Devletler Coğrafyası - Özbekistan

Devletler Coğrafyası - Özbekistan

DEVLETİN ADI: Özbekistan Cumhuriyeti

BAŞŞEHRİ: Taşkent

YÜZÖLÇÜMÜ: 447400 km2

NÜFUSU: 21000000

RESMİ DİLİ: Özbek Türkçesi

DİNİ: İslamiyet

PARA BİRİMİ: Ruble

Orta Asya’da yer alan bir Türk Devleti Kuzeyve kuzeybatısında Kazakistan, doğu ve güneydoğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatısında Türkmenistan, güneyinde ise Afganistan yer alır Amuderya (Ceyhun) ile Siriderya (Seyhun) ırmakları arasında kalan toprakların büyük bölümünü içine alır

Tarihi

Özbek halkının tarihinin ilk dönemlerine ait bilgi yoktur Özbeklere bu ad, ilk olarak 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altınordu Hükümdarı Gıyaseddin Muhammed Özbek tarafından verildi Timur Hanın ölümü üzerine zayıflayan Timur İmparatorluğu topraklarının Aral Gölü ve Seyhun Irmağının kuzeyindeki bölgede dağınık olarak yaşıyan Özbekler, Ebü’l-Hayr’ın idaresinde toplanarak, 1428’de onu kendilerine han ilan ettiler Kısa zamanda kuvetlenerek çevredeki diğer boyları da hakimiyetleri altına aldılarCeyhunIrmağı kıyısındaki Sığnak, Arkuk, Suzak, Özkent gibi şehirleri ele geçirdiler ve bunlardan Sığnak’ı başşehir yaptılar Türkistan taraflarına düzenlenen seferlerde Kalmuklara mağlup olunca, bu durumdan istifade eden Kanay veCanibek adlı başbuğlar bazı Özbekleri de yanlarına alarak Çağatay Hanına sığındılar Bölgeden ayrılan bu Özbeklere Kazak veya Kırgız kazakları adı verildi

Ebü’l-Hayr’ın vefatından sonra Özbekler, Çağatay-Moğol hükümdarı Yunus Hana yenilerek dağıldılar Ebü’l-Hayr’ın oğlu Şah Budak, Yunus Han tarafından öldürüldü Dağılan Özbekler Şah Budak’ın oğlu Muhammed Şeybek’in (Şeybani) etrafında toplandılar Bu tarihten itibaren Şeybaniler adıyla da anılan Özbekler 1500 yılındaTimuroğulları Devletindeki iç karışıklıktan istifade ederek Buhara’yı zabtedip, Timur Hanedanına son verdiler Harezm ve Hive’yi ele geçiren Özbekler, Çağatay Hükümdarı Babür’ü mağlup ettiler Belh, Herat ve Taşkent’i zapteden Özbekler, Orta Asya’nın en güçlü devleti haline geldiler

Özbekler bir ara Safevilere karşı yenildiler ve bazı bölgeler ellerinden çıktı ise de 1512’de buraları geri aldılar Özbek hakimiyeti 16 yüzyıl boyunca Maveraünnehr’de devam etti 1598’de İkinci Abdullah Hanın vefat etmesinden altı ay sonra oğlu Abdülmü’min de kendisine bağlı taraftarlarca öldürülünce, Özbekler ülkesinin hakimiyeti,Şeybanilere akraba olan Canoğullarına (Astırhan Hanları) geçti

Özbekler on altıncı asır boyunca İran’dakiŞii-Safevilerle devamlı olarak savaştılar Ehl-i sünnet olanOsmanlılar ve Hindistan’daki Babürlülerle iyi münasebetler kurmaya çalıştılar 17 ve 18 yüzyılın ortalarına kadar Astırhanlar Hanlığının hakimiyeti altında kaldılar 1740’ta Nadir Şah tarafından Astırhanlar Hanlığı yıkıldı

Nadir Şahın vefatından sonra, hakimiyet Canoğullarının yerine Mangıthanlar Sülalesine geçti Bu sülale hakimiyetlerini 1860’a kadar devam ettirdi 1860’tan itibaren Türkistan içlerine doğru ilerleyen Rusların himayesinde yarı bağımsız olarak devam eden Buhara Hanlığının hakimiyetinde kalan Özbekler, Rusların çeşitli baskıları altında yaşadılar

Bugün Özbekistan’ın bulunduğu toprakların büyük bir kısmı 19 asırda Hive, Buhara ve Hokand hanlıklarının idaresi altında bulunuyordu 1917 Sovyet Devrimi ardından, bölgede Özbeklerin ve diğer Müslümanların hemen hiç söz sahibi olmadığı bir geçici hükümet kuruldu Aralık 1917’de Hokand’da bir milli kongre toplayan Müslümanların Mustafa Çokayev başkanlığında kurdukları hükumet 1918’de gönderilen Rus askerleri tarafından devrildi Darbeden sonra yeni yönetime karşı Basmacı ayaklanması olarak bilinen bir direniş hareketi başladı Harezm ve Buhara Sovyet Halk Cumhuriyetlerinin kurulması Basmacı Ayaklanmasının yayılmasına sebep oldu Türkistan Komisyonunun 1922’de başlattığı reformlar neticesinde ayaklanma etkisini kaybetti

1924’te Orta Asya ve Kazakistan’da sınırları etnik temellerde tekrar belirleyen düzenleme ile Harezm, Buhara ve Türkistan cumhuriyetleri dağıtılarak bölge toprakları Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Kazakistan arasında paylaştırıldı

Sovyetler Birliğinde 1989’da başlayan yenileşme hareketleri neticesinde, Özbekistan 1991 Ağustosunda bağımsızlığını ilan etti Daha sonra kurulan Bağımsız Devletler Topluluğuna bağlandı

Fiziki Yapı

Düz ve kurak batı kesimi Özbekistan topraklarının büyük kısmını meydana getirir Kuzeybatıda yer alan alüvyonlu Turan Ovası, güneyde Kızılkum Çölü ile birleşir Batıda yer alan Üstyurt Yaylası hafif dalgalı düz bir yüzeye sahiptir Bölgenin en büyük özelliği alçak sıradağlar ve tuzlu bataklıklar, düdenler ve mağaralarla kaplı kapalı havzalardır Ceyhun Deltası alüvyonlu topraklarla kaplıdır Kızılkum Çölünün büyük bölümü ülke toprakları içinde kalır Özbekistan’ın doğusu ise dağlıktır Tanrı Dağlarının batı kesimlerini meydana getiren dağ silsileleri bölgeyi engebelendirir Bunlar Ugam, Pskem, Çatkal ve Kuramin sıradağlarıdır Orta Asya’nın en büyük vadisi olan Fergana bu bölgededir

En önemli gölü Aral Gölüdür Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya (Seyhun) nehirleri dışında irili ufaklı 600 akarsu vardır

İklimi

Özbekistan’da çok kurak kara iklimi hüküm sürer Senelik ortalama yağış miktarı 200 mm’dir Yazlar uzun, kışlar ise kısadır Yazın sıcaklık sık olarak 40°C’nin üzerine çıkar Kışın ara sıra don görülür

Tabii Kaynaklar

Madenler: Özbekistan yeraltı zenginlikleri yönünden önemli bir ülkedir Gazlı, Carkak, Mubarak’ta doğalgaz, Fergana Vadisi ve Aşağı Surhan-Derya’da petrol, Angran’da kömür, Almalık ve Kaytaş’ta bakır, çinko, kurşun, molibden ve Muruntau’da bol miktarda altın yatakları vardır Nuratav’dan çıkarılan Gazgan mermeri güzelliği ve dayınıklılığı ile meşhurdur

Bitki Örtüsü ve Hayvanlar: Ülke topraklarının % 12 gibi çok az kısmı ormanlarla kaplıdır Batı kesimindeki düzlükler, havzalar ve dağ eteklerinde otsu bitkiler, tepelerde ise odunsu ve çalımsı bitkiler vardır

Özbekistan’da genelde çölde yaşayan yabani hayvanlar çoğunluktadır Dağlarda kurt, ayı, tilki, ceylan, antilop, çok sayıda kuş yaşar

Nüfus ve Sosyal Hayat

21 milyona varan Özbekistan nüfusunu 60 kadar farklı etnik grup meydana getirir Nüfusun % 71,4’ünü Özbekler, % 108’ini Ruslar, % 4’ünü Kazaklar, % 3,9’unu Tacikler, % 99’unu diğer etnik gruplar meydana getirir Şehirleşme hızlı olmasına rağmen, Özbeklerin dörtte üçü kırsal kesimde oturur Orta Asya’nın en büyük yerleşim merkezi olan Taşkent’te en çok yaşayan etnik grup Ruslardır Özbekistan’ın en önemli şehirleri Semerkand, Buhara, Hive ve Hokand’dır

Özbekistan’da eğitim ve kültür Rusya’nın etkisi olmasına rağmen büyük gelişme göstermiştir Taşkent Üniversitesi 1920’de kurulmuştur Günümüzde üniversite sayısı 46’ya ulaşmıştır Orta öğretimin mecburi olduğu Özbekistan’da okuma-yazma oranı % 100’e yakındır Özbekistan üniversiteleri büyük ilim merkezleridir

Ruslar, Özbekistan’ı ele geçirdikten sonra Türklerdeki milli şuuru ve dine olan bağlılığı ortadan kaldırmak için bütün her şeylerini seferber ettiler Bunun için baskının dışında kullanılan en yaygın metod Ruslaştırma metoduydu Ruslaştırma metodu ise önce Rus dilini çok yaygın hale getirmek şeklinde yürütüldü Fakat bunlara rağmen Müslüman Türkler inançlarını ve milli duygularını kaybetmedilerÖzbekistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra dini yasaklar kaldırıldı ve birçok cami, mescit ve medrese açıldı ve dini faaliyetler belirgin bir şekilde arttı

Özbekistan’ın Semekand ve Buhara şehirleri tarih boyunca ilim ve kültür merkezi olmuştur Bunun tesirleri günümüzde hala devam etmektedir Bu şehirlerde; Biruni, Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi, Ali Şir Nevai, Gıyaseddin Cemşid Kaşi eş-Şirazi, Ubeydullah-ı Ahrar, Necmeddin-i Kübra gibi alim ve ilim adamları yetişmiştir

Ekonomi

Özbekistan ekonomisi sanayi ve tarıma dayalıdır Dünyanın üçüncü pamuk üreticisidir İpekböcekçiliği yaygın olarak yapılır Üzümleri meşhurdur İklimi ve bitki örtüsü sığır ve koyun besiciliğine elverişlidir Bölgede en çok Karakul koyunları beslenir

Özbekistan Orta Asya’nın en önemli makina ve ağır donanım üreticisidir Çıkarılan doğal gaz boru hattı ile komşu cumhuriyetlerine de gönderilir En önemli hafif sanayi ürünleri pamuklu ve ipekli kumaştır Aral Gölü kıyısında bulunan Muynak’ta havyar, kurutulmuş, tütsülenmiş ve tuzlanmış balık üretilir

Özbekistan yeraltı kaynakları bakımından çok zengindir Navoi eyaletinde bulunan zengin tabii gaz, altın ve uranyım yatakları, bölgenin hızla gelişmesine sebep olmuştur Bölgede çimento fabrikası, büyük kimya sanayii ve elektrik santrali kurulmuştur Zarafşan’daki Muruntau’da bulunan altın madeninden senede 80 tona yakın altın çıkarılmakta olup, bu miktar dünyadaki en büyük altın ocaklarının üretiminden fazladır Çıkarılan madenler eyalet merkezi Navoi’de işlenmektedir

Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra, Türkiye ile sıkı diplomatik ilişkilere girmiştir İki ülke arasında ekonomi, ticaret, kredi, turizm ve kültür anlaşmaları imzalanmıştır

Ulaşım

Özbekistan’da ulaşım başlıca Taşkent, Semerkand, Buhara, Çarçay ve Fergana arasındaki 3000 km’lik demiryolu, 21500 km’lik şose ve Amuderya üzerinde 1200 km’lik su yolu ile sağlanmaktadır Birçok şehrinde havaalanı vardır