Yazılı Edebiyat Göktürk Yazıtları , Yazılı Edebiyat Uygur Metinleri

Yazılı Edebiyat Göktürk Yazıtları , Yazılı edebiyat Uygur Metinleri

Göktürk Destanları

Göktürk Yazıtları (Orhun Âbideleri) Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma yazılı dikilitaşlardır

Göktürkler çağında Bengü taş edebiyatı diye adlandırdığımız bu edebiyatla, Türklerin ilk yazılı edebî metinleri ortaya konmuştur Bengü taş; ebedî, sonsuz taş demektir Özellikle kağanların ve devletin ileri gelenlerinin ölümünden sonra, onlar adına bir anıt yaptırmak, Göktürklerde bir gelenek hâlini almıştır Diktirilen taşlar üzerine kağanlar istediklerini yazmış, bütün milletin ona göre davranmasını istemişlerdir Bu sözlerin taşlar üzerinde ebedî olarak kalacağını ve Türk milletinin sonsuza kadar bunlardan ders alacağını düşündükleri için diktirdikleri taşlara "bengü taş" adını vermişlerdir Göktürklerden sonra Uygurlar bu geleneği devam ettirmişlerdir

Genel olarak Göktürk Yazıtları (Orhun Âbideleri) diye adlandırılan Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, ilk dönemde taşlara yazılan edebiyatın, en uzun ve en güzel örnekleridir

Bu yazıtlar bulundukları yerlere göre dört grupta toplanır: Moğolistan, Yenisey, Talaş ve Kazakistan bengü taşları Bunlar içinde Moğolistan'da bulunan Göktürklere ait Orhun Anıtları ve Uygurlara ait Yenisey Yazıtları önemlidir

Uygur Devri Destanları

Uygurlara ait metinler, üslûp ve hikâye ediş bakımından Göktürk Yazıtlarına benzer Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtı'ndaki yüksek heyecan, millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda yoktur

Yenisey yazıtlarından hiçbirinin dikiliş tarihi belli değildir Taşlardaki yazının Göktürk Yazıtlarındaki kadar gelişmemiş oluşu; bazı araştırıcıları, Yenisey Yazıtlarının daha eski olduğu fikrine götürmüştür

Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir

Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır Yenisey bengü taşları sade ve abartısız bir dille yazılmıştır Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır

Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı Moyuncur adına dikilmiştir Moğolistan'ın Sine Usu gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir Bu kitabe de dil ve yazı bakımından Göktürk Yazıtları'na benzemektedir

Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, önemli değişiklikler görülür Her şeyden önce Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir Bunun sebebi dindir Manihaizm'in kabulüyle Maniheist olan Soğdların yazısı alınmış, fakat Göktürk yazısı az da olsa kullanılmıştır İkinci bir sebep, 840 yılından sonra Uygurlar, yerleşik bir medeniyete geçmişlerdir Bu dönemde dile yabancı kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir Bu devirde daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır

Bunlardan başka Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, özel bir değere sahiptir Altun Yaruk'ta Budizm inancının temel kurallarından söz edilmektedir