Dünya Edebiyatı-Arjantin Edebiyatı

İkinci Dünya savaşı sonundan bu yana Arjantin, iktisadî sıkıntılar ve derin sosyal huzursuzlukla belirlenen karışık günler geçirdi Bu çetin yılları yasayan genç yazarların çoğu siyasete kayarken, kabiliyetlerini 1920'ye doğru kabul ettirmiş olanlar, bilgilerim derinleştirmeğe ye üslûplarını geliştirmeğe daha büyük bir önem vermekte devam ettiler Gerçekten de Arjantin edebiyatında yenileşme hareketi, Martin Fierro gibi sanat endişesini veya Claridad gibi gerçekçiliği ve sosyal meseleleri ön plana alan şiirlerin yayımlandığı öncü dergilerin çıkmasıyle başladı Sanatlarını kabul ettirmek isteyen yazarlar, bu dergiler çevresinde toplandı Sanat endişesi ve gerçekçjlik gibi birbirine karşıt iki eğilimin yarattığı gruplar, Florida ve Boedo adlarıyle tanınır

• Şiir Gaucho şiirleri yazarı Hilario Ascasu-bi (1807-1875), en ünlü şiiri La Cautiva'yı (Esir Kız), Chtfteaubriand'ın etkisinde kalarak yazan Esteban Echeverria (1805-1851), Jose Marmol (1818-1871), şiir ve deneme yazarı Juan Maria Gutierrez (1809-1878), Carlos Guido Spano (1829-1918) ye iddialı Prometeo'nun yazarı, çağının en büyük Arjantin şairi olarak nitelenen Olegario Andrade (1841-1882), şiirde romantik çağın temsilcileridir Yine romantik ve millî konulardan ilham alan yazarlardan bashcaları şunlardır: Martin Fierro adlı ünlü şiirinde, gaucho denilen sığırtmaçların yaşantılarını ve pampaların jiir dolu görünümlerini işleyen Jose Hernandez (1834-1886); yine gaucho'ları anlatan Fausto adlı şiirin yazarı Estanislao del Campo (1834-1880) Coşkun bir şair, aynı zamanda la Guerta Gaııcha (Gaucho'ların Kavgası) gibi bir şaheser veren usta nesir yazarı olan Leopoldo Lugones (1874-1938), parnasyenliği sürdüren Leopoldo Diaz (1862-1947), şair, hikayeci, romancı, hem de iş adamı olan Manuel Ugarte (1878-1951), Arjantin'de modernizm akımının öncü ve temsilcileridir Yeni nesil şairleri, Arjantin şiirine daha değişik bir yön vermeğe çalıştılar; etkileri asıl 1920'den itibaren kendini gösterdi; bu şairler arasında, derin sezgili ve lirik Enrique Danschs (doğ 1888); nükteli şiirler yazan Baldomero Fernandez Moreno (doğ 1886); duygulu ve yumuşak Eyaristo Carriego (1884-1913); insanın acı ve özlemlerine eğilen Arturo Capdevila (doğ 1889); Fernan Felix de Amador (doğ 1889); Pedro Miguel Obligadtf (doğ 1892); Luis Cane (doğ 1897) ve kadın şairler arasında da, Alfonsina Storni'yi (1892-1938), Susana Calandrelli'yi (doğ 1899) sayabiliriz

Avrupa'daki yeni edebiyat akımlarını dikkatle izleyen arjantinli genç şairler, bunların en asın olanlarını benimsediler: Jorge Luis Borges (doğ 1899), yirmi yaşındayken İspanya'dan }«Ultraista» akımını getirdi O devri en iyi temsil eden ve bugün de değerli sayılanlar arasında, Borges'ten başka şu şairler de sayılmağa değer: Oliverio Girondo (doğ 1891), Ricardo E Molinari (doğ 1898) Eduardo Gonzalez Lanuza (doğ 1900), kato-lik şair Francisco Luiz Bernardez (doğ 1900), Röberto Ledesma (doğ 1901) ve toprağın şairi Luis L Franco (doğ 1898) «1940 Kuşağı» genç şairlerinin etkisiyle arjantin şiiri daha içe dönük, daha kapanık, hattâ karamsar oldu Bu kuşak, Vicente Barbieri (1903-1956), Silvina Ocampo (doğ 1910), Mario Binetti (doğ 1916), Daniel Devoto (doğ 1916), Albcrto Girri (doğ 1918) tarafından temsil edilen «yeni romantikler» kuşağıdır Gerçeküstücülük ise özellikle Cesar Fernan-des Moreno (doğ 1919) ve Eduardo A Jonquieres'i (doğ 1918) etkiledi

• Roman ve hikâye 1884'te, çağının toplum hayatını yansıtan la Gran Aldea'mn (Büyük Köy) yazarı LuCio Lopez'den (1848-1894) sonra, tipik amerikan hikâyeciliğinin memleketindeki öncüsü olan Fray Mocho (1858-1903) ile Martiniano Leguizamon'un (1858-1934) eserleri Arjantin romanına apayrı bir özellik kazandırdı Divertidas Aventuras del Nieio de Juan Morelra (Juan Moreira'nın Yeğeninin Eğlenceli Maceraları) adlı eserinde Arjantin toplumunun çeşitli tabakalarını anlatan Roberto Payro (1867-1928) XX yy başında sivrilmeğe başladı Estetiğe önem veren Anget de Estrada'ya (1872-1923) karşılık, Enrique Rodriguez Larreta (doğ 1875) Flau-bert'i hatırlatan la Gloria de Don Ramiro (Don Ramiro'nun Zaferi) ve Zogoibi'de tam bir klasik yazardır Manuel Galvez (doğ 1882), Arjantin romanının en iyi temsilcisidir: ilk romanları la Maestro Normal (öğretmen) ve la Sombra del Convento'âan (Ma-nastrra Düşen Gölge) sonra Nacha Re güle s'de Buenos Aires halkının fakir tabakalarını, Miercoles Santo'da (Kutsal Çarşamba) bir papazın bunalımlarını, los Cuminos de la Muerte (Ölüm Yolları), Humaita ye Jornadas de Agonia'da (Bunalım Günleri) vatanının tarihini ve Paraguay savaşını anlatır Mateo Booz (doğ 1880), Santa Fe eyaletinin örf ve âdetlerini tanıtır Atilio Chiappori (doğ 1880), şiir dolu bir esrar peşindedir; Ricardo Güiraldes (1886-1927) Xaimaca ve özellikle Don Segundo Sombra adlı eserinde tam bir pampa romancısı ve arjantin ruhunun en iyi yorumcusu olarak ortaya çıkar Benito Lynch (1885-1951) de onunla aynı konuları işler, los Carachos de ta Florida adlı eserinde köylülerin örf ve âdetlerini usta bir dille yansıtır Carlos Alberto Leumann (doğ 1888) ise özellikle Adriana Zurnam adlı romanıyle ün yaptı Fakat, bütün Latin Amerika dünyasında halkın en çok tuttuğu romancı ve en fazla okunan yazar Hugo Wast'tır (doğ 1883): ülkesinin tarihini ve Arjantin hayatından çeşitli görünümleri büyük bir ustalıkla vermeği başarmıştır Daha sonra, değişik bir dünya görüşü getiren ve nükteye büyük bir yer veren Enrique Mendez Calzada (1898-1940), Eduardo Mallea (doğ 1903), Elias Castelnuovo (doğ 1891) Leonidas Barletta (doğ 1902) ve Juan Carlos Davalos (doğ 1897) roman türünü sürdürdüler

Göçlerin yarattığı ahlâkî ve sosyal meseleler ve deVleşmeye yüz tutmuş biı şehirde (Buenos Aires) yaşayan yalnız insanın trajedisi, gerçekçi ve ilgi çekici bir edebiyatın doğmasına yol açtı Roberto Arlt (1900-1942), roman kişilerini başkentin trajik fonu içinde işleyen ilk yazarlardan biri oldu Leonidas Barletta (doğ 1902) eserinde, ezilmişlere karşı derin bir sevgiye yer verirken, Alvaro Junque (doğ 1890) kimsesiz çocukların kaderiyle ilgilendi Bernardo Verbitsky (doğ 1907) gecekondular meselesine el atmadan önce, Buenos Aires'in yoksul semtlerini anlattı Roger Pla (doğ 1912) şehir gençliğinin meselelerini kurcaladı «Ultraista» nın ateşli savunucusu Leopoldo Marechal (doğ 1900) James Joyce'un Ulysses'im benzetilen yoğun romanı Adan Buenosayres'te (1948) bu devrin derinlemesine bir görünümünü verdi Uruguay asıllı Juan Carlos Onetti (doğ 1909) ise Arjantin edebiyatına, büyük şehirleri, elirxden kurtuluş olmayan düşmanca bir dünyi olarak gösteren birkaç karamsar roman kazandırdı

Bu şehir edebiyatının yanı sıra zengin bir bölge edebiyatı da gelişti Bölge yazarlarından Ernesto L Castro, Parana deltasının kanallarını, adalarını anlatır; Alfredo Varela (doğ 1914), Yukarı Parana'daki çay tarımında çalışan işçilerin hayatını dile getirir Juan Goyanarte (1900-1967), eserlerinin bıı kısmına çevre olarak Buenos Aires'i seçer, ama «Gölün İnsanları» (1948) adlı eserde de Patagonia manzaralarından esinlenir

Ne var ki çağdaş Arjantin romanı, tümüyle gerçekçi değildir: gerçekdışı, bu edebiyatta olduğu kadar hiç bir Latin Amerika ülkesinde yerleşmemiştir Nitekim günümüz Arjantin edebiyatının en ünlü iki temsilcisi, Eduardo Mallea (doğ 1903) ve Jorge Luis Borges, özellikle sübjektif romancılardır İlki, romanlarında bunalmış kişiler yaratır ve bir psikolog ustalığıyle onların ruh derinliklerine iner Yukarıda, «Ultraista» nın önderi olarak gördüğümüz Borges ise ününü, büyük bir anlayışla kaleme aldığı denemelerine ve özellikle gerçekdışı hikâyelerine borçludur Adolfo Bioy Casares (doğ 1914), Borges'in alışılmamış'a duyduğu ilgiyi paylaşır ve onun gibi hayal dünyaları yaratmaktan, bunları inceden inceye islemekten hoşlanır Manuel Peyrou (doğ 1902), hikâyelerini Borges tarzında islerken, Manuel Mujica Lainez (doğ 1910), Proust tarzı romanlarında soylu bir Arjantin özlemini dile getirir «Ultraista» akıma bağlı olan Norah Lange (doğ 1906), şairane romanlar yazar Psikolojik polisiye roman türünde el Tünel (Tünel) [1948] adlı eser Esnesto Sabato'nun (doğ 1911) değerini ortaya koyar

Genç romancılardan sivrilenler H A Murena (doğ 1924) ve Julio Cortazar'dır (doğ 1916) tiki, gerçekdışı hikâyelerinde, umutsuz bir dünya görüsünü dile getirir Hayal gücü hastalık derecesinde gelişmiş olan Julio Cortazar ise, gerçek ile kuruntunun yan yana bulunduğu hikâyelerinde, alışılmamış'ı isler David Vinas (doğ 1929), yavan bir dille kaleme alınmış öfkeli romanların yazarıdır; Marco Denevi (doğ 1922), yarı psikolojik, yarı polisiye eseri Rosaura â las diez (1955) ile kendini kabul ettirdi; Beatriz Guido (doğ 1924), yetişme çağındaki gençlerin, Silvina Bullrioh (doğ 1915) ise evli çiftlerin meselelerini inceleyen kadın yazarlardır

• Tiyatro Arjantin tiyatrosu, bir çeşit sirk tiyatrosu olan gaucho tiyatrosuyle başladı Sonradan Urüguay'lı Florencio Sanchez (1875-1910), Vicente Martinez Cuitinö (doğ 1884) ve Arturo Cancela (doğ 1892) gibi değerli yazarların çevresinde toplandı Pek zengin olmayan tiyatro alanında başlıca yazarlar, ispanyol asıllı ama eserlerinin çoğunu Arjantin'de vermiş olan Alejandro Casona (1903-1965) ve tiyatro eserleri de şiirleri gibi lirik ve alaylı bir hava taşıyan Conrado Nal€ Roxlo'dur (doğ 1898)

• Denemeciler ve tarihçiler Ülkelerinin tarihinde önemli rol oynayan D F Sarmiento (1811-1888) ye Bartolome Mitre (1821-1906) siyasî ve tarihî deneme yazılarıyle de millî ruhun uyanmasına yardımcı oldular Yazarlar arasında isimleri geçen Angel de Estrada (1872-1923), Manuel Ugarte (1878-1951), Leo-poldo Lugones (1874-1938), XX yy in bağlarında edebiyat eleştirileri ve estetik denemeleriyle halkı iyiden iyiye etkilediler Car-los Bunge (1875-1918), toplum ve eğitim meseleleriyle uğrajtr, Ricardo Rojas (1882-1957), sosyologluğu yanı sıra tarihçi olarak da tanındı Jose İngenieros (1877-1925), ülkesinde felsefî incelemelerin gerçek kurucusu oldu Juan Pablo Echagüe (1877-1951) ise ö-zellikle bir edebiyat eleştiricisidir

Çağdaş ahlâkçı ve deneme yazarları arasında, Mariano Antonio Barrenechea (doğ 1884), Ricardo Saenz Hayes (doğ 1888), Ro-berto Gacfae (doğ 1891), Sur dergisinin kurucusu Victoria Ocampo (doğ 1891) ve Pab-lo Rojas'yı (doğ 1896) sayabiliriz

£zequiel Martinez Estrada (1895-1964), kuşağının en parlak deneme yazarlarındandı Jorge Luis Borges ve Eduardo Mallea'dan başka, bugün şu isimleri de saymak gerekir: Ricardo Saenz-Hayes(doğ 1888), Rafael Al-berto Arrieta (doğ 1889), Bernardo Canal Feijoo (doğ 1897), Angel Battistessa (doğ 1902) Yeni kuşağın temsilcileri, diğerlerinin yanı sıra, Enrique Anderson İmbert (doğ 1910), özellikle sanat tenkitçisi olan Romual-do Brughetti (doğ 1913), Antonio Pages Larraya (doğ 1918), Juan Carlos Ghiano'-dur (doğ 1920)

• Basın İlk Arjantin gazetesi, 1801-1802 yıllarında Buenos Aires'te yayımlanan el Telegrafo Mercantil'dir Fakat, bugün hâlâ yayımlanmakta olan gazetelerin çıkış tarihi 1860 yıllarına dayanır: 1862'de kurulan la Nacion ve 1869'da kurulan la Prensa, dünyanın en tanınmış günlük gazeteleri arasında yer alır Bu ikisi Güney Amerika'nın en yüksek tirajlı gazeteleridir (250 000 ile 350 000); la Prensa, hattâ ispanyolca çıkan gazeteler içinde en yüksek baskısı olandır 1905'te kurulan bağımsız akşam gazetesi la Razon 300 000 kadar basılır; eski peroncu gazete Democrada (350 000) ve günlük akşam gazetesi Noticias Graficas (300 000) bugün de en çok okunan gazeteler arasında yer alır Bu gazetelerin hepsi Buenos Aires'te çıkar
ALINTI