya da söz öbeklerini hatta cümleleri birbirine bağlayan sözcüklerdir.


Bağlaçlar edatlardan farklı olarak cümle içinde bağladıkları sözlerin görevlerinde herhangi bir değişme yapmazlar, cümleden çıkarıldıklarında anlamda değişme olsa bile bozulma olmaz.


1. “Ä°LE” - “VE” BAÄžLAÇLARI


Aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlar.


"Çiçekçiden karanfil ve gül aldım."


"Evin ve bahçenin kapısı açıktı."


"Cehennemle cenneti bu dünyada yaşadık."


"Evle okul arasında mekik dokuyor."



UYARI : Biri baÄŸlaç diÄŸeri edat olan iki çeÅŸit “ile” vardır.Bir cümlede “ile”nin yerine “ve”yi getirebiliyorsak baÄŸlaç, getiremiyorsak edattır.


Örn: "“Bazen yandık bazen menekÅŸelerle söyleÅŸtik.(Edat)



2. “DE” BAÄžLACI


* Eşitlik, gibilik anlamı katar.


"O filmi ben de seyrettim."

"Bence Aslı da bu işten anlamıyor"


* Abartma anlamı katar.


"Çocuğun okuduğu şiir de şiirdi hani."

"Aldıkları araba da araba yani."


* Küçümseme anlamı katar.


"Sen sınavı kazanacaksın da ben göreceğim."

"Sanki bu işten anlıyorsun da konuşuyorsun."

"Büyüyecek de adam olacak da bize bakacak."


* Sitem anlamı katar.


"Okula kadar geldin de bir selam vermedin."

"Ä°zmir’e kadar geldin de yanıma uÄŸramadın."


* Şaşma,inat,sebep, korkutma anlamı katar.


"KardeÅŸin de mi bizimle gelecek?(ÅžaÅŸma)"

"Ufaklık, kalemi vermem de vermem,diyor.(İnat)"

"Ailesiyle kavga etti de evi terk etti.(Sebep)"

"Dışarı çık da göreyim."


* Ama, fakat anlamında kullanılır.


"Pansiyona kaydını yaptı da yerleşmedi."

"Bize gelmiÅŸ de fazla kalmamış.”


UYARI: Türkçede biri baÄŸlaç diÄŸeri hal eki olan iki çeÅŸit “de” vardır. “De”yi cümleden çıkardığımızda cümlenin yapısı bozulursa ektir bitiÅŸik yazılır, bozulmazsa baÄŸlaçtır ayrı yazılır.


Örnek: "Bakkalda sebze de satılıyormuş."

"Ayşe de okulda kalmış."

(altı çizili "de" bağlaçtır.)



3. “AMA” , “FAKAT” BAÄžLACI


* Karşıt anlamlı iki cümleyi birbirine bağlar.


"Sınava çok iyi hazırlandı ama üniversiteyi kazanamadı."

"Her sabah spor yapıyor ama zayıflayamıyordu."


* Koşul, pekiştirme anlamı katar.


"Dışarı çıkabilirsin ama eve erken döneceksin."

"Seninle sinemaya gelirim ama iÅŸim olmazsa."

"Bu kitabı sana alacağım ama okuyacaksın."

"Dışarıda soğuk ama çok soğuk bir hava var."

"Büyük ama çok büyük bir bahçesi vardı."



4. “ANCAK” ,“YALNIZ” BAÄžLACI


* Ama, fakat anlamında kullanılıyorsa bağlaç,

* Bir tek,sadece anlamında kullanılıyorsa edat,

* Önündeki ismi niteliyorsa sıfat,

* Fiili niteliyorsa zarftır.


"Geziye yalnız bizim sınıf katıldı." (edat)

"Bu adam evde yalnız yaşıyor." (zarf)

"Yalnız insanlar hayata karamsar bakarlar." (sıfat)

"Onunla konuşurum yalnız fikrim yine de değişmez." (bağlaç)

"Bu işin üstesinden ancak sen gelirsin." (edat)

"YoÄŸun trafikte iÅŸe ancak yetiÅŸebildim." (zarf)

"Bütün gün evde yalnızdım." (adaşmış sıfat)

"Filmi seyredebilirsin ancak yarın erken kalkmalısın." (bağlaç.)



5. “KÄ°” BAÄžLACI


* Özneyi pekiştirir


"Ben ki yedi iklimin padişahıyım."

"Sen ki Fransa eyaletinin valisisin."


* Neden-sonuç vardır.


"Günü kötü geçmiş ki çok kızgın görünüyor."

"Sana deÄŸer veriyorum ki seninle konuÅŸuyorum."


* Kuşku, yakınma, şaşma, amaç-sonuç, tahmin ...


"Beni tanımıyorsun ki…" (Yakınma)

"Kafamı bir kaldırdım ki onu karşımda gördüm." (Şaşma,)

"Arabayı o çizmiş olabilir mi ki? (Kuşku)

"Sana iş buldum ki kimseye muhtaç olmayasın." (A-S)

"Geç saatlere kadar çalışmış olmalı ki sabah uyanamamış." (tahmin)



6. “HEM…HEM” BAÄžLACI


Karşılaştırılan iki unsurun hepsi anlamını vermektedir.Eş görevli sözcükleri bağlar.


"Hem arabayı hem evi üzerine alacakmış."

"Hem ucuz hem kaliteli ayakkabı satıyor."

"Hem çalışıyor hem üniversite okuyor."



7. "NE…NE" BAÄžLACI


Cümleyi anlamca olumsuz yapar.Karşılaştırılan iki unsurun hiçbiri anlamını verir.


"Sallanmaz o kalkışta ne bir mendil ne bir kol."

"Adam kızını ne arıyor ne soruyor."

"Ne kızı veriyor ne dünürü küstürüyor."

"Bu konu ne seni ne beni ilgilendirir."


NOT: Ä°ki karşıt sıfatı birbirine baÄŸlarsa “ikisinin arası, ortası” anlamı verir.

Örnek: "Kız ne zayıf ne şişman biriydi."

"Konuşan adam ne uzun ne kısaydı."



8. "YA…YA" BAÄžLACI


Karşılaştırılan unsurlardan birini ifade etmek için kullanılır.


"Ya bu deveyi güdeceksin ya bu diyardan gideceksin."

"Aynayı ya Ayşe ya Özlem kırmıştır. "

"Ya salonun ya mutfağın penceresi kırıldı."

"Takıma ya beni ya onu alacaksın."



9. DİĞER BAĞLAÇLAR


"Ogün okula gelemedim çünkü çok hastaydım. "

"Bu maçı kazanacağız hatta şampiyon olacağız."

"Mademki söz verdin, sözünü tutacaksın."

"Bu mağazada elbiseler çok güzel üstelik çok ucuz."

"Sanki dağları sen yarattın."

"Meğer bütün evi o dağıtmış."

"Eğer kardeşine uğrarsan selamımı söyle."

"Çok geç kaldılar; yoksa kaza yaptılar."

"Ders çalışmıyor; üstelik yaramazlık yapıyor."

"Önce bunlardan yani çok iyi bildiğiniz sorulardan başlayın."

"Bizde yahut sizde çalışabiliriz."

"İster yazarsın ister yazmazsın."

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

ÃœNLEM


Yalnız başına anlamı olmayan, cümle içinde, sevinme, korku, özlem, kızma gibi duyguları anlatan ya da seslenme bildiren sözcüklere ünlem denir.


Ünlemlerin cümledeki söyleyişe göre anlam kazanır.


"A, kim gelmiÅŸ?"


"Yazık, çocuk hasta olmuş!"


"Eyvah, çantam otobüste kaldı!"


"Tüh, yine yanlış yaptım!"


cümlelerindeki altı çizili kısımlar ünlemdir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

CÃœMLE (TÃœMCE)


Cümle veya tümce, çoğunlukla özne, tümleç ve yüklemden meydana gelen; bir ifade, soru, ünlem veya emiri dile getiren; kendi başına anlamlı kelimeler dizisidir. Arapça cumle kökünden gelir. Bazen yan cümleciklerle anlamı pekiştirilir veya genişletilir.



KELÄ°ME GRUPLARI


Ä°SÄ°M-FÄ°Ä°L GRUBU


Bir isim-fiil (mastar) ile ondan önce gelen ve ona bağlı olan kelimelerin veya kelime gruplarının oluşturduğu yeni gruba isim-fiil grubu denir.


Grubun ana unsuru isim-fiildir ve sonda bulunur. Vurgu isim-fiilden önceki unsurdadır.


Mastar, grupta yüklem görevi yapar. Ondan önce gelen kelimeler de cümlede olduğu gibi özne, nesne, tümleç olurlar.


"Onu biraz sonra çekeceği acıya hazırlamak..."

Nesne / dolaylı tüml. / Yüklem


"Suda, rüzgârda, kuşta senin sedanı duyup /"

zarf


"Seni / beyaz çiçekli dallar içinde / sanmak"

Nesne / dolaylı tüml. / Yükl.


"Halk sanatına, halk ağzına, halk hayatına / daima / açık olma..."

Dolaylı tümleçler / zarf / yüklem


"Uzun bir ayrılıktan sonra / sılaya / dönüş..."

Zarf tüml. / Dt / y.


"Etrafına / bir keklik gibi ürke ürke / bakış(ından anladım.)"

Dt / zt / y.



Bu grup, cümle ve kelime grubu içinde isim olarak kullanılır.



Etrafına bir keklik gibi ürke ürke bakışından anladım.


Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.


Bir faciadır, böyle bir âlemde uyanmak.




SIFAT-FÄ°Ä°L GRUBU


Bir sıfat-fiil ve bu sıfat-fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarına sıfat-fiil grubu denir.


Grubun ana unsuru sıfat-fiildir ve sonda bulunur. Cümleler öğelerine ayrılırken sıfat-fiil ve ondan önce gelen ve ona bağlı olan kelimeler ayrılmaz.


Sıfat-fiil, grupta yüklem görevindedir. Vurgu, sıfat-fiilden önceki unsurdadır.


Sıfat-fiilden önce gelen kelimeler, cümlede olduğu gibi, özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç olarak adlandırılırlar. Bu yüzden sıfat-fiillerle ve sıfat-fiil gruplarıyla birleşik cümleler yapılır.


"Eski İstanbul'un güzel semtlerini yaratan / Türklük"

Sıfat / isim


"Eski İstanbul'un güzel semtlerini / yaratan"

Nesne / yüklem


"Bütün hayalleri yıkılmış / insanlar["/I]

Sıfat / isim


"Bütün hayalleri / yıkılmış"

Özne / yüklem


"Her içine girdiği odaya bir şefkat serinliği getiren / bu kız"

Sıfat / isim


"Her içine girdiği odaya / bir şefkat serinliği / getiren"

Dolaylı tüml. / Nesne / yüklem



Bu grup, kelime grubu içinde sıfat ve isim; cümlede, özne, nesne, zarf ve yer tamlayıcısı olarak kullanılır.


"Mısralarında nağme hissedilmeyen / bir manzume"

Sıfat / isim


"Bu eseri tamamlamak için ne kadar çabaladığını / hiç kimse bilmiyordu."

Sıfat-fiil grubu, isim, nesne


"Sabrından saray yapan / sultanları bilirim."

Sıfat / isim



Birleşik isim olarak kullanılan sıfat-fiiller vardır:


Vatansever, cankurtaran, çöpçatan...




ZARF-FÄ°Ä°L GRUBU



Bir zarf-fiil ve bu zarf-fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarına zarf-fiil grubu denir.


Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Cümleler öğelerine ayrılırken zarf-fiil ve ondan önce gelen ve ona bağlı olan kelimeler ayrılmazlar.


Zarf-fiil, grupta yüklem görevindedir. Vurgu, zarf-fiilden önceki unsurdadır.


Zarf-fiilden önce gelen kelimeler, cümlede olduğu gibi, özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç olarak adlandırılırlar. Bu yüzden zarf-fiillerle ve zarf-fiil gruplarıyla birleşik cümleler yapılır.


"Son gülün karşısında / son bülbül / ah ederken..."

Dolaylı tüml. / Özne / yüklem


"Bu yaman dağların hayalini / hatırımdan / silince..."

Nesne / dlı tüml. / Yükl.


"Kanatlarını açan kocaman bir kartal gibi / kollarını / açarak..."

Edat tüml. / Nesne / yükl.


"Pembe hayaller / kura kura"

Nesne / yükl.



Hâl ekleriyle çekime girmiş bazı sıfat-fiiller, cümlede zarf görevi yaparlar. Bunlar da birer zarf-fiil grubudur.


"Müzik başladığında / bütün salon bir sessizliğe gömüldü."

Sudur, akar / kendi bildiÄŸince.


"Pencere, en iyisi pencere"


"Geçen kuşları görürsün hiç olmazsa"



"-r, -mez, -di mi�, -di, -eli" ile kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur.


Bir pırıltı gördü mü / gözle hemen dalıyor.


Ben bu gurbet ele düştüm düşeli


Her gün biraz daha süzülmekteyim.


Çamlıca'nın bu asıl çevresine girer girmez, artık eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tatmaya koyulurduk.




Bu grup, kelime grubu ve cümle içinde zarf olarak kullanılır.


Bahar geleli / kargalar sınırsız bir neşe içinde.


Dargınlığını unutup / onunla barışmak istiyor.


Yokuşu çıkar çıkmaz, / kurumuş başak tarlalarıyla karşılaştık.


Kardan, yağmurdan, rüzgârdan sora sora /


Bir yol bulup / giderdim anılara.



Zarf-fiil grubu yüklem olarak da kullanılabilir.



"Âlemde gündüz gönlümüze işkencedir"


"Bence bayram ufukta gün bitincedir."




TEKRAR GRUBU (Ä°KÄ°LEME)


Bir nesneyi veya hareketi karşılamak için eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur.


Grupta her unsur kendi vurgusunu taşır; kelimeler arasına virgül konmaz.



Eğri büğrü, çoluk çocuk, er geç, senli benli, ezildi büzüldü, delidolu,Vah vah, oh oh, fısıl fısıl, şırıl şırıl, zıp zıp, yavaş yavaş, sabah sabah,Baka baka, gide gele, olmaz olmaz, bitmez tükenmez, demet demet, öbek öbek...



Yapılış şekillerine göre çeşitleri


a. Aynı kelimenin tekrarı


Mışıl mışıl, yavaş yavaş, koşa koşa, ılık ılık, koca koca...



b. Yakın veya eş anlamlı kelimeler


Doğru dürüst, eğri büğrü, kılık kıyafet, dayalı döşeli, güle oynaya...


Okul mokul, çanta manta, halı malı...



c. Zıt anlamlı kelimeler


Bata çıka, irili ufaklı, ölüm kalım, dosta düşmana...




Tekrarlar anlamı kuvvetlendirir; nesneye ve harekete çokluk, süreklilik ve beraberlik anlamları katar.



Mini mini çocuklar


Diyar diyar dolaştım.


Yaza yaza usandı.


İyi kötü bir şeyler yaptı.




Grubu oluşturan kelimeler çekim eki alabilir.


evi barkı, evini barkını, sağa sola, işinde gücünde, varını yoğunu, dereden tepeden...



Çoğunda kelimelerin yeri değiştirilemez.


EÄŸri büğrü → büğrü eÄŸri




Tekrar grupları, cümlede ve kelime gruplarında isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.


Sürü sürü kargalar, hisarın üstünden uçarken acı acı bağırıyordu.

Kahve mahve yapmam sana ben.

Dişi aslan bu mini miniyi kendi yavruları arasında görünce, onu da doğurduğunu sandı.

Yorgun argın dönüyorum her akşam eve.

Çamurlara bata çıka yürüdü.

Havuzda su şırıl şırıldır.

Sevdiklerim göçüp gidiyorlar birer birer.

Takınsan kanat manat

KuÅŸ muÅŸ olsam seÄŸirtsem

Maviliğin çeşmesi gürül gürül

Ardından bir ses kopar. Artık durul.

Dallarda tomurcuk tomurcuk, çiçek çiçek;

Boşlukta kuş kuş, böcek böcek;

Kovuklarda arı arı, petek petek;

Kuytularda menekşe menekşe, çilek çilek;

Gül gül, zambak zambaksınız. (Arif Nihat)

Gök mavi mavi gülümsüyordu.

Yeşil yeşil dallar arasından.




EDAT GRUBU


Bir isim unsuru ile bir çekim edatından oluşan kelime grubudur.


ile, için, kadar, göre, diye, rağmen, karşı, doğru, gibi, dolayı..edatları ile yapılır.



Yaşadığım gibi, çocuklar için...



Ä°sim unsuru baÅŸta, edat sonda bulunur.


İnsan gibi, çalışmasına rağmen, bir demet çiçek ile...



Birleşme ismin ve edatın türüne göre ekli veya eksiz olur.


Yaşamak için

Sen-in gibi

Deniz-e doÄŸru

Bun-dan dolayı

bu kadar-ı-n-ı

senin gibi-s-i



Ä°sim unsuru kelime grubu olabilir.


Hür maviliğin bittiği son hadde kadar

Bozulup dağılmak üzere

İlk uçuştan sonra yuvaya dönmeyi başaran yavru serçeler gibi



Birden fazla isim unsuru bulunabilir.


YorgunluÄŸuna, uykusuzluÄŸuna raÄŸmen

Bir avuç buğday, bir tutam ot, bir karış toprak için



Edat grubu cümlede ve kelime grubu içinde sıfat, zarf ve isim olarak kullanılır.


Bu paranın ne kadarı sizin? (iyelik eki almış, isim gibi kullanılmış, nesne olmuş)


Her şey bıraktığım gibiydi. (ek-fiilin �di�li geçmiş zaman çekimi ile isim gibi kullanılmış, yüklem olmuş)


Keskin bir ışık, etrafımızda bir zafer borusu gibi çınlıyor.


Dokuzuncu Hariciye Koğuşu'na doğru ağaçların bile sıhhatine imrenerek yürüdüm.


Vücudum, büyük bir korku ile, öne doğru eğildi.


Derenin sağ tarafındaki sırtta on beş yirmi kadar çadır vardı.


Bizim perişanlığımız, gönülleri toplamak içindir.


O anda utançtan ölecek gibiydi. (isim, yüklem)


Onun gibisi nerede bulunur? (isim, özne)



Cümlede çoğunlukla zarf veya edat tümleci olur.


Sabaha kadar ders çalıştık. (zarf tümleci)

Eve doğru yürüdüm. (edat tümleci)



Grubun vurgusu isim üzerindedir.

Edat grupları cümleye çeşitli anlamlar katar.


Ders çalışmak için odasına çekildi. (amaç)


Sıkıldığı için dışarı çıktı. (neden, dışarıya çıkmanın sebebi)

Bu ayakkabıyı babam için aldım (özgülük)

Bu iş için kaç lira ödedin? (karşılık)

Senin için sorun yok tabi. (görelik)

Bizim için ne diyorlar? (hakkımızda)

Sizin için üç kişilik yer ayrıldı. (aitlik)

Tüm bu hazırlıklar bizim içindi. (isim, yüklem)

Vatan için ölenler yüreğimizde yaşarlar. (uğur, amaç, özne)

Kurt gibi acıkmıştım. (benzerlik)

Kurşunlar, yağmur gibi yağıyordu. (zarf, benzetme)

Uyandığı gibi yataktan fırladı. (zarf, anında, zaman anlamı katmış)

Konuşmak üzere ayağa kalktı. (amaç)

Acele edin, güneş batmak üzere. (zamanda yakınlık)

Konuştuğumuz üzere yarın buluşacağım. (gibilik)

Bizi boş vaatlerle kandırdılar. (araç)

Hasan yaşlı annesiyle oturuyordu. (beraberlik)

Arabanın gürültüsüyle irkildi. (neden)

Biz de onlar kadar başarılıyız. (eşitlik, benzerlik, ölçüsünde)

Gül kadar güzelsin. (benzerlik)

Mektubu okuyunca köyünü görmüş kadar sevindi. (gibi)

Bir ton kadar kömür almış (ölçü, aşağı yukarı)

Ne kadar güçlü bir adam... (zarf)

Evin deniz kadar havuzu var. (sıfat)

Vefasızlığın bu kadarını da görmemiştim. (isim, ad tamlamasında tamlanan)

Dershaneye kadar gidelim. (edat tümleci)

Başbakana göre enflâsyon düşük. (açısından)

Ayağını yorganına göre uzat. (bakarak, ölçüsünde, uygunluk, kadar)

Allah dağına göre kış verir. (uygunluk)

Anlatılanlara göre ikisi de suçluymuş. (bakılırsa, yönünden)

Siz bana göre daha gençsiniz. (karşılaştırma)

Edebiyata karşı ilgim vardı. (hakkında, yönelik)

Denize karşı bir balkonu var. (yönelik)

Yağmur sabaha karşı yeniden başlamıştı. (doğru)

Sabaha karşı uyuyabildim. (zarf öbeği)

Terfi edeyim diye yağcılık yapıyor. (amaç)

Yağmur yağıyor diye dışarı çıkmadı. (neden)

Akşama doğru geldiler. (zarf öbeği)




BAÄžLAMA GRUBU



Bağlama edatları (bağlaç) ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurundan meydana gelmiş kelime gruplarıdır.


ve, veya, veyahut, ya da, yahut, ama, fakat, ancak, dE.....dE, gerek....gerek(se), ha........ha, hem, hem de, hem.....hem (de), ile, ilâ, ister.....ister(se), kâh..........kâh, lâkin, ne......ne (de), ya....ya (da), değil.


Bağlama grubunda her unsur kendi vurgusunu taşır.

Bağlama grupları cümlede ve kelime grubunda isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.

Bağlama edatı (bağlaç), isim unsurlarının arsında bulunur. İsimler grubun kuruluşuna eşit olarak katılırlar.


Kırmızı ve Siyah, babalarla oğulları, olmak veya olmamak, olmak ya da olmamak, Ayaşlı ve Kiracıları, üç ilâ beş, çalışkan fakat şanssız, para değil mutluluk, güzel ama vefasız, ne sevinç ne üzüntü, ne mendil ne de bir kol, eli de ayağı da, ne yer ne yâr;


hem annem, hem babam, hem de kardeÅŸim


zengin mi fakir mi;


ya bunu, ya. ÅŸunu, ya da onu...



İçinde ikiden fazla isim bulunan bağlama gruplarında �ve� bağlacı son iki ismin arasında yer alır.


Okumak, anlamak ve uygulamak


Ufak tefek, sinirli ve inatçı


DaÄŸ, deniz ve ova...



Bu grupta sim unsuru, kelime grubu olabilir.


Hicranla ağaran bu saçlar değil, sevgisiz kalan kalp ihtiyarlarmış


Ne gülen, ne el sallayan, ne de bir çift lâf eden oldu.


İçeri girmek ve annesinin niçin kovulduğunu sormak istedi.




AÄ°TLÄ°K GRUBU


Ki aitlik ekinin eklenmiş olduğu kelime grubudur.+ ki'den önceki kelime grubu yalın olabileceği gibi ilgi durum eki veya bulunma durumu ekini de almış olabilir.


Aitlik Grubu: Kelime Grubu +( nIn/ + DA) + ki





UNVAN GRUBU


Bir şahıs ismiyle, bir unvan veya akrabalık isminden meydana gelen kelime gruplarıdır.


Bilge Kağan, Bayındır Han, Osman Gazi, Mehlika Sultan, Hasan Paşa, Ali Bey, Ahmet amca, Şinasi Efendi, Kemal Ağa, Nigâr Hanım...




Şahıs ismi başta, unvan ve akrabalık ismi sonda bulunur.

Ä°ki unsur eksiz birleÅŸir.

Şahıs ismi birleşik isim olabilir.


Mehmet Âkif Bey, Halide Nusret Hanımefendi, Kâzım Karabekir Paşa...



Bu grup, cümlede ve kelime gruplarında isim olarak kullanılır.


Zafer yolunda unutamayacağım yüzlerden biri, Hatice Nine�nin yüzüdür.

Perviz Efendi cevap vermedi.



Grubun vurgusu birinci unsur üzerindedir.

Birinci unsuru unvan veya akrabalık ismi olan "Sultan Süleyman, Şah İsmail, Doktor Ömer, Profesöz Muharrem Ergin, Bay Mustafa, Prens Sebahattin, Mareşal Fevzi Çakmak, Şair Eşref, Onbaşı Mehmet, Öğretmen Salih" gibi tamlamalar unvan grubu değil birleşik isimdir.



ÃœNLEM GRUBU


Bir ünlemle bir isim unsurundan oluşan kelime gruplarıdır.


Ey Türk gençliği




Ünlem başta, isim unsuru sonda bulunur. Vurgu ünlem üzerindedir.


a canım!, be kardeşim!, bre yalan dünya!, hey çocuklar!



Ä°sim unsuru, bir kelime grubu olabilir.


Ey hanların gönlümü sızlatan duvarları!


Ey garip çizgilerle dolu han duvarları


Ey Türk istikbalinin evlâdı!


A benim keleÅŸ oÄŸlum!


Ey mavi göklerin kızıl ve beyaz süsü!


Ey âlemi donatan ışık, toprağa can verev el!




Cümle kuruluşuna katılmayan bu grup hitaplarda kullanılır.


Hey Sakarya, kim demiş suya vurulmaz perçin?


İlâhî bir kudretin, ebedî bir feyzin var, ey Türk!


Ey tatlı ve ulvî gece, yıllarca devam et.


Ey sevgi dalımda ilk açan tomurcuk,


Kanımın akışını yenileştiren damar,


Gül rengi ışıkları sevda dolu akşamlar,


İçime yeni bir fecir gibi dolan çocuk. (Orhan Veli)





SAYI GRUBU



Basamak sistemine göre sıralanmış sayı isimleri topluluğudur.


Sayılar sondan başa doğru büyür. Küçük sayı sonda bulunur.


Genellikle ara sayılar sayı grubudur.




Bir, beş, on, yüz, bin, milyon isim


İki yüz, beş bin, otuz milyon sıfat tamlaması


On bir, doksan iki, yüz elli dört sayı grubu



Sayı grupları en az iki kelimeden oluşur. İkiden fazla kelime bulunduran sayı gruplarında her unsur kendi içinde bir kelime veya kelime grubudur.



Yedi / yüz sıfat tamlaması


Yedi yüz / elli sayı grubu


Yedi yüz / elli iki sayı grubu


Yedi yüz elli iki / bin sıfat tamlaması


Yedi yüz elli iki bin / altı sayı grubu


Yedi yüz elli iki bin / altı yüz sayı grubu


Yedi yüz elli iki bin / altı yüz / on dört sayı grubu



Sayı grubunun sıfat tamlamasından farkı:


1. Sayı grubunda en küçük sayın sonda bulunur:


on / altı, elli iki bin / dört yüz / kırk iki


2. Sıfat tamlamasında ilk sayı ismi sondaki sayı isminin adedini gösterir:


Elli / bin, beş / yüz, beş yüz / milyon




Sayı grupları cümlede isim ve sıfat olarak kullanılır.


Yaptığı sarayların adedi kırk iki idi.


Kalede yüz elli asker kalmıştı.



Bütün sayı isimleri birbirinden ayrı yazılır. Ancak senet vb. evraklarda araya rakam sığdırılmasın diye bitişik yazılabilir.

Grubun vurgusu küçük sayı ismindedir.




KISALTMA GRUPLARI



Bu gruplar genellikle isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil gruplarının kısalması ve kalıplaşması sonucu oluşmuşlardır


Bu grupların ortak özelliği, iki isim unsurundan meydana gelmeleri ve vurgunun ikinci unsurda olmasıdır.



a. Ä°snat Grubu

Sıfat-fiil ve zarf-fiil grubundan kısalmıştır


Karnı tok olan adam → karnı tok adam


Başı açık olarak → başı açık



İsim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.


gözü tok (insan), eli açık (arkadaş), sohbeti tatlı (insanlar), cebi dolu (adam)..., iki düğmesi kopuk (palto)...


Dili bir, gönlü bir, imanı bir insan yığını


Görüyor varlığının bir yere toplandığını


Kaç gözü yaşlıyı teselli etti.


Şu çenesi düşüğe sen aldırma


Gurbet akşamlarının bağrı yanık yolcusuyum.


Bekir önce anlamadı, ağzı açık bir süre baktı.



b. Yükleme Grubu

Sıfat-fiil ve isim-fiil grubundan kısalmıştır


Yüzü aÅŸkın olan → yüzü aÅŸkın


Kitabı tetkik etmek → kitabı tetkik



Birinci unsur belirtme hâl eki alır.


İnsanı takdir, memuru teftiş, küçük çocukları af, evi iyice tamir..



Bu grup, cümlede ve kelime gruplarında isim ve sıfat olarak kullanılır.


Yüzü aşkın insan meydanda toplanmıştı.


Kitabı tetkik için görevliden izin istedi.



c. YaklaÅŸma Grubu

Yaklaşma eki almış bir ismin başka bir isimle oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci unsur yaklaşma eki alır.

Fiilimsilerden kısalmıştır


evine baÄŸlı olan → evine baÄŸlı


fikrine müracaat etmek → fikrine müracaat


başına buyruk olarak → başına buyruk


Tatile düşkün (insanlar), cana yakın (arkadaş), geçmişe bağlı (bir yazar), sözüne sadık (dost), içe dönük (tehdit), dile kolay(işler)...


Güzel sanatlara meraklı (kız), geleneklere çok bağlı (adam)...



Bu grup, cümlede ve kelime gruplarında isim, sıfat ve sarf olarak kullanılır.


Mehlika Sultan'a âşık yedi genç


Gece şehrin kapısından çıktı.


Yanında yirmiye yakın muhabir vardı.


Adam, sırıklara bağlı fasulyelerin küçük, ürkek çiçeklerini gördü.


Saatlerdir kapıya dönük oturuyordu.


Yemeği gece yarısına yakın yediler.



d. Bulunma Grubu

Bulunma eki almış bir ismin başka bir isimle oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci unsur bulunma eki alır.


Haftada bir, dörtte üç, solda sıfır, yükte hafif, beş günde bir,



Cümlede ve kelime gruplarında isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.


Arada bir o meşhur kahkahasını atardı.


Ekmeğin dörtte birini yanındakine uzattı.


İşinde usta insanlarla bir arada çalışıyor.



e. UzaklaÅŸma Grubu

Uzaklaşma eki almış bir ismin başka bir isimle oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci unsur uzaklaşma eki alır.


İçten pazarlıklı (adam), kendisinden emin (adımlarla), benden gizli (iş), gözden ırak (bir köşe), yandan çarklı (kahve), estetik endişeden uzak (eserler)...


Cümlede ve kelime grupları içinde isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.


Bin yıldan uzun bir gecenin bestesidir bu.


Bir öğle paydosunda herkesten geç çıktı sınıftan.


Uzun bir yolculuktan sonra köye varmıştık.


Sakin ve kendinden emin çalışıyor.


Ondan daha idealistine rastlamadım.


Evde çekirgeden bol ne var!



f. Vasıta Grubu

Vasıta eki almış bir ismin başka bir isimle oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci unsur vasıta eki alır.


Seninle dost (insanlar), bayrakla süslü (sınıflar), sırmayla işli (cepken)...



Bu grup da sıfat-fiil veya zarf-fiil grubundan kısaltılmıştır.


Seninle dost olan (insanlar) → Seninle dost (insanlar),


bayrakla süslü olan (sınıflar) → bayrakla süslü (sınıflar),


sırmayla iÅŸli olan (cepken) → sırmayla iÅŸli (cepken)


parayla yüklü olarak →parayla yüklü



Cümlede ve kelime grupları içinde isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.


Garip çizgilerle dolu han duvarları


Annesiyle dargın gitti.



Bu kısaltma gruplarının dışında bazı kısaltma grupları daha vardır ki bunlar da çeşitli cümlelerden ve kelime gruplarından kısaltılmıştır.


Derinden derine ırmaklar ağlar


Uzaktan uzağa çoban çeşmesi


Kokusuyla baş başa kaldı çiçekler


Bir nefes olmuÅŸum Fatih�in ordusunda


Yürüyorum omuz omuza sipahilerle


Aynalar baÅŸtan baÅŸa tenha


Başka bir çerçevedir gitgide dünya artık.


El ele tutuÅŸarak yola koyuldular.





BİRLEŞİK İSİM



Burada bahsedilecek olan birleşik isimler sadece özel kişi isimleridir.Bir kişinin özel adı olmak üzere bir araya gelen kelimeler topluluğudur.


Muharrem Ergin, Yavuz Sultan Selim, Ali Şir Nevai, Yahya Kemal Beyatlı, Arif Hikmet Par, Ahmet Turan Alkan, Ömer Seyfettin, Ahmet Haşim, İkinci Kılıç Arslan, Kaşgarlı Mahmut, Yıldırım Beyazıt...


Unvan sıfatları, insanların sosyal seviyelerini, makamlarını, mevkilerini, rütbelerini, statülerini bildirmek için isimlerden önce kullanılan sıfatlardır. Unvan sıfatları isimden önce gelirse unvan grubu veya sıfat tamlaması değil birleşik isim oluşur.


Sultan Süleyman, Şah İsmail, Doktor Ömer, Profesör Muharrem Ergin, Bay Mustafa, Prens Sebahattin, Mareşal Fevzi Çakmak, Şair Eşref, Onbaşı Mehmet, Öğretmen Salih...


Birinci unsuru sıfat, ikinci unsuru özel isim olan kelime grupları zamanla sıfat tamlaması olmaktan çıkmış, birleşik isme dönüşmüşlerdir. Sıfat tamlamasında başta bulunan vurgu da bu birleşik isimlerde ikinci unsura kaymıştır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

CÜMLENİN ÖĞELERİ



1- YÃœKLEM :



Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir.

Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.


* Düşünüyorum (Cümle)

* Güzeldi. ( Cümle )


Not: Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir.


*Gel çabuk buraya!

*Sakla samanı gelir zamanı .

*İstanbul'u dinliyorum gözlerim kapalı


Not: Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.


*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm. (fiil)

*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil)

*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat)

*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)

*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)

*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)

*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)



2.ÖZNE




Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.


Not: Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur.


*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi.

*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar.

*Güzel gözler tül ardından görünsün.

*CoÅŸkun nehirler gibi aÄŸlamak istiyorum.

*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .



Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur.


*Yemekten sonra erkenden yatıldı.

*Okula kadar yüründü.

*Kahvaltıda çaylar içildi.

*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.


Üç çeşit özne vardır:


A.Gerçek Özne:

Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:


1)Acık Özne:


Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir


*Yağmur çok şiddetli yağdı.

*Çocuk iki gündür hasta yatıyor.

*Gemi ufukta yavaÅŸ yavaÅŸ kayboluyordu.

*Geceleri bir ses uykumu böler.


2)Gizli özne:

Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.


*Ertesi gün ona telefon ettim.

*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.

*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.

*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.


NOT: Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.


*Siyah renkli araba satılıktır.

*Dün akşam pencereler kapalıydı.



B)Sözde Özne:


Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır.


*Ağaçtaki meyveleri topladı.

*Ağaçtaki meyveler toplan.

*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.

*Bütün sınıf temizlendi.

*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.

*Düğün için yemekler yapıldı



C)Örtülü Özne


Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak iÅŸi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.


*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.

*Yarışma halk tarafından çok beğenildi

*Kar nedeniyle yollar kapandı.


NOT: Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.


*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı. (isim tamlaması)

*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu. (isim)

*Derdini söylemeyen derman bulamaz. (sıfat fiil)

*Sana bakmak suya bakmaktır. (isim fiil)

*Okumak zihni dinlendirir. (isim fiil)

*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu. (ekeylem)

*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek. (sıfat)

*Kimse seni benim kadar düşünmez. (zamir)




3)NESNE



Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur

Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.

Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.


a)Belirtisiz Nesne

Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir.


b)Belirtili Nesne

Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.Belirtme durum eki olmuştur.


*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.

*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.

*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.

*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.



4.ZARF TÃœMLECÄ°



Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme,

nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından

ne tarafından, soruları sorulur.


*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.

*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.

*Güneş her doğduğunda yalnızlık başına vurduğunda beni hatırla.

*Trabzanlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın.

*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.



UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.


* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.

* Adam yavaşça içeri girdi.

* Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.



5)DOLAYLI TÜMLEÇ



Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir.


NOT: Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden birini alır.


*BuluÅŸma yerine hemen gelmiÅŸ.

*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akÅŸam.

*Ağlamayan çocuğa meme verilmez.

*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.

*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.

*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.

*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.

*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.


NOT: Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;

“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur.


UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.

-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.


*Korkudan kızın dili tutulmuştu.

*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.

*Birazdan hava kararacak.

*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.

*Denize yüzmeye gidiyorum.

*Ailesine yürekten bağlıydı.



6)EDAT TÃœMLECÄ°



Bazı edatlarla öbekleÅŸerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaÅŸtırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur.


*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç) e.t.

*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş.(amaç) e.t.

*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük) e.t.

*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(zarf tüm.,sebep)

*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)

*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(zarf tüm. durum)

*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor.(karşılaştırma)

*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)

*Direğe karşı on adım yürüdü.(zarf tüm. yön)

*Sen bile doğum günümü kutlamadın. e.t.


NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci, “karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.




CÃœMLEDE VURGU



Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Bu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.


*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)

*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)

*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)


UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır.


*Bu akÅŸam siz Ä°stanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)

*Bu akÅŸam siz mi Ä°stanbul’a gideceksiniz? (ö.)

*Bu akÅŸam mı siz Ä°stanbul’a gideceksiniz? (z.t.)

*Bu akÅŸam siz Ä°stanbul’a gidecek misiniz?(y.)


NOT: Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır.

*Masamdaki kalemleri kim almış?

---Ayşe.(Özne)

*Bu saatte nereden geliyorsun?

---Okuldan.(Dolaylı tümleç)

*Bahçeden ne kopardın?

---Elma.(Nesne)

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER



1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir öğe,bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir.


"O , dün, bize, babasıyla geldi."

-Ö.- Z.T.- D.T.--- E.T. -----Y.



2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.


"Bir yıl kalacağım bu ili ---Siirt’i, ----çok özleyeceÄŸim."

-----B.li n. -------------Açıklayıcı.


"Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu."

---------Z.T. ------Açıklayıcısı



3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.


"Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu."

"Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu."



4)Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez.


"O her zaman ince eleyip sık dokurdu" (yüklem,deyimden oluşmuş)

---------------------yüklem



5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı sözcüklerdir. (Bağımsız tümleçlerdir)


"ArkadaÅŸlar, beni dinler misiniz?"

"Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız."

"Eyvah,çocuk düştü."



6)Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.


*Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,


*Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.

----ö.---------yüklem



7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir.


"Kimi seviyorsun?"

--Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya yönelik.)


"Kim yapmış?"

-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)


"Nereye gidiyorsun?"

-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)


"Ne zaman geldin?"

-Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)


"Kırılan neydi?"

-Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)



8) “-mi” edatıyla oluÅŸturulan soru cümlelerinde “-mi” hangi öğeden sonra gelmiÅŸse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir.


"Bugün bize gelecek misin?"(Soru yüklemi buldurmaya yönelik)

"Bugün bize mi geleceksin?"(Soru D.T.’yi buldurmaya yönelik)

"Bugün mü bize geleceksin?"(Soru Z.T.’yi buldurmaya yönelik)

"Sen mi bugün bize geleceksin?"(Soru özneyi buldurmaya yönelik)



9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir.


"Çocuklar,sevgiyle beslenir."(Edat tümleci vurgulu)

"Cömert olmadan önce doğru olmayı bil."(B.li n. vurgulu)

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

CÜMLENİN ÖĞELERİNİ BULURKEN

GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN HUSUSLAR




Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteÄŸi, bir hareketi, bir durumu tam olarak bir yargı halinde anlatan kelime veya kelime gruplarına cümle denir. Cümlenin olabilmesi için bir çekimli isim veya fiili olması gerekir. “Git.”, “Öğretmenim.” Tek bir kelime oldukları halde özne ve yüklemden meydana geldikleri ve yargı bildirdikleri için cümledir. “Türk atlarının geçtiÄŸi yoldan” kelime grubu ise dört kelimeden oluÅŸtuÄŸu halde yargı içermediÄŸi için cümle sayılmaz. Sonuna “gittik” ÅŸeklinde çekimli bir fiil getirilirse cümle olur.



Cümlenin öğeleri bulunurken göz önünde bulundurulması gereken hususlar şunlardır:


1- Cümlenin temel öğeleri yüklem ve öznedir. Åžayet bu öğeler yoksa o kelime grubu cümle deÄŸildir. Bu sebeple edilgen çatılı cümlelerde “Cam kırıldı.” örneÄŸinde olduÄŸu gibi “cam” nesne (eylemden etkilenen varlık) olduÄŸu halde cümlenin temel öğelerinden özne bulunmadığı için özne kabul edilir ve bu tip özneler “sözde özne” olarak nitelendirilir.

Åžayet cümle “Cam top oynayan çocuklar tarafından kırıldı.”ÅŸeklinde olursa fiilin çatısı edilgen olduÄŸu için kırma eylemini çocukların yaptığı söylendiÄŸi halde “top oynayan çocuklar tarafından” özne deÄŸildir; bu tür öğeler zarf tümlecidir. Bazı dil bilgisi kitaplarında bu tip öznelerden "örtülü özne" diye bahsedilmektedir. Sözde özne dışında gerçek ve gizli olmak üzere iki özne çeÅŸidi daha vardır. Gizli özne yüklemin sonundaki ÅŸahıs ekinden hareketle bulunur.



2- Öğeler bulunurken önce yüklem, ikinci olarak özne bulunur. Daha sonra cümlede anlatılanlara göre yardımcı öğelerden nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bulunur. Yardımcı öğelerin bulunmasında herhangi bir sıra söz konusu değildir. Ama genel olarak nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci şeklinde bir sıralama uygulanmaktadır. Yüklem ve öznenin bulunma sırasına uyulmadığı zaman hata yapma ihtimali artar.



3- Öğeleri bulurken hangi soruların yöneltileceÄŸi iyi bilinmelidir. Özne ve belirtisiz nesne “ne, kim”, belirtili nesne “neyi, kimi”, dolaylı tümleç “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden ...”, zarf tümleci ise “nasıl, niçin, neden, ne zaman, ne kadar, neyle, ne ÅŸekilde, ne biçim, ne gibi, kimle, neyle ...” soruları sorularak bulunur.



4- Özne ve belirtisiz nesne yalın halde, belirtili nesne belirtme (-i), dolaylı tümleç ise yönelme (-e), bulunma (-de) ve uzaklaÅŸma (-den) hallerinde bulunur. Fakat bazı durumlarda zarf tümleçleri de –e, -de, -den hal eklerini alabilirler. Öğelerin hangi ekleri aldıklarını bilmek büyük kolaylık saÄŸlamakta ve birçok yanlışı engellemektedir. Özne eylemi yapanı, nesne eylemden etkileneni, dolaylı tümleç olayın geçtiÄŸi yeri ve zarf tümleci de eylemin hangi ÅŸartlarda, nasıl, ne zaman meydana geldiÄŸini bildirir.



5- Yüklem bulunduktan sonra yükleme “ne” veya “kim” sorularak özne bulunur. DiÄŸer öğeleri bulurken soruları özne ile yükleme birlikte sormak gerekir. Sadece yükleme sorulursa özneyi belirtisiz nesne ile karıştırma söz konusu olabilir. Bunları birbirine karıştırmamak için yüklemin belirttiÄŸi iÅŸi yapanın özne, yapılan iÅŸten etkilenenin de nesne olduÄŸunu göz önünde bulundurmalıyız.



6- Öğeleri doğru olarak tespit edebilmemiz için kelime grupları, ismin hal ekleri, fiil çatısı, fiil çekimleri, fiilimsiler, birleşik fiil, ek-fiil, cümle çeşitleri gibi dil bilgisinin diğer konuları hakkında bilgi sahibi olmamız gerekir.



7- Ä°sim cümlelerinde nesne bulunmaz. “Bu konuyu arkadaÅŸların bilmemektedir.” cümlesinin yüklemi isim olduÄŸu halde nesne almıştır. Yüklemi isim-fiil olan bu gibi cümlelerde nesne bulunabilir. “Ä°lkbaharda havalar çok güzeldi.” bir isim cümlesidir, bu yüzden “güzel olan ne?” sorusuna cevap olarak verilen “havalar” öznedir.



8- Ä°sim cümlelerinin öğelerini bulurken yüklemin çok sayıda kelimeden meydana gelebileceÄŸini unutmamalıyız. Fiil cümlelerinin yüklemi birkaç kelimeden oluÅŸurken isim cümlelerinde durum farklı olabilir. “Ali sınıfın en arka sırasında oturan neÅŸeli bir öğrencidir.” cümlesinin yüklemi “en arka sırasında oturan neÅŸeli bir öğrencidir.” kelime grubudur. Fiil cümlesinde yükleme “nasıl” sorusunu sorarsak zarf tümlecini buluruz. Buradaki cümlenin yüklemini “öğrencidir” sanarak “Ali nasıl öğrencidir?” diye bir soru sorsak “en arka sırasında oturan neÅŸeli bir öğrencidir.” cevabını alırız. Oysa burada sıfat tamlamasının ismine soru yöneltilmiÅŸ ve sıfat grubu zarf sanılmıştır.



9- Kelime grupları öğeler bulunurken asla parçalanmaz. Aynı şekilde birleşik fiiller de bölünmez.



10- Türkçe’de cümlenin öğeleri arasında bir de edat tümlecinin varlığından söz edilir. Türü ne olursa olsun fiili niteleyen kelime veya kelime grubu cümlede zarf tümleci olarak kabul edilir. “Kitabı sizin için aldım.” cümlesindeki “sizin için” edat grubudur. ÖSS’de bu kelime grubunun cümlenin hangi öğesi olduÄŸu sorulur ve seçenekler arasında edat tümleci de varsa tabii ki edat tümleci sayılır; ama genellikle ÖSS’de bu tip tartışmalı konular sorulmaz ya da seçenekler arasında edat tümleci verilmez.



11- Cümleden çıkarıldığı zaman anlamda bir bozukluk meydana getirmeyen kelime veya kelime gruplarına arasöz/aracümle denir.

Cümlenin öğeleri bulunurken bu tip kelime ve kelime grupları cümle dışı unsur sayılır. “Kitap okuyanlardan biri, emekli öğretmen Zeki Bey, ağır ağır, yerinden kalktı.” cümlesinde “emekli öğretmen Zeki Bey” arasözdür. “Kitap okuyanlardan biri” öğesinin açıklayıcısıdır. Arasöz/aracümlelerin başında ve sonunda virgül veya tire (kısa çizgi) vardır.



12- Hitaplar da cümle dışı unsurdur. “Ey Türk geçliÄŸi! Birinci vazifen Türk istiklâl ve cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.” cümlesinin öznesi “Ey Türk geçliÄŸi!” deÄŸil, “birinci vazifen”dir.



13- Bir baÅŸka cümle dışı unsur iki cümleyi birbirine baÄŸlayan baÄŸlaçlardır. “Çok anlattım ama dinletemedim” cümlesinde “ama” baÄŸlacı cümle dışı unsurdur. Nesne, özne, dolaylı tümleç ve zarf tümleçlerini birbirine baÄŸlayan baÄŸlaçlar cümle dışı unsur deÄŸildir.



14- Öğeleri ayrılmış bir cümlenin unsurlarını kolayca bulabilirsiniz. Bu da öğelere doğru ayırmanın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.



15- Özellikle şiirlerde mısralarda önce kaç cümle olduğunu tespit etmek gerekir. Yüklem sayısı kadar cümle olduğunu aklımızdan çıkarmamalıyız.



16- Şiirlerde unsurları ayrılan gruplar aynı öğe sayılır.



17- Devrik cümleler, kurallı cümle haline getirildikten sonra öğeleri daha kolay bulunur. Soru cümlelerinin öğeleri cevap cümlesine çevrildikten sonra daha sağlıklı bulunur.



18- Türkçe'de vurgulu öğe yüklemden önceki ilk kelimedir. "Bu şiiri törende arkadaşımız okudu." cümlesinde "arkadaşımız" vurgulanırken "Arkadaşımız bu şiiri törende okudu." cümlesinde "törende" öğesi önem kazanmaktadır.



19- "Dışarı, içeri, ileri, geri ..." gibi zarflar yüklemin yönünü belirttikleri için zarf tümleci olur. Şayet bunlar yönelme halinde olursa o zaman dolaylı tümleç olur. "Ali az önce dışarı çıktı." cümlesinde "dışarı" zarf tümleci olduğu halde ""Ali az önce dışarıya çıktı." cümlesinde "dışarıya" kelimesi dolaylı tümleçtir. Oysa iki cümle arasında anlam bakımından hiçbir fark yoktur. Bu da bize cümlenin öğelerinin aldığı ekleri bilmenin önemi göstermektedir.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

CÜMLE ÇEŞİTLERİ


1- Yapılarına Göre Cümleler

2- Yükleminin Türüne Göre Cümleler

3- Yükleminin Yerine Göre Cümleler

4- Anlamlarına Göre Cümleler



1- YAPILARINA GÖRE CÜMLELER


Yapılarına göre basit, bileşik, bağlı ve sıralı cümleler olmak üzere dört cümle çeşidi vardır.



a) Basit Cümle:


Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümleler yapı bakımından basit cümledir. Basit cümleyi belirleyen tek yüklemin, tek yargının bulunmasıdır. Yüklem dışındaki diğer ögelerin sayısı önemli değildir. Basit cümleler hem isim hem fiil cümlesi olabilir. Türkçede cümleler genellikle basit yapılıdır:


Eğri cetvelden doğru çizgi çıkmaz.


Akıllı düşman, akılsız dosttan yeğdir.


Güneş balçıkla sıvanmaz.


Yapısında fiil ismi, sıfat-fiil, zarf-fiil veya bu tür kelimelerden yapılmış kelime grupları bulunan cümlelerde bu unsurlar bağımsız yargı bildirmedikleri için, böyle cümleler de yapı bakımından basit cümle sayılırlar:


Bu kadar yolu yaya gitmek zor olabilir.


Gülü seven dikenine katlanır.


Ayaklarını sürüyerek yerine geçti.


b) Birleşik Cümle:


İçinde birden fazla yargının bulunduğu cümleler, birleşik cümledir. Bu yapıdaki cümlelerde esas yargıyı üzerinde bulunduran bir temel cümle ve bu temel cümleyi çeşitli yönlerden tamamlayan yan cümleler bulunur.


Türkçede ÅŸartlı birleÅŸik cümle, ki’li birleÅŸik cümle ve iç içe birleÅŸik cümle olmak üzere üç çeÅŸit birleÅŸik cümle vardır:


Şartlı birleşik cümle: İçinde şart kipi bulunan cümledir. Şart kipi, diğer fiil çekimlerinden farklı olarak bitmiş bir hareket göstermez, bir yargı ifade etmez. Bu sebeple şart kipiyle bağımsız bir cümle yapılamaz.


Bu yapıdaki cümlede şart kipini taşıyan yardımcı cümle önce, temel cümle sonra gelir. Şart cümlesi temel cümleyi genellikle şart, zaman, sebep, benzetme gibi anlamlarla tamamlar ve temel cümlenin zarfı olur:


Derslerine düzenli çalışırsan sınıfını kolay geçersin.


Pazar günü hava güzel olursa gezmeye gideceğiz.


“Artık demir almak günü gelmiÅŸse zamandan


Meçhûle giden bir gemi kalkar bu limandan.”


(Yahya Kemâl)




Ki’li birleÅŸik cümle: Farsçadan dilimize giren ki baÄŸlama edatıyla yapılan birleÅŸik cümledir. Ki edatı, çekimli bir fiilden sonra gelince baÄŸlama edatı olur. Bu cümlelerde ki edatına kadar olan kısım asıl unsur; ki edatından sonraki unsur yardımcı unsurdur. Bu sıralanış Türkçeye aykırıdır. Ki edatı çıkarılınca cümle Türkçedeki sıralanışa uyar:


Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.)


Öyle insanlar vardır ki yaptıkları iyilikleri her fırsatta söylemekten zevk duyarlar. (Yaptıkları iyilikleri her fırsatta söylemekten zevk duyan insanlar vardır.)


Ki’den önceki unsurun isim olması hâlinde ki, yardımcı cümleyi asıl cümleye baÄŸlamaz, asıl cümlenin yüklemini onun isim unsuruna baÄŸlar. Böyle cümlelerde söylenmese de anlamda bir deÄŸiÅŸiklik olmaz:


Limon ki bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. (Limon bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. / Bol vitaminli bir meyve olan limon kışın yetişir.)




İç içe birleşik cümle: Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlede yer almasıyla meydana gelen birleşik cümledir. Araya giren cümle, temel cümledeki anlamı tamamlayan yardımcı cümle olarak nesne veya diğer unsurlardan birinin parçası olur:


Edebiyat öğretmeni içinizde “Han Duvarları”nı okuyan var mı, dedi.


Hayır, o değil, şu uzun boylu adam, dedi.


c) Bağlı Cümle:


Birden fazla cümlenin fakat, ama, ancak, lâkin, ve, veya gibi edatlarla bir özneye bağlanarak oluşturduğu cümledir. Her biri bağımsız cümle olan bu cümleler arasındaki ilgi, bağlama edatlarıyla kurulmakta ve pekiştirilmektedir:


Konuşmayı erken öğrendim ama susmayı öğrenmem için yaşlanmam gerekti.


Ölmek kaderde var,bize üzüntü vermiyor


Lâkin vatandan ayrılışın ıztırabı zor.


d) Sıralı Cümle:


Tek başına bağımsız yargı bildiren iki veya daha fazla cümlenin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla kurulan cümlelerdir. Yüklemleri çekimli fiil olan sıralı cümleler, birbirinden virgül veya noktalı virgülle ayrılır:


Alacağını tahsil etmek için önce telefon etmiÅŸ, sonra biriyle haber yollamış, olmayınca kendisi gitmek zorunda kalmıştı. Bu sıralı cümlede yargı taşıyan telefon etmiÅŸ, haber yollamış, zorunda kalmış yüklemlerini birbirine baÄŸlayan –tı, kip ekidir. Sıralı cümlede önceki yargılarda bu ek tekrarlanmayıp son yargıya doÄŸru bir bağımlılık saÄŸlanır. Böylelikle cümlenin bitmediÄŸi de hatırlatılmış olur.


Aradaki ilginin ortak cümle ögeleriyle sağlandığı sıralı cümleler bağımlı sıralı cümle; ilginin sadece anlam yönüyle kurulduğu cümleler bağımsız sıralı cümledir:


Çetin, kantinde bizi bekliyormuş, hemen yanımıza geldi, kolumuzdan tutup masasına götürdü. (Özne, ortaktır.)


Öğretmeni Aysel’i çağırıyordu; Aysel hiç oralı deÄŸildi




2- YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER


a) Fiil Cümlesi:


Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümle, yükleminin türüne göre fiil cümlesidir. Her türlü hareket, iş, oluş fiil cümleleriyle karşılandığı için fiil cümleleri isim cümlelerine göre daha çok kullanılır.


Yükleminin geçişli fiil olması durumunda, fiil cümlelerinde cümlenin bütün ögeleri bulunabilir. Fiil geçişsiz olursa cümlenin nesnesi olmayacaktır.


“Ä°stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı;


Önce hafiften bir rüzgâr esiyor,


Yavaş yavaş sallanıyor


Yapraklar aÄŸaçlarda.”


(Orhan Veli)


Başlarını göklere çarpmaktan, genellikle cüceler korkar.


(Cenap Åžahabettin)


Allah size bir yüz vermiş; bir tane de siz eklemeyin.


(Shakespeare)


Mum, dibine ışık vermez


(Atasözü)


b) İsim Cümlesi:


Yüklemi ek-fiille çekimlenmiş bir isim veya isim grubu olan cümleler, yükleminin türüne göre isim cümlesidir.


İsim cümleleri, genellikle özne ve yüklemden oluşur. İsim cümlelerinin olumsuzunu yapmak için değil ve yok kelimeleri kullanılır. Ağzı var, dili yok.


“Ormanlar koynunda bir serin dere


Dikenler içinde sarı gül vardır.”


(Rıza Tevfik Bölükbaşı)


“Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin.


Benim doÄŸduÄŸum köyler de güzeldi.”


(Cahit Külebi)


“Ölmek deÄŸildir, ömrümüzün en feci iÅŸi


Müşkül budur , ölmeden evvel ölür kiÅŸi”


(Yahya Kemal)


Cesurun bakışı, korkağın kılıcından keskindir.




3- YÜKLEMİNİN YERİNE GÖRE CÜMLELER



Yüklemin cümle içindeki yerine göre iki çeşit cümle vardır.


a) Kurallı (Düz) Cümle:


Türkçede asıl unsurlar sonra, yardımcı unsurlar önce geldiği için cümlenin en önemli ve asıl ögesi olan yüklem genellikle cümlenin sonunda yer alır. Yüklemi sonda olan cümle, kurallı cümledir. Cümlede özellikle belirtilmek istenen unsurlar yükleme yaklaştırılır:


Kayıhan, / bu akşam / pencerenin önünde / oturuyordu.


Kayıhan, / pencerenin önünde / bu akşam / oturuyordu.


Bu akşam / pencerenin önünde / Kayıhan / oturuyordu.




b) Devrik Cümle:


Yüklemi sonda olmayan cümle, devrik cümledir. Devrik cümlelere daha çok şiir dilinde rastlanır. Günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve deyimlerde de zaman zaman devrik cümleler görülür. Cümlede yüklemin dışındaki ögelerin yer değiştirmesi durumunda cümlenin kurallılığı bozulmaz. Ancak yüklemin yeri değişirse cümle devrik olur:


“Bir kökte uzamış sarmaşık gibi


Dökülmüş gerdana saçların güzel.”


(Âşık Veysel)


“Aya haber sal çıksın bu gece;


Görünsün şöyle gönlümce.”


(Cahit Sıtkı Tarancı)


Sensiz kaldım bu yerde.


Gülme komşuna, gelir başına.


Çocuktan al haberi.



4- ANLAMINA GÖRE CÜMLELER


Anlamına göre üç çeşit cümle vardır.
[indent]a) Olumlu Cümle:


Yargının gerçekleştiğini bildiren cümleler, olumludur. Bu cümlelerin yüklemi varlık, olma veya bulunma bildirir:


Kurt kocayınca, köpeğin maskarası olur.


(Atasözü)


Gerçek belirince yalan ortadan kalkar.


(Atatürk)


Para ile satın alınan sadakat, daha fazla para ile de satılır.


(Seneca)


BeklediÄŸimiz haber, nihayet geldi.


Yapısı bakımından olumsuz görünen bazı cümleler anlam bakımından olumludur. Cümlede iki olumsuz unsurun bulunması cümlenin anlamını olumlu yapar:


Nasıl cevap vereceğini bilmiyor değildi.(=biliyordu)


Allah’tan korkmayan yoktur.(=herkes korkar)


Yapı bakımından olumsuz bazı cümleler soru yoluyla olumlu bir anlam kazanabilir:


SipariÅŸlerinizi getirmez olur muyum. (=getiririm)


Bayrakları bayrak yapan üstündeki kan değil midir?



b) Olumsuz Cümle:


Yargının gerçekleşmediğini, yapılmadığını bildiren cümleler, anlam bakımından olumsuzdur.


Fiilden fiil yapan –ma-, -me- olumsuzluk eki, deÄŸil edatı ve yok keli*mesi cümleleri olumsuz yapan unsurlardır:


Bundan sonra kimseyi kandırmayacak.


“Bu güler yüzlü adam ben deÄŸilim.”


(Cahit Sıtkı Tarancı)


Cebimde beÅŸ kuruÅŸ para yok.


Yapı bakımından olumlu olan bazı cümleler soru ekiyle olumsuz bir anlam kazanabilir:


Matematik sınavından 95 almak kolay mı? (Kolay değil.)


Babamın yanında hiç, sigara içebilir miyim? (İçemem.)




ne......ne bağlama edatıyla kurulan cümleler de anlam bakımından olumsuzdur. Cümlede bu unsur varsa yüklem mutlaka olumlu olmalıdır:


“Ne hasta bekler sabahı


Ne taze ölüyü mezar


Ne de şeytan, bir günahı


Seni beklediÄŸim kadar.”


(Necip Fazıl)


Ne sevenim var ne soranım var.



c) Soru Cümlesi:


Herhangi bir şeyi öğrenmek için soru unsurlarıyla kurulan cümleler, soru cümlesidir. Soru cümleleri genellikle, soru eki mı (mi, mu, mü) ile yapılır. Ayrıca hani, hangi, kim, kaç, nasıl, ne, neden, niçin gibi soru kelimeleriyle de soru cümleleri kurulur. Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir:


Doktor içeride mi?


Hangi konuyu anlamadınız?


Niçin bu kadar geç kaldınız?


Yeni sınav yönetmeliği hakkında ne düşünüyorsunuz?


Üniversitemizi nasıl buldunuz?




Cümlede soru eki hangi kelimeden sonra gelirse onu sorar:


Aybars dün arabasıyla geldi mi?


Aybars mı dün arabasıyla geldi?


Aybars dün mü arabasıyla geldi?


Aybars dün arabasıyla mı geldi?

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

YAZIM YANLIÅžLARI



Yazım Kuralları ve Türkçe’nin DoÄŸru Kullanımı


Bir yazı ile okuyucuya mesajı doğru iletmede kaynağın önemli bir rolü ve sorumluluğu bulunmaktadır. Bu yüzden mesajı ileten kişi mesajını yazılı olarak iletirken bir takım yazım kurallarına uyması gereklidir. Özellikle öğrencilerin yazı yazarken yaptıkları en önemli hata, noktalama işaretlerine uymamalarıdır.


* Yazılarda noktalama işaretleri bazen hiç kullanılmamakta bazen de yerinde kullanılmamaktadır. İfadelerin doğru anlaşılması için bu kurallara özenle uyulmalıdır.


* Bir bilgisayar programı kullanılarak yazılan yazılarda ise boşluk konusuna dikkat edilmelidir. Örneğin,


Noktadan ve virgülden önce boşluk bırakılmamalıdır.

Noktadan ve virgülden sonra boşluk bırakılmalıdır. Boşluk bırakılması unutulduğunda noktanın öncesinde ve sonrasındaki sözcükler tek bir sözcük olarak algılanmaktadır. Bu da yazıların kağıt üzerindeki düzenlemesini olumsuz etkilemektedir.

Parantezler açılırken parantez öncesinde boşluk bırakılmalı, açılan parantezle metin arasında boşluk olmamalıdır. Parantezler kapatılırken parantez öncesinde boşluk olmamalı, sonrasında ise olmalıdır.


* DiÄŸer bir hata türü yazım yanlışlarıdır. Sözcükler Türk Dil Kurumu’nun belirlediÄŸi kurallar göz önünde bulundurularak yazılmalıdır.


* Yaygın olarak yapılan bir baÅŸka hata da sözcüklerin yanlış kullanımlarıdır. ÖrneÄŸin “neden olmak”, “yol açmak” ve “saÄŸlamak” gibi sözcükler çok farklı anlamları verebiliyorken aynı anlamda kullanılmaktadırlar.


* Ayrıca bazı sözcüklerin Türkçe karşılıkları varken (genelde) farkında olunmadan yabancı karşılığı kullanılmaktadır.

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

BAZI KELÄ°ME VE EKLERÄ°N YAZILIÅžI


BaÄŸlaç Olan da, de’nin Yazılışı


Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:


Kızı da geldi gelini de.

Durumu oÄŸluna da bildirdi.

Sen de mi kardeÅŸim?

Güç de olsa.

KonuÅŸur da konuÅŸur.


UYARI : Ayrı yazılan da, de hiçbir zaman ta, te biçiminde yazılmaz.


UYARI : Ya sözüyle birlikte kullanılan da mutlaka ayrı yazılır: ya da.


UYARI : Da, de bağlacını kendisinden önceki kelimeden kesme ile

ayırmak yanlıştır: Ayşe de geldi (Ayşe'de geldi değil).

UYARI : Da, de bağlacının bulunma durumu eki olan -da, -de, -ta, -te ile hiçbir ilgisi yoktur. Bulunma durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır: devede (deve-de) kulak, evde (ev-de) kalmak, yolda (yol-da) kalmak, ayakta (ayak-ta) durmak, çantada (çanta-da) keklik. İkide


(iki-de) bir aynı sözü söyleyip durma.


Yurtta sulh, cihanda sulh. (Mustafa Kemal Atatürk)


BaÄŸlaç Olan ki’nin Yazılışı


Bağlaç olan ki ayrı yazılır: demek ki, kaldı ki, bilmem ki.



Türk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, şuurla işlensin.


(Mustafa Kemal Atatürk)



Olmaz ki!


Böyle de yatılmaz ki!


(Orhan Veli Kanık)


Ruşen Eşref Ünaydın'ın "Diyorlar ki" adlı eseri ne güzeldir!


Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer.


Ki bağlacı, birkaç örnekte kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır: belki, çünkü, hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki. Bu örneklerden çünkü sözünde ek aynı zamanda küçük ünlü uyumuna uymuştur.


Şüphe ve pekiştirme göreviyle kullanılan ki sözü de ayrı yazılır:


Babam geldi mi ki? Başbakan konuşacak mı ki?


BaÄŸlaç Olan ne ... ne ...’nin Yazılışı


Bu baÄŸlacın kullanıldığı cümlelerde fiil olumlu olmalıdır: Ne Fransa’da ne de Almanya’da aradığını bulabilmiÅŸti.


Onlar ne arsız ne yılışkan ve yırtık gülmelidirler; ne de somurtmalıdırlar.



(Refik Halit Karay)



Ne ziraat ne ticaret için kâfi nüfus kaldı.


(Falih Rıfkı Atay)



Soru Eki mı, mi, mu, mü’nün Yazılışı


Bu ek gelenekleşmiş olarak ayrı yazılır ve kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:



Kaldı mı? Sen de mi geldin? Olur mu? İnsanlık öldü mü?


Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır:


Verecek misin? Okuyor muyuz? Çocuk muyum? Gelecek miydi? Güler misin, ağlar mısın?


Bu ek sorudan başka görevlerde kullanıldığında da ayrı yazılır:


Güzel mi güzel! Yağmur yağdı mı dışarı çıkamayız.


UYARI: Vazgeçmek birleşik fiili, mi soru ekiyle birlikte kullanıldığında iki ayrı biçimde yazılabilir: Vaz mı geçtin? Vazgeçtin mi?


Fiil Çekimi ile İlgili Yazılışlar


Gelecek zaman ekinin ünlüleri ile zaman ekinden önceki ünlü, söyleyişe bakılmaksızın bütün şahıslarda a, e ile yazılır:


geleceÄŸim, gelmeyeceÄŸim, gelemeyeceÄŸim, geleceÄŸiz, gelmeyeceÄŸiz, gelemeyeceÄŸiz, gelmeyeceksin, gelemeyeceksin;



alacağım, almayacağım, alamayacağım, almayacaksın, alamayacaksın; başlayacağım.


Teklik ve çokluk 1. kişi emir eklerinin ünlüsü ile ekten önceki ünlü, söyleyişe bakılmaksızın a, e ile yazılır: başlayayım, gelmeyeyim; başlayalım, gelmeyelim.


İstek ekinden önce gelen ünlü, söyleyişe bakılmaksızın a, e ile yazılır:


başlayasın, başlaya, başlayasınız, başlayalar; gelmeyesin, gelmeye, gelmeyesiniz, gelmeyeler.


Mastar Eklerinin Yazılışı


-mak, -mek ile biten mastarlardan sonra -a, -e, -ı, -i eklerinden biri geldiğinde araya y ünsüzü girer:



kazanmak-a > kazanma-y-a, aldanmak-ı > aldanma-y-ı, sevmek-e > sevme-y-e, görmek-i > görme-y-i.


Ä°ken’in Yazılışı


İken ayrı olarak yazılabildiği gibi kelimelere eklenerek de yazılabilir. Bu durumda başındaki i ünlüsü düşer. Getirildiği kelimenin ünlüleri kalın da olsa, bu ekin ünlüsü ince kalır:



okur-ken (< okur iken), yazar-ken (< yazar iken), çalışır-ken (< çalışır iken), uyur-ken (< uyur iken), başlar-ken (< başlar iken), durmuş-ken (< durmuş iken), olgun-ken (< olgun iken), durgun-ken (< durgun iken).


İken, ünlüyle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde başındaki i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer:


okulday-ken (< okulda iken), yolday-ken (< yolda iken).


Ä°le’nin Ek Olarak Yazılışı


İle ayrı olarak yazılabildiği gibi kelimelere eklenerek de yazılabilir. Kelimelere eklenerek yazıldığında ünlü uyumlarına uyar.


İle, ünsüzle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde i ünlüsü düşer ve bitişik yazılır:


bulut-la (bulut ile), çiçek-le (çiçek ile), kuş-la (kuş ile).


İle, ünlüyle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde başındaki i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer. Ek, ünlü uyumlarına uyar:


arkadaşı-y-la (arkadaşı ile), anası-y-la, (anası ile), çevre-y-le (çevre ile), sürü-y-le (sürü ile), yapı-y-la (yapı ile).


Ek Fiil Olan imek’in Yazılışı


İmek fiili bugün daha çok ekleşmiş olarak kullanılmakta ve ünlü uyumlarına uymaktadır.


Ünlüyle biten kelimelere eklendiğinde i ünlüsü düşer. Bu durumda araya yne-y-se (ne ise), sonuncu-y-du (sonuncu idi), yabancı-y-mış (yabancı imiş). ünsüzü girer:


Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde de i ünlüsü düşer: gelir-se (gelir ise), güzel-miş (güzel imiş), yorgun-du (yorgun idi).


Pekiştirmeli Sıfatların Yazılışı


Pekiştirmeli sıfatlar bitişik yazılır:


apaçık, apak, büsbütün, çepeçevre, çırçıplak, çırılçıplak, dümdüz, düpedüz, gömgök, güpegündüz, kapkara, kupkuru, paramparça, sapasağlam, sapsarı, sırsıklam, sırılsıklam, sipsivri, yemyeşil.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZILIŞI



Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olurlar: yer çekimi, hanımeli, ses bilgisi; beyaz peynir, açıkgöz, toplu iğne; eli açık, sırtı pek; söz etmek, zikretmek, hasta olmak, gelebilmek, yazadurmak, alıvermek; çoluk çocuk, çıtçıt, altüst; başüstüne, günaydın; sağ ol, ateşkes, külbastı.


Birleşik kelimeler belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya ayrı olarak yazılır.


A. Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler


Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:


1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş), birbiri (< biri biri).


2. Et- ve ol- yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


emretmek (<emir etmek), kaybolmak (<kayıp olmak); haletmek (<hal’ etmek=tahttan indirmek), menolunmak (<men’ olunmak); affetmek (<af etmek), reddetmek (<ret etmek).


UYARI : Sadece söyleyişte tonlulaşma biçiminde ses değişmesine uğrayanlar ayrı yazılır: azat etmek, hamt etmek, izaç etmek, iktisap etmek. Bu örneklerde tonluluk söyleyişte belirtilir.


3. Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır.


a. Bitki adları:


aslanağzı, civanperçemi, keçiboynuzu, kuşburnu, turnagagası, açıkağız, akkuyruk (çay), alabaş, altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık (muşmula), acemborusu, çobançantası, gelinfeneri, karnıkara (börülce), kuşyemi, şeytanarabası, venüsçarığı, yılanyastığı, akşamsefası, camgüzeli, çadıruşağı, gecesefası, ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm), havvaanaeli, meryemanaeldiveni.


b. Hayvan adları:


danaburnu (böcek), akbaş (kuş), alabacak (at), bağrıkara (kuş), beşparmak (deniz hayvanı), beşpençe (deniz hayvanı), çakırkanat (ördek), elmabaş (tepeli dalgıç), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun), kamışkulak (at), karabaş, karagöz (balık), karafatma (böcek), kızılkanat (balık), sarıkuyruk (balık), yeşilbaş (ördek), sazkayası (balık), sırtıkara (balık), şeytaniğnesi, yalıçapkını (kuş), bozbakkal (kuş), bozyürük (yılan), karadul (örümcek), sarısabır (bitki).


c. Hastalık adları:


itdirseği (arpacık), delibaş, karabacak, karataban.


ç. Alet ve eşya adları:


balıkgözü (halka), deveboynu (boru), domuzayağı (çubuk), domuztırnağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu (alet), keçitırnağı (oyma kalemi), kedigözü (lamba), leylekgagası (alet), sıçankuyruğu (törpü), baltabaş (gemi) gagaburun (gemi), kancabaş (kayık), adayavrusu (tekne).


d. Biçim adları:


ayıbacağı (yelken biçimi), balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), eşeksırtı (çatı biçimi), kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu (işaret), koçboynuzu (işaret), köpekkuyruğu (spor), sıçandişi (dikiş), balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı biçimi), turnageçidi (fırtına).


e. Yiyecek adları:


dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), hanımparmağı (tatlı), kadınbudu (köfte), kadıngöbeği (tatlı), kargabeyni (yemek), kedidili (bisküvi), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye), alinazik (kebap).


f. Oyun adları:


beştaş, dokuztaş, üçtaş.


g. Gök cisimlerinin adları:


Altıkardeş (yıldız kümesi), Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız kümesi), Demirkazık (yıldız), Küçükayı (yıldız kümesi), Kervankıran (yıldız), Samanyolu (yıldız kümesi), Yedikardeş (yıldız kümesi).


ğ. Renk adları:


baklaçiçeği, balköpüğü, camgöbeği, devetüyü, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, narçiçeği, ördekbaşı, ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü, vapurdumanı, vişneçürüğü, yavruağzı.


4. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasvirî fiiller bitişik yazılır:


alabildiğine, düşünebilmek, yapabilmek; uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak; çıkagelmek, olagelmek, süregelmek; düşeyazmak, öleyazmak; alıvermek, gelivermek, gülüvermek, uçuvermek; düşmeyegör, ölmeyegör.


5. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:


alaşağı, albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rastgele, sallabaş, sallasırt, sıkboğaz, unutmabeni; çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas, seçal, veryansın, yapboz, yazboz tahtası.


6. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


ağaçkakan, alaybozan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, demirkapan, etyaran, filizkıran, gökdelen, oyunbozan, saçkıran, yelkovan, yolgeçen;


akımtoplar, altıpatlar, barışsever, basınçölçer, betonkarar, bilgisayar, çoksatar, dilsever, füzeatar, özezer, pürüzalır, uçaksavar, yurtsever;


baştanımaz, değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz, kadirbilmez, karıncaez-mez, kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez;


çokbilmiş, güngörmüş.


7. İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, karyağdı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı.


8. Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu (oyun); biçerbağlar, biçerdöver, göçerkonar, kazaratar, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzergezer.


Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır.


9. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü.


10. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır:


Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Gülseren, Gündoğdu, Şenol, Varol; Abasıyanık, Adıvar, Atatürk, Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu, Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Tepedelenli Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa.


11. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır:


Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş.


Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır: Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent, Korukent, Çengelköy, Sarıyer, Yenimahalle; Karabağ, Karadağ, Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz, Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu, Akçay.


12. Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kuruluş adlarında unvan kelimesi sonda ise, gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır:


Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi).


13. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır:


güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.


14. Bunlardan başka dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır:


a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık, başbakan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman, başkarakter, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, başşehir, başyazar.


b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı.


c. Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı.


ç. Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, hıyarağalık, kadınnine, paşababa.


d. Biraz, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.


15. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, konukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi, yayınevi.


16. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:


çayhane, dershane, kahvehane, yazıhane; beyanname, kanunname, seyahatname, siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade.


UYARI: Eczahane, hastahane, pastahane, postahane sözleri kullanımdaki yaygınlık dolayısıyla eczane, hastane, pastane, postane biçiminde yazılmaktadır.


17. Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile kalıplaşmış biçimler bitişik yazılır:


cürmümeşhut, darıdünya, ehlibeyit, ehvenişer, erkânıharp, fecrisadık, gayrimenkul, gayrimeşru, hüsnükuruntu, hüsnüniyet, suikast, hamdüsena, hercümerç.


18. Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış biçimler bitişik yazılır:


aliyyülâlâ, ceffelkalem, darülaceze, darülfünun, daüssıla, fevkalade, fevkalbeşer, hıfzıssıhha, hüvelbaki, şeyhülislam, tahtelbahir, tahteşşuur; âlemşümul, cihanşümul, aleykümselam, Allahualem, bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanallah, inşallah, maşallah, velhasıl, velhasılıkelam.


19. Müzik makam adları bitişik yazılır:


acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdi.


Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı yazılır: ağır aksak, yürük aksak, yürük semai.


20. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır:


İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim.


B. Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler


1. Etmek, edilmek, eylemek, kılmak, kılınmak, olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşmesine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır:


alt etmek, arz etmek, azat etmek, boş olmak, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, sağ olmak, söz etmek, terk etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak.


2. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

a. Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar:


ada balığı, ateş balığı, dil balığı, fulya balığı, kedi balığı, kılıç balığı, köpek balığı, ton balığı, yılan balığı; acı balık, bıyıklı balık, dikenli balık.


ardıç kuşu, arı kuşu, çalı kuşu, deve kuşu, muhabbet kuşu, saka kuşu, tarla kuşu, yağmur kuşu; alıcı kuş, boğmaklı kuş, makaralı kuş.


ağustos böceği, ateş böceği, cırcır böceği, hamam böceği, ipek böceği, uçuç böceği, uğur böceği; ağılı böcek, çalgıcı böcek, sümüklü böcek.


at sineği, et sineği, meyve sineği, sığır sineği, su sineği, uyuz sineği.


deniz yılanı, ok yılanı, su yılanı; Ankara keçisi, dağ keçisi, yaban keçisi; fındık faresi, tarla faresi; dağ sıçanı, tarla sıçanı; Beç tavuğu, dağ tavuğu; Amerika tavşanı, yaban tavşanı; kaya örümceği, şeytan örümceği; bal arısı, yaban arısı; Pekin ördeği, yaban ördeği; Ankara kedisi, Van kedisi; Afrika domuzu, yaban domuzu.


b. Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar:


ayrık otu, beşparmak otu, çörek otu, eğrelti otu, güzelavrat otu, kelebek otu, ökse otu, pisipisi otu, taşkıran otu, yüksük otu; acı ot, sütlü ot.


ateş çiçeği, çuha çiçeği, güzelhatun çiçeği, ipek çiçeği, küpe çiçeği, lavanta çiçeği, mum çiçeği, yayla çiçeği, yıldız çiçeği; ölmez çiçek.


avize ağacı, ban ağacı, dantel ağacı, kâğıt ağacı, mantar ağacı, mercan ağacı, öd ağacı, pelesenk ağacı, süt ağacı, tespih ağacı; kör ağaç.


altın kökü, boya kökü, eğir kökü, helvacı kökü, meyan kökü; ek kök, saçak kök, yumru kök.


dağ elması, yer elması; çalı dikeni, deve dikeni; köpek üzümü, kuş üzümü; çakal armudu, dağ armudu; at kestanesi, kuzu kestanesi; can eriği, gövem eriği; kuzu mantarı, yer mantarı; su kamışı, şeker kamışı; dağ nanesi, taş nanesi; ayı gülü, Japon gülü; Antep fıstığı, çam fıstığı; sırık fasulyesi, soya fasulyesi; Amerika bademi, taş bademi; Afrika menekşesi, deniz menekşesi; Japon sarmaşığı, kuzu sarmaşığı; Hint inciri, kavak inciri; armut kurusu, kayısı kurusu; su sarımsağı, şeker pancarı.


kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan, kuru üzüm.


UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olan semizotu, dereotu bitişik yazılır.


c. Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:


alçı taşı, bileği taşı, çakmak taşı, damla taşı, Hacıbektaş taşı, kireç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, sünger taşı, yılan taşı; buzul taş, damla taş, dikili taş, kayağan taş, yaprak taş.


arap sabunu, el sabunu; kahve değirmeni, yel değirmeni; kahve dolabı, su dolabı; oturma odası; duvar saati, kol saati; duvar takvimi, masa takvimi; yemek masası; itfaiye aracı, kurtarma aracı; masa örtüsü, yatak örtüsü; el kitabı, Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, İngiliz sicimi; alt geçit, tüp geçit, üst geçit, çekme demir, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, kesme kaya, toplu iğne, vurmalı çalgılar, vurmalı sazlar, yapma çiçek.


afyon ruhu, katran ruhu, lokman ruhu, nane ruhu, tuz ruhu.


ç. Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler:


Arnavut kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol.


d. Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler:


açık oturum, açık öğretim, ana dili, ay tutulması, baş ağrısı, baş belası, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği, güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi.


e. Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler:


anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi, yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi.


f. Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler:


göz yuvarı, hava yuvarı, ısı yuvarı, ışık yuvarı, renk yuvarı, yer yuvarı; hava küre, ışık küre, su küre, taş küre, yarı küre, yarım küre.


g. Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:


bohça böreği, su böreği, talaş böreği; badem yağı, çiçek yağı, kuyruk yağı; arpa suyu, maden suyu, meyve suyu; kaşar peyniri, tulum peyniri, beyaz peynir; Adana kebabı, tas kebabı, Urfa kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi; ezogelin çorbası, mercimek çorbası, yoğurt çorbası; irmik helvası, kâğıt helvası, koz helva; acı badem kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı, peynir tatlısı, yoğurt tatlısı; badem şekeri, balık yumurtası.


burgu makarna, çubuk makarna, yüksük makarna; kakaolu kek, üzümlü kek; çiğ köfte, içli köfte; dolma biber, kesme şeker, süzme yoğurt, yarma şeftali; kuru yemiş.


ğ. Gök cisimleri:


Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu yıldız; gök taşı, hava taşı, meteor taşı.


h. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler:


patlak göz, süzgün göz; aşık kemiği, bel kemiği, elmacık kemiği; serçe parmak, şehadet parmağı, yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra kesesi; çatma kaş, takma diş, takma kirpik, takma kol; ekşi surat, kepçe surat; gaga burun (kimse), karga burun, kepçe kulak, çakır pençe, demir yumruk, kuru kemik.


ı. Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hayvan ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler:


çetin ceviz, çöpsüz üzüm; eski kurt, sarı çıyan, sağmal inek; ağır top, eksik etek, eski toprak, eski tüfek, kara maşa, sapsız balta.


i. Zamanla ilgili birleÅŸik kelimeler:


bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu.


3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır:


bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, doyuran buhar, uçan daire.


4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır:


bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sarısı, safra yeşili, süt kırı.


5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır:


açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil.


6. Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, orta, yukarı, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır:


Doğu Anadolu, Batı Trakya, Orta Anadolu, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Orta Asya, Orta Doğu, Yakın Doğu, Uzak Doğu, Güneybatı Anadolu, İç Asya, İç Anadolu, Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı.


7. Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında sondaki unvanlar hariç, şahıs adları ayrı yazılır:


Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı; Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sultan Ahmet Camii, Sütçü İmam Üniversitesi.


8. Dış, iç, öte, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:


ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; fizik ötesi, kızıl ötesi, mor ötesi, sınır ötesi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra.


9. Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:


deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey); arka üstü, baş üstü, böbrek üstü bezi, tepe üstü (trafikte).


10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:


alt yazı; üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art damak, art niyet; arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç savaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük anne, büyük baba; küçük harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

BÃœYÃœK HARFLERÄ°N KULLANILDIÄžI YERLER


Büyük harflerin kullanıldığı yerler aşağıda sıralanmıştır:


A. Cümle büyük harfle başlar: Ak akçe kara gün içindir.


Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir. (Atatürk)


Cümle içinde tırnak veya yay ayraç içine alınan cümleler büyük harfle başlar ve sonlarına uygun noktalama işareti (nokta, soru, ünlem) konur:


Atatürk, "Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur!" diyor.


Anadolu kentlerini, köylerini (Köy sözünü de çekinerek yazıyorum.) gezsek bile görmek için değil, kendimizi göstermek için geziyoruz.


(Nurullah Ataç)


Ancak iki çizgi arasındaki açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz:


Bir zamanlar -bu zamanlar çok da uzak değildir, bundan on, on iki yıl önce- Türk saltanatının maddi sınırları uçsuz bucaksız denilecek kadar genişti.


(Yakup Kadri KaraosmanoÄŸlu)


İki noktadan sonra gelen cümleler büyük harfle başlar:


Menfaat sandalyeye benzer: Başında taşırsan seni küçültür, ayağının altına alırsan yükseltir. (Cenap Şahabettin)


Ancak iki noktadan sonra cümle niteliğinde olmayan örnekler sıralandığında bu örnekler büyük harfle başlamaz:


Bu eskiliği siz de çok evde görmüşsünüzdür: duvarlarda çiviler, çivi yerleri, lekeler... (Memduh Şevket Esendal)


UYARI: Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz: 2005 yılında Türk Dil Kurumunun 73. yılını kutladık.


UYARI: Örnek niteliğindeki kelimelerle başlayan cümlede de ilk harf büyük yazılır: "Banka, bütçe, devlet, fındık, kanepe, menekşe, şemsiye" gibi yüzlerce kelime, kökenleri yabancı olmakla birlikte artık dilimizin malı olmuştur. "Et-, ol-" fiilleri, dilimizde en sık kullanılan yardımcı fiillerdir.


B. Dizeler genellikle büyük harfle başlar:


Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi;


Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi.


(Muhibbi)



Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak


Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.


(Mehmet Akif Ersoy)




Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik;


Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik.


(Yahya Kemal Beyatlı)


C. Özel adlar büyük harfle başlar:


1. Kişi adlarıyla soyadları büyük harfle başlar:


Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Kâzım Karabekir, Ahmet Haşim, Tevfik Fikret, Mehmet Emin Yurdakul, Hüseyin Cahit Yalçın, Orhan Veli Kanık, Sait Faik Abasıyanık, Yunus Emre, Evliya Çelebi, Gevheri, Karacaoğlan, Âşık Ömer, Wolfgang von Goethe, Wilhelm Radloff, Vilhelm Thomsen, Victor Hugo.


Takma adlar da büyük harfle başlar: Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman), Demirtaş (Ziya Gökalp), Tarhan (Ömer Seyfettin), Aka Gündüz (Hüseyin Avni, Enis Avni), Kirpi (Refik Halit Karay), Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel), Server Bedi (Peyami Safa), İrfan Kudret (Cahit Sıtkı Tarancı), Mehmet Ali Sel (Orhan Veli Kanık).


2. Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar, lakaplar, meslek ve rütbe adları büyük harfle başlar:


Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Kaymakam Erol Bey, Sayın Prof. Dr. Hasan Eren, Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Zeynep Hanım, Bay Ali Çiçekçi, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Doktor Behçet Uz, Mareşal Fevzi Çakmak, Yüzbaşı Cengiz Topel; Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, Genç Osman, Deli İbrahim, Avcı Mehmet, Nişancı Mehmet Paşa, Deli Petro.


Akrabalık bildiren kelimeler büyük harfle başlamaz: Tülay abla, Ayşe teyze, Fatma nine, Kemal dayı, Saim amca, Ali enişte.


Akrabalık bildiren kelimeler başa geldiğinde lakap yerine kullanıldığı için büyük harfle başlar: Nene Hatun, Baba Gündüz, Dayı Kemal, Hala Sultan.


Bazı tarihî ve menkıbevi şahsiyetlerde ise akrabalık bildiren kelime sonda olduğu hâlde unvan değeri kazandığı ve özel ada dâhil olduğu için büyük harfle yazılır: Gül Baba, Susuz Dede, Adile Hala, Gülsüm Bacı, Sultan Ana.


Resmî yazılarda saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler de büyük harfle başlar:


Sayın Bakan,


Sayın Başkan,


Sayın Rektör,


Sayın Vali,


Hitap kelimeleri de büyük harfle başlar:


Sevgili KardeÅŸim,


Aziz Dostum,


Değerli Arkadaşım,


3. Hayvanlara verilen özel adlar büyük harfle başlar:


Sarıkız, Fino, Karabaş, Pamuk, Minnoş, Tekir.


4. Millet, boy, oymak adları büyük harfle başlar:


Türk, Alman, İngiliz, Rus, Arap, Japon; Oğuz, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar; Karakeçili, Hacımusalı.


5. Dil ve lehçe adları büyük harfle başlar:


Türkçe, Almanca, İngilizce, Rusça, Arapça; Oğuzca, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca.


6. Devlet adları büyük harfle başlar:


Türkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Suudi Arabistan, Azerbaycan Cumhuriyeti.


7. Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren sözler büyük harfle başlar:


Müslümanlık, Müslüman; Hristiyanlık, Hristiyan; Musevilik, Musevi; Budizm, Budist; Hanefilik, Hanefi; Malikilik, Maliki; Protestanlık, Protestan; Katoliklik, Katolik.


8. Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar:


Tanrı, Allah, Cebrail, Zeus, Oziris, Kibele.


Ancak tanrı kelimesi özel ad olarak kullanılmadığında küçük harfle başlar:


Eski Yunan tanrıları.


Bazı dinî terimlerin küçük harfle başlaması gelenekleşmiştir:


cennet, cehennem, uçmak, tamu, peygamber, sırat köprüsü.


9. Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar: Merkür, Neptün, Plüton, Halley, Dünya,Güneş, Ay vb.


UYARI: Dünya, güneş, ay kelimeleri gezegen anlamı dışında kullanıldığında küçük harfle başlar.


10. Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt, cadde, sokak, semt vb.) büyük harfle başlar:


Asya, Avrupa, Afrika, Amerika; İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Yakın Doğu; Ankara, İstanbul, Taşkent, Bağdat, Moskova; Turgutlu, Ürgüp, Ahlat; Çayırbağı, Akçaköy; Bahçelievler, Cebeci; Atatürk Bulvarı, Ziya Gökalp Caddesi; Sankiyedim Sokağı, Asmalımescit Sokağı.


UYARI: DoÄŸu ve batı sözleri yön bildirdiÄŸinde küçük olarak yazılır: Bursa’nın doÄŸusu. Bu sözler düşünce, hayat tarzı, politika vb. anlamlar bildirdiÄŸinde ise büyük olarak yazılır: Batı medeniyeti, DoÄŸu mistisizmi vb.


Yer adlarında ilk isimden sonra gelen deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci isimler büyük harfle başlar:


Ağrı Dağı, Aral Gölü, Çanakkale Boğazı, Dicle Irmağı, Ege Denizi, Erciyes Dağı, Fırat Nehri, Tuna Nehri, Van Gölü, Zigana Geçidi, Süveyş Kanalı.


UYARI: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il, ilçe, bucak, belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar: Konya ili, Etimesgut ilçesi, Taflan köyü vb.


Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak kelimeleri büyük harfle başlar: Gazi Osmanpaşa Mahallesi, Yıldız Mahallesi, Yunus Emre Mahallesi, Karaköy Meydanı, Zafer Meydanı, Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Ziya Gökalp Bulvarı, Nene Hatun Caddesi, Cemal Nadir Sokağı, Fevzi Çakmak Sokağı, İnkılap Sokağı, Reşat Nuri Sokağı, Türk Ocağı Sokağı.


UYARI: Yer bildiren özel isimlerde de kısaltmalı söyleyiÅŸ söz konusu olduÄŸu zaman, kelime başında büyük harf kullanılır: Hisar’dan, BoÄŸaz’dan, Bulvar’dan.


11. Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar:


Topkapı Sarayı, Dolmabahçe Sarayı, İshakpaşa Sarayı, Çankaya Köşkü, Horozlu Han, Ankara Kalesi, Alanya Kalesi, Galata Köprüsü, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, Mostar Köprüsü, Beyazıt Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kağan Anıtı.


12. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle başlar:


Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Devlet Malzeme Ofisi, Millî Kütüphane, Çocuk Esirgeme Kurumu, Atatürk Orman Çiftliği, Çankaya Lisesi; Anadolu Kulübü, Mavi Köşe Bakkaliyesi; Türk Ocağı, Yeşilay Derneği, Muharip Gaziler Derneği, Emek İnşaat; Bakanlar Kurulu, Danışma Kurulu, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı; Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.


13. Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Medeni Kanun, Borçlar Hukuku (kanun), Atatürk Uluslararası Barış Ödülü Tüzüğü, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği.


UYARI: Kurum, kuruluÅŸ, kurul, merkez, bakanlık, üniversite, fakülte, bölüm, kanun, tüzük, yönetmelik vb.ni bildiren kelimeler, belli bir kurum vb. kastedildiÄŸinde büyük harfle baÅŸlar: Bu yıl Meclis, yeni döneme erken baÅŸlayacaktır. Son aylarda Kurum, yazım konusunda yoÄŸun bir çalışma içine girmiÅŸtir. 2876 sayılı Kanun bu yıl yeniden gözden geçiriliyor. Bu madde Yönetmelik’in 4’üncü maddesine aykırı düşmektedir.


14. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, müzik) her kelimesi büyük harfle başlar:


Nutuk, Safahat, Kendi Gök Kubbemiz, Anadolu Notları, Sinekli Bakkal; Türk Dili, Türk Kültürü, Varlık; Resmî Gazete, Hürriyet, Milliyet, Türkiye, Yeni Yüzyıl, Yeni Asır; Saraydan Kız Kaçırma, Onuncu Yıl Marşı.


UYARI: Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb. sözler büyük harfle başlamaz: Milliyet gazetesi, Türk Dili dergisi, Halı Dokuyan Kızlar tablosu.


UYARI: Büyük harflerin kullanıldığı yerlerde bulunan ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü soru eki küçük harfle yazılır: Mai ve Siyah, Suç ve Ceza, Leyla ile Mecnun, Turfanda mı, Turfa mı? Diyorlar ki, Dünyaya İkinci Geliş yahut Sır İçinde Esrar, Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe, Ben de Yazdım.


15. Millî ve dinî bayramlarla bayram niteliği kazanmış günlerin adları büyük harfle başlar:


29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Nevruz Bayramı, Anneler Günü, Öğretmenler Günü, 27 Mart Dünya Tiyatrolar Günü, 14 Mart Tıp Bayramı, Hıdırellez.


Kurultay, bilgi şöleni, açık oturum vb. toplantıların adlarında her kelime büyük harfle başlar: V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Manas Bilgi Şöleni.


16. Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar:


Kurtuluş Savaşı, Millî Mücadele, Cilalı Taş Devri, İlk Çağ, Yükselme Devri, Millî Edebiyat Dönemi, Servetifünun Dönemi, Tanzimat Dönemi.


UYARI: Tarihî dönem bildirmeyip tür veya tarz bildiren terimler küçük harfle başlar: divan şiiri, divan edebiyatı, halk şiiri, halk edebiyatı, eski Türk edebiyatı, Türk dili, Türk sanat müziği, Türk halk müziği, tekke edebiyatı.


17. Özel adlardan türetilen bütün kelimeler büyük harfle başlar:


Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe, Türkolog, Türkoloji, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Asyalılık, Darvinci, Konyalı, Bursalı.


UYARI: Özel ad kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa büyük harfle başlamaz: acem (Türk müziğinde bir perde), hicaz (Türk müziğinde bir makam), nihavent (Türk müziğinde bir makam), acemi (tecrübesiz), amper (elektrik akımında şiddet birimi), jul (fizikte iş birimi), allahlık (saf, zararsız kimse), donkişotluk (gereği yokken kahramanlık göstermeye kalkışmak).


UYARI: Para birimleri büyük harfle başlamaz: avro, dinar, dolar, lira, yeni kuruş, liret.


UYARI: Özel adlar yerine kullanılan "o" zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz.


UYARI: Müzikte kullanılan makam ve tür adları büyük harfle başlamaz: acemaşiran, acembuselik, bayati, hicazkâr, türkü, varsağı, bayatı.


18. Yer, millet ve kişi adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde özel adlar büyük harfle başlar:


Antep fıstığı, Brüksel lahanası, Frenk gömleği, Hindistan cevizi, İngiliz anahtarı, Japon gülü, Maraş dondurması, Van kedisi.


Ç. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar:


29 Mayıs 1453 Salı günü, 29 Ekim 1923, 28 Aralık 1982'de göreve başladı. Lale festivali 25 Haziranda başlayacak.


1919 senesi Mayısının 19'uncu günü Samsun'a çıktım. (Atatürk)


Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle başlar: Okullar genellikle eylülün ikinci haftasında öğretime başlar. Yürütme Kurulu toplantılarını perşembe günleri yaparız.


D. Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar:


Giriş, Çıkış, Müdür, Vezne, Başkan, Doktor, Otobüs Durağı, Dolmuş Durağı, Şehirler Arası Telefon, III. Kat, IV. Sınıf, I. Blok.


E. Bilim dallarında kullanılan terimlerin büyük harfle yazılışı, ilgili dallardaki uygulamaya bağlıdır:


Canis canis, Carduelis carduelis, Ardea alba, Populus alba, Prunus domestica, Pinus silvestris.


F. Kitap, bildiri, makale vb.nde ana başlıkta bulunan kelimelerin tamamı, alt başlıkta bulunan kelimelerin ise yalnızca ilk harfleri büyük olarak yazılır.


G. Kitap, dergi vb.nde bulunan resim, çizelge, tablo vb.nin altında yer alan açıklayıcı yazılar büyük harfle başlar.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

SAYILARIN YAZILIÅžI


1. Sayılar metin içerisinde yazıyla yazılır:


bin yıldan beri, dört kardeş, haftanın beşinci günü, üç ayda bir, yüz soru, iki hafta sonra, üçüncü sınıf.


Yaş otuz beş, yolun yarısı eder.

(Cahit Sıtkı Tarancı)


Buna karşılık saat, para tutarı, ölçü, istatistik verilere ilişkin sayılarda rakam kullanılır:


17.30'da, 11.00’de, 1.500.000 lira, 25 kilogram, 150 kilometre, 15 metre kumaÅŸ, 1.250.000 kiÅŸi, % 25, % 50.


Saat ve dakikalar metin içinde yazıyla da yazılabilir:


saat dokuzu beş geçe, saat yediye çeyrek kala, saat sekizi on dakika üç saniye geçe, mesela saat onda.


2. Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır:


iki yüz, üç yüz altmış beş.


3. Para ile ilgili işlem ve senet, çek vb. ticarî belgelerde geçen sayılar bitişik yazılır:


650,35 (altıyüzelliYTL,otuzbeşYKr).


4. Notayı niteleyen sayılar ayrı yazılır:


on altılık.


5. Oyun adlarını niteleyen sayılar bitişik yazılır:


altmışaltı.


6. Romen rakamları ancak yüzyıllarda, hükümdar adlarında, tarihlerde ayların yazılışında, kitap ve dergi ciltlerinde ve kitapların asıl bölümlerinden önceki sayfaların numaralandırılmasında kullanılabilir:


XX. yüzyıl, III. Selim, XIV. Louis, II. Wilhelm, V. Karl, VIII. Edward, 1.XI.1928, I. Cilt, XII. Cilt.


7. Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur:


326.197, 49.750.812, 28.434.250.310.500 .


8. Sayılarda kesirler virgül ile ayrılır:


15,2 (15 tam, onda 2), 5,26 (5 tam, yüzde 26).


9. Sıra sayıları yazıyla ve rakamla gösterilebilir. Rakamla gösterilmesi durumunda ya rakamdan sonra bir nokta konur ya da rakamdan sonra kesme işareti konularak derece gösteren ek yazılır:


15., 56., XX.; 5'inci, 6'ncı.


UYARI : Sıra sayıları ekle gösterildiğinde rakamdan sonra sadece kesme işareti ve ek yazılır; ayrıca nokta konmaz:


8.'inci deÄŸil 8'inci, 2.'nci deÄŸil 2'nci.


10. Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla belirtilir:


2'ÅŸer deÄŸil ikiÅŸer, 9'ar deÄŸil dokuzar, 100’er deÄŸil yüzer.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

Yabancı Özel Adların Yazılışı





Arapça ve Farsça Adların Yazılışı


Arap ve Fars kökenli kişi ve yer adları Türkçenin ses ve yapı özelliklerine göre yazılır:


Ahmet, Bedrettin, Fuat, Mehmet, Necmettin, Nizamettin, Ömer, Rıza, Saadettin; Cezayir, Fas, Filistin, Mısır, Suudi Arabistan; Bağdat, Cidde, Erdebil, Halep, İsfahan, İskenderiye, Medine, Mekke, Şam, Şiraz, Tahran, Tebriz, Trablusgarp.


Latin Yazı Sistemini Kullanan Dillerdeki Adların Yazılışı


1. Latin yazı sistemini kullanan dillerdeki özel adlar özgün biçimleriyle yazılır:


Beethoven, Byron, Cervantes, Chopin, Eminescu, Grimm, Horatius, Molière, Puccini, Rousseau, Shakespeare; Bologna, Buenos Aires, Iorga, Ile-de-France, Karlovy Vary, Latium, Loire, Mann, New York, Nice, Rio de Janerio, Vaasa, Wuppertal. Ancak Batı dillerinde kullanılan adların okunuşları ayraç içinde gösterilebilir: Shakespeare (Şekspir) vb.


Yabancı özel adlardan türetilmiş akım adları Türkçe söylenişlerine göre yazılır:


Dekartçılık, Epikürcülük, Kalvenci, Kalvencilik, Kalvenizm, Kartezyenizm, Lüterci, Lütercilik, Marksçılık, Marksist, Marksizm.


2. Batı kökenli kişi ve yer adlarının bir bölümü eskiden beri dili*mizde yerleştiği biçimiyle yazılır: Napolyon, Şarlken, Şarl (Demirbaş Şarl); Atina, Brüksel, Cenevre, Londra, Marsilya, Münih, Paris, Roma, Selanik, Venedik, Viyana, Zürih; Hollanda, Letonya, Lüksemburg.


3. Ait olduğu dilde ayrı yazılan yer adları Türkçede de ayrı yazılır:


Buenos Aires, Frankfurt am Main, Freiburg im Breisgau, Hyde Park, Mont Blanc, New Orleans, New York, Rio de Janeiro, San Marino, Wiener Neustadt, Titov Veles.


Yunanca Adların Yazılışı


Yunanca adlar yazılırken Yunan harflerinin ses değerlerini karşılayan Türk harfleri kullanılır: Homeros, Herodotos, Euripides, Pindaros, Solon, Sokrates, Aristoteles, Platon, Venizelos, Karamanlis, Papandreu, Onasis.


Ancak Herodotos, Sokrates, Aristoteles, Platon, Pythagoras, Euklei-

des adları dilimizde yaygın olarak Herodot, Sokrat, Aristo, Eflatun, Pisagor, Öklid biçimlerinde yerleşmiştir.


Rusça Adların Yazılışı


Rusça özel adlarda Rus harflerinin ses değerlerini karşılayan Türk harfleri kullanılır: Bolşevik, Brejnev, Çaykovski, Çehov, Dostoyevski, Gogol, Gorbaçov, İlminskiy, İlyiç, Katayev, Klyaştornıy, Malov, Mendeleyev, Prokofyev, Puşkin, Şolohov, Tolstoy, Yeltsin; Moskova, Omsk, Orenburg, Petersburg, Volga, Yenisey.


Çince ve Japonca Adların Yazılışı


1. Çince adlar, Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır:


Honan, Huangho, Kanton, Nankin, Pekin, Åžanghay, Vuhan.


Çincede soyadları küçük adlardan önce gelir. Soyadları çoklukla tek hecelidir, küçük adlar ise bir veya iki heceden oluşur. Bu adlar büyük harfle başlar; heceler arasına çizgi konur: Sun Yat-sen, Lin Yu-tang. Yalnız Konfüçyüs gibi yaygınlık kazanmış adlar bitişik yazılır.


2. Japon yer ve kişi adları da Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır: Tokyo, Hiroşima, Nagazaki, Osaka, Hokkaydo, Kyoto; Hirohito, Nobuo Haneda, Kayako Hayashi, Sbuishi Kato, Masao Mori.


Türk Devlet ve Topluluklarındaki Özel Adların Yazılışı


Türk devlet ve topluluklarındaki özel adlar Türkçede yerleşmiş söyleniş biçimlerine göre yazılır:


Azerbaycan, Özbekistan; Taşkent, Semerkant, Bakü, Bişkek; Abdullah Tukay, Abdürrauf Fıtrat, Bahtiyar Vahapzade, Baykonur, Cafer Cebbarlı, Cemal Kemal, Cengiz Aytmatov, İslam Kerimov, Muhtar Avazov, Osman Nasır.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

DÃœZELTME Ä°ÅžARETÄ°



Düzeltme işaretinin kullanılacağı yerler aşağıda gösterilmiştir:


1. Yazılışları bir, anlamları ve okunuşları ayrı olan kelimeleri ayırt etmek için, okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine konur:


adem (yokluk)_____________âdem (insan);

adet (sayı)______________-_âdet (gelenek, alışkanlık);

alem (bayrak)______________âlem (dünya, evren);

alim (her şeyi bilen)_____ ___âlim (bilgin);

aşık (eklem kemiği)___ ______âşık (vurgun, tutkun);

hakim (hikmet sahibi)_______ hâkim (yargıç);

hal (pazar yeri)________ ____hâl (durum, vaziyet);

hala (babanın kız kardeşi)____ hâlâ (henüz);

şura (şu yer)_______________şûra (danışma kurulu).


UYARI : Katil (< katl = öldürme) ve kadir (< kadr = değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (ka:til = öldüren) ve kadir (< ka:dir = güçlü) kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır.


2. Arapça ve Farsçadan dilimize giren birtakım kelime ve eklerle özel adlarda bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur:


dergâh, gâvur, ordugâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr;

dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım, mahkûm, mekân, mezkûr, sükûn, sükût.


Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır:


Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki.


3. Nispet i'sinin belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek için kullanılır. Böylece (Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî (bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk'ün) resmi ve resmî (kuruluşlar) gibi anlamları farklı kelimelerin karıştırılması da önlenmiş olur.


Nispet i'si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik.

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

KISALTMALAR



Kısaltma; bir kelime, terim veya özel adın, içerdiği harflerden biri veya birkaçı ile daha kısa olarak ifade edilmesi ve simgeleştirilmesidir. Kısaltmalarla ilgili kurallar şunlardır:


1. Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları genellikle her kelimenin ilk harfinin büyük olarak yazılmasıyla yapılır:


TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil Kurumu), ABD (Amerika Birleşik Devletleri); KB (Kutadgu Bilig); TD (Türk Dili), TK (Türk Kültürü), TDED (Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi); B (batı), D (doğu), G (güney), K (kuzey); GB (güneybatı), GD (güneydoğu), KB (kuzeybatı), KD (kuzeydoğu).


Ancak bazen kelimelerin, özellikle son kelimenin birkaç harfinin kısaltmaya alındığı da görülür. Bazen de aradaki kelimelerden hiç harf alınmadığı olur. Bu tür kısaltmalarda, kısaltmanın akılda kalabilmesi için yeni bir kelime oluşturma amacı güdülür: BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi), İLESAM (İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği), TÖMER (Türkçe Öğretim Merkezi).


Gelenekleşmiş olan T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe) kısaltmalarının dışında büyük harflerle yapılan kısaltmalarda nokta kullanılmaz.


2. Element ve ölçülerin uluslararası kısaltmaları kabul edilmiştir:


C (karbon), Ca (kalsiyum), Fe (demir); m (metre), mm (milimetre), cm (santimetre), km (kilometre), g (gram), kg (kilogram), l (litre), hl (hektolitre), mg (miligram), m² (metre kare), cm² (santimetre kare).


3. Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarıyla element ve ölçülerin dışında kalan kelime veya kelime gruplarının kısaltılmasında, ilk harfle birlikte kelimeyi oluşturan temel harfler dikkate alınır. Kısaltılan kelime veya kelime grubu; özel ad, unvan veya rütbe ise ilk harf büyük; cins isim ise ilk harf küçük olur:


Alm. (Almanca), İng. (İngilizce), Kocatepe Mah. (Kocatepe Mahallesi), Güniz Sok. (Güniz Sokağı), Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Av. (Avukat), Alb. (Albay), Gen. (General); is. (isim), sf. (sıfat), hzl. (hazırlayan), çev. (çeviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya).


* * *


Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu esas alınır:


cm'yi, kg'dan, mm'den, YKr’un. Büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde ise kısaltmanın son harfinin okunuÅŸu esas alınır:


BDT'ye, TDK’den, THY'de, TRT'den, YTL’nin.


Ancak kısaltması büyük harflerle yapıldığı hâlde bir kelime gibi okunan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın okunuşu esas alınır:


ASELSAN'da, BOTAŞ'ın, NATO'dan, UNESCO'ya.


Sonunda nokta bulunan kısaltmalar kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek, noktadan sonra ve kelimenin okunuşuna uygun olarak yazılır:


Alm.dan, Ä°ng.yi, vb.leri.


Tonsuz (sert) ünsüzle biten kısaltmalar, ek aldıkları zaman okunuşta tonsuz ses tonlulaştırılmaz:


AGİK'in (AGİĞ'in değil), CMUK'un (CMUĞ'un değil), RTÜK'e (RTÜĞ'e değil), TÜBİTAK'ın (TÜBİTAĞ'ın değil).


Ancak birlik kelimesiyle yapılan kısaltmalarda söyleyişte k'nin yumuşatılması normaldir:


ÇUKOBİRLİK'e (söylenişi ÇUKOBİRLİĞE), FİSKOBİRLİK'in (söylenişi FİSKOBİRLİĞİN).

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

DEYÄ°MLERÄ°N, Ä°KÄ°LEMLERÄ°N VE ALINTI KELÄ°MELERÄ°N YAZILIÅžI




Deyimlerin Yazılışı


Deyimler ayrı yazılır:


akıntıya kürek çekmek, çam devirmek, çanak tutmak, gönlünden geçirmek, göz atmak, kulak asmak, kulak vermek, çantada keklik, devede kulak, yağlı kuyruk, yüz görümlüğü.


İkilemelerin Yazılışı


İkilemeler ayrı yazılır:


adım adım, ağır ağır, akın akın, allak bullak, aval aval (bakmak), cır cır (ötmek), çeşit çeşit, derin derin, gide gide, güzel güzel, karış karış, kös kös (dinlemek), kucak kucak, şıp şıp (damlamak), şıpır şıpır, tak tak (vurmak), takım takım, tıkır tıkır, yavaş yavaş.


bata çıka, çoluk çocuk, düşe kalka, eciş bücüş, eğri büğrü, enine boyuna, eski püskü, ev bark, konu komşu, pılı pırtı, salkım saçak, sere serpe, soy sop, süklüm püklüm, yana yakıla, yarım yamalak.


m ile yapılmış ikilemeler de ayrı yazılır: at mat, çocuk mocuk, dolap molap, kapı mapı, kitap mitap.


İsim durum ekleri ve iyelik ekiyle yapılan ikilemeler de ayrı yazılır: baş başa, diz dize, el ele, göz göze, iç içe, omuz omuza, yan yana; baştan başa, daldan dala, elden ele, günden güne, içten içe, yıldan yıla; başa baş, bire bir (ölçü), dişe diş, göze göz, teke tek; ardı ardına, boşu boşuna, günü gününe, peşi peşine, ucu ucuna.


Alıntı Kelimelerin Yazılışı


Yabancı kökenli kelimelerin yazılışlarıyla ilgili bazı noktalar aşağıda gösterilmiştir:


1. İki ünsüzle başlayan batı kökenli alıntılar, ünsüzler arasına ünlü konmadan yazılır:


francala, gram, gramer, gramofon, grup, kral, kredi, kritik, plan, pratik, problem, profesör, program, proje, propaganda, protein, prova, psikoloji, slogan, snop, spiker, spor, staj, stil, stüdyo, trafik, tren, triptik.


Bu tür birkaç alıntıda, söz başında veya iki ünsüz arasında bir ünlü türemiştir. Bu ünlü söylenişte de yazılışta da gösterilir: iskarpin, iskele, iskelet, istasyon, istatistik, kulüp.


2. İçinde yan yana iki veya daha fazla ünsüz bulunan batı kökenli alıntılar, ünsüzler arasına ünlü konmadan yazılır:


alafranga, apartman, biyografi, elektrik, gangster, kilogram, orkestra, paragraf, program, telgraf.


3. İki ünsüzle biten batı kökenli alıntılar, ünsüzler arasına ünlü konmadan yazılır:


film, form, lüks, modern, natürmort, psikiyatr, seks, slayt, teyp.


4. Batı kökenli alıntıların içindeki ve sonundaki g ünsüzleri olduğu gibi korunur:


biyografi, diyagram, dogma, magma, monografi, paragraf, program; arkeolog, demagog, diyalog, filolog, jeolog, katalog, monolog, psikolog, ürolog.


Ancak coÄŸrafya, fotoÄŸraf ve topoÄŸraf kelimelerinde g’ler, ÄŸ’ye döner.


Aşağıdaki durumlarda batı kökenli kelimeler, özgün biçimleri ile yazılırlar:


1. Bilim, sanat ve uzmanlık dallarında kullanılan bazı terimler:


andante (müzik), cuprum (kimya), deseptyl (eczacılık), quercus, terminus technicus (teknik terim).


2. Latin yazı sistemini kullanan dillerden alınma deyim ve sözler:


Veni, vidi, vici (Geldim, gördüm, yendim.); conditio sine qua non (Olmazsa olmaz.); eppur si muove (Dünya her şeye rağmen dönüyor.); to be or not to be (olmak veya olmamak); l'art pour l'art (Sanat sanat içindir.); l'Etat c'est moi (Devlet benim.); traduttore traditore (Çevirmen haindir.); persona non grata (istenmeyen kişi).


Mesele falan değildi öyle,


To be or not to be kendisi için;


Bir akÅŸam uyudu;


Uyanmayıverdi.


(Orhan Veli Kanık)

Türk Dilbilgisi Ve Kuralları
 

NOKTALAMA Ä°ÅžARETLERÄ°



Nokta ( . )


1. Cümlenin sonuna konur

Artık o, ne üniformalı bir başkumandan, ne fraklı ve beyaz kravatlı bir devlet başkanıydı.

(Yakup Kadri KaraosmanoÄŸlu, Panorama)

2. Kısaltmaların sonuna konur: Alb. (albay), Dr. (doktor), Yard. Doç. (yardımcı doçent), Prof. (profesör), Cad. (cadde), Sok. (sokak), s. (sayfa), sf. (sıfat), vb. (ve başkaları, ve benzerleri, ve bunun gibi); T. (Türkçe), Alm. (Almanca), Ar. (Arapça), Far. (Farsça), Fr. (Fransızca), İng. (İngilizce), Lât. (Lâtince) (bk. Kısaltmalar).

Ancak, bazı kısaltmalarda nokta kullanılmaz: TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil Kurumu); KB (Kutadgu Bilig), TD (Türk Dili); B (batı), D (doğu), GB (güneybatı), GD (güneydoğu); m (metre), cm (santimetre), g (gram), kg (kilogram), l (litre), hl (hektolitre); C (karbon), Fe (demir) (Ayrıntı için bk. Kısaltmalar).

3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur: 3. (üçüncü), 15. (on beşinci), IV. (dördüncü); II. Mehmet, XIV. Louis, XV. yüzyıl; 2. Cadde, 20. Sokak (bk. Sayıların yazılışı 6).


UYARI: Cadde ve sokak numaralarında nokta mutlaka kullanılmalıdır. Nokta kullanılmadığı takdirde yukarıdaki örneklerden 2 adet cadde, 20 adet sokak anlaşılır.


4. Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya harflerden sonra konur:

I. 1. A. a.

II. 2. B. b.

5. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: 29.5.1453, 29.X.1923.

Tarihlerde ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz: 29 Mayıs 1453, 29 Ekim 1923.

6. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: Tren 09.15'te kalktı.

Tören 17.30'da, hükûmet daireleri kapandıktan yarım saat sonra başlayacaktır. (Tarık Buğra)

7. Arka arkaya sıralanan virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan sadece sonuncu rakama nokta konur: 3, 4 ve 7. maddeler; XII – XIV. yüzyıllar arasında.

8. Bibliyografik künyelerin sonuna konur:

Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 1960.

9. Üçlü gruplara ayrılarak yazılan büyük sayılarda gruplar arasına konur: 16.551.000, 22.465.660. Gruplara ayrılan sayılarda nokta kullanılmaması da mümkündür (bk. Sayıların yazılışı 4).

10. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 4.5 = 20



Virgül ( , )


1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur:

Fırtınadan, soğuktan, karanlıktan ve biraz da korkudan sonra bu sıcak, aydınlık ve sevimli odanın havasında erir gibi oldum.

(Halide Edip Adıvar, Kalp Ağrısı)


Sessiz dereler, solgun ağaçlar, sarı güller

Dillenmiş ağızlarda tutuk dilli gönüller

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Bir varmış, bir yokmuş.

Umduk, bekledik, düşündük.

(Yakup Kadri KaraosmanoÄŸlu)

Fakat yol otomobillere yasak olduÄŸundan o da herkes gibi tramvaya biner, kimse kendisine dikkat etmez.

(Falih Rıfkı Atay, Denizaşırı)

3. Cümlede özel olarak vurgulanması gereken ögelerden sonra konur:

Binaenaleyh, biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir noktainazardan istifade ederiz.

(Mustafa Kemal Atatürk)

4. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için konur:

Saniye Hanımefendi, merdivenlerde oğlunun ayak seslerini duyar duymaz, hasretlisini karşılamaya atılan bir genç kadın gibi, koltuğundan fırlamış ve ona kapıyı kendi eliyle açmaya gelmişti.

(Yakup Kadri KaraosmanoÄŸlu, Panorama)

5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için konur:

Örnek olsun diye, örnek istemez ya, söylüyorum.

Şimdi, efendiler, müsaade buyurursanız, size bir sual sorayım.

(Mustafa Kemal Atatürk)

6. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur:

AkÅŸam, yine akÅŸam, yine akÅŸam,

Göllerde bu dem bir kamış olsam!

(Ahmet HaÅŸim)

Kopar sonbahar tellerinden

Derinden, derinden, derinden

Biten yazla baÅŸlar keder musikisi

(Yahya Kemal Beyatlı)

Ancak, ikilemelerde kelimeler arasına virgül konmaz: akşam akşam, yavaş yavaş, bata çıka, koşa koşa.

7. Tırnak içinde olmayan aktarma cümlelerden sonra konur: Datça'ya yarın gideceğim, dedi.

– Bugünlük bu kadar her gün üç mermi, diye düşündü.

(Tarık Buğra, Küçük Ağa)

8. Konuşma çizgisinden önce konur:

Hatta bahçede gezen hanımefendi bile işin farkına varıp,

– Nen var senin çocuÄŸum, diye sormak zorunda kaldı.

(Haldun Taner, Hikâyeler)

9. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren hayır, yok, yoo, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, baş üstüne, öyle, haydi, elbette gibi kelimelerden sonra konur: Peki, gideriz. Olur, ben de size katılırım. Hayhay, memnun oluruz. Haydi, geç kalıyoruz.

Evet, kırk seneden beri Türkçe merhale merhale Türkleşiyor.

(Yahya Kemal Beyatlı)

— Yoo, güvercinlerime dokunmayınız, dedi.

(Yakup Kadri KaraosmanoÄŸlu)

10. Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek için kullanılır:

Bu, tek gözlü, genç fakat ihtiyar görünen bir adamcağızdır.

(Halit Ziya Uşaklıgil, İzmir Hikâyeleri)

Bu gece, eğlenceleri içlerine sinmedi.

(Reşat Nuri Güntekin, Bir Kadın Düşmanı).

11. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur:

Efendiler, bilirsiniz ki, hayat demek, mücadele, müsademe demektir.

(Mustafa Kemal Atatürk)

Sayın Başkan,

Sevgili kardeÅŸim,

Değerli arkadaşım,

12. Yazışmalarda, başvurulan makamın adından sonra konur:

Türk Dil Kurumu Başkanlığına,

13. Yazışmalarda, yer adlarını tarihlerden ayırmak için konur:

Kuşadası, 7 Şubat (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

14. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur: 38,6 (otuz sekiz tam, onda altı), 25,33 (yirmi beş tam, yüzde otuz üç), 0,45 (sıfır tam, yüzde kırk beş) (bk. Sayıların yazılışı 5).

15. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basım evi vb. maddelerden sonra konur:

Falih Rıfkı Atay, Tuna Kıyıları, Remzi Kitap Evi, İstanbul 1938.

Yazarın soyadı önce yazılmışsa soyadından sonra da virgül konur:

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Ankara 1958.


UYARI: Metin içinde ve, veya, yahut bağlaçlarından önce de, sonra da virgül konmaz:

Nihat sabaha kadar uyuyamadı ve şafak sökerken Faik'e bol teşekkürlerle dolu bir kâğıt bırakarak iki gün evvelki cephe dönüşü kıyafeti ile sokağa fırladı. (Peyami Safa, Mahşer)



Noktalı virgül ( ; )


1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur: Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise İnci, Çiçek, Gönül, Yonca adları verilir.

2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Sevinçten, heyecandan içim içime sığmıyor; bağırmak, kahkahalar atmak, ağlamak istiyorum. Sabahtan beri bekliyorum; ne gelen var, ne giden. İş işten geçti; artık gelse de olur, gelmese de.

3. Virgülle ayrılmış örnekleri farklı örneklerden ayırmak için konur: Türkiye, İngiltere, Azerbaycan; İstanbul, Londra, Bakû.

4. Kendilerinden evvelki cümleyle ilgi kuran ancak, yalnız, fakat, lâkin, çünkü, yoksa, bundan dolayı, binaenaleyh, sonuç olarak, bununla birlikte, öyleyse vb. cümle başı bağlaçlarından önce konur:

Halis bir şiir fena okunabilir; lâkin sahte bir şiir iyi okunamaz.

(Yahya Kemal Beyatlı)

Bir millet ordusunu kaybedebilir, bağımsızlığını da kaybedebilir; fakat dilini sakladıkça o millet yaşıyor demektir.

(Nihal Atsız, Türk Ülküsü)

Sıralı cümleler arasında ancak, fakat, çünkü vb. cümle başı bağlayıcılarından önce yazar, araya nokta, virgül, noktalı virgül koymakta serbesttir. Bu husus, yazarın üslûptaki tercihiyle ilgilidir.



Ä°ki nokta ( : )


1. Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur: Millî Edebiyat akımının temsilcilerinden bir kısmını sıralayalım: Ömer Seyfettin, Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Ali Canip Yöntem.

Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek kelime bile yazmayan iki kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü!

(Falih Rıfkı Atay, Çankaya)

– BuÄŸdayla arpadan baÅŸka ne biter bu topraklarda?

Ziraatçı sayar:

– Yulaf, pancar, zerzevat, tütün...

(Falih Rıfkı Atay, Çankaya)

2. Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur:

Bu kararın istinat ettiği en kuvvetli muhakeme ve mantık şu idi: Esas, Türk milletinin haysiyetli ve şerefli bir millet olarak yaşamasıdır.

(Mustafa Kemal Atatürk)

Kendimi takdim edeyim: Meclis kâtiplerindenim.

(Falih Rıfkı Atay, Denizaşırı)

Derler: İnsanda derin bir yaradır köksüzlük;

Budur âlemde hudutsuz ve hazin öksüzlük. (Yahya Kemal Beyatlı)

3. Kütüphanecilik alanında yazar adı ile eser başlığı arasına konur: Yahya Kemal Beyatlı: Kendi Gök Kubbemiz, Falih Rıfkı Atay: Çankaya, Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban, Faruk Nafiz Çamlıbel: Bir Ömür Böyle Geçti (bk. Virgül 15).

4. Ses biliminde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır: a:ile, ka:til, usu:le, i:cat.

5. Edebî eserlerdeki karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin adından sonra konur:

Bilge Kağan: Türklerim, işitin!

Üstten gök çökmedikçe

altan yer delinmedikçe

ülkenizi, törenizi kim bozabilir sizin?

Koro : Göğe erer başımız

başınla senin !

Bilge Kağan: Ulusum birleşip yücelsin diye

gece uyumadım, gündüz oturmadım.

Türklerim Bilge Kağan der bana.

Ben her şeyi onlar için bildim.

Nöbetteyim !

(A. Turan Oflazoğlu, Anıtkabir)

6. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 56:8=7, 100:2=50.




Üç nokta ( ... )


1. Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:

Ne çare ki, çirkinliği hemencecik ve herkes tarafından görülüveriyordu da, bu yanı...

(Tarık Buğra, Dönemeçte)

2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur: Kılavuzu karga olanın burnu b...tan çıkmaz.

B..., 7 Nisan (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Arabacı B...'a yaklaştığını söylüyor, ikide bir fırsat bularak arabanın içine doğru başını çeviriyordu.

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur)

3. Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine konur:

Mümtaz, bu dükkâna bakarken hiç farkında olmadan Mallarmé'nin mısraını hatırladı: "Meçhul bir felâketten buraya düşmüş..."

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur)

Alınmayan kelime ve bölümlerin yerine yay ayraç içinde üç nokta konması da mümkündür.

4. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun muhayyilesine bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur:

Karşı sahilde mor, fark olunmaz sisler altındaki dağlar, korular, beyaz yalılar... Ve bütün bunların üzerinde bir esatir rüyasının havaî hakikati gibi uçan martı sürüleri...

(Ömer Seyfettin, Bahar ve Kelebekler)

Gök sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı...

(Faruk Nafiz Çamlıbel, Han Duvarları)

Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz!

(Faruk Nafiz Çamlıbel, Sanat)

Binaenaleyh, biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir noktainazardan istifade ederiz. O noktainazar şudur: Türk milletini, medenî cihanda, lâyık olduğu mevkie is'at etmek ve Türk cumhuriyetini sarsılmaz temelleri üzerinde, her gün, daha ziyade takviye etmek...

(Mustafa Kemal Atatürk)

5. Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur:

Gölgeler yaklaştılar. Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar:

— Koca Ali... Koca Ali, be!...

(Ömer Seyfettin, Diyet)

6. Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevaplarda kullanılır:

— Yabancı yok!

— Kimsin?

— Ali...

— Hangi Ali?

— ...

— Sen misin, Ali usta?

— Benim!...

— Ne arıyorsun bu vakit buralarda?

— Hiç...

— Nasıl hiç? Suya çekicini mi düşürdün yoksa !...

— !...

(Ömer Seyfettin, Diyet)



UYARI: Türk imlâsında iki nokta yan yana kullanılmaz.