Dahi Nasıl Yetişir

DEHA ya da bu yeteneğe sahip olma anlamına gelen dahilik, her zaman ilgi çekici bir konu olmuştur Son yıllarda kişisel gelişim düşünce ve pratiklerinin artışıyla söz konusu ilgi, çok daha yüksek boyutlara ulaştı Kişisel gelişim ve özelde NLP’nin başarılı insanların hayatlarını model alma veya modelleme teorisini benimsemesi, ister istemez, dahilerin de modellenmesini gündeme getirdi Buna göre, eğer dahilerin davranış ve düşünce kalıplarını deşifre edilebilir ve bunları taklit edilebilirseniz, siz de bir dahi olabilirsiniz

Bu bakış açısının faydalı ya da faydasız olduğu ayrı bir konu ama, kendi içinde çelişik durduğu rahatlıkla söylenebilir Zira dahilik ya da deha, ‘normal’ algısından hareketle, daha doğrusu ‘normal’e göre tanımlanmış bir kavramdır; ve ama dahilik normal üstü bir düzeye işaret eder Yani, çok az sayıda insanda bulunuyor olması gerekir O zaman dahiler nasıl taklit edilebilir? Belki buradaki çelişkiyi uzlaştıracak bir yaklaşım, her insanda kendine has da olsa bir dahilik çekirdeğinin bulunduğunu kabul etmekten geçiyor Böyle bakıldığında bir model olarak dahilerin incelenmesi ve çözümlenmeye çalışılması, makul hatta son derece faydalı bir çaba olarak gözükmektedir

Bununla birlikte, dahiliğin ne olduğu tarihin hiçbir döneminde tam olarak vüzuha kavuşmamıştır Dahası, her dönemin hâkim anlayışı dehanın tanımlanışı üzerinde daima etkide bulunmuştur Meselâ, 1970’lere kadar dahilik salt zihinsel bir üstünlük olarak kabul edildiği için, beyin ve beynin yapısı üzerinde çokça durulmuş; ama kararlılık, ısrarcılık, motivasyon gibi duyguları, irade gücünü ve genel olarak kişilik özelliklerini ilgilendiren boyutlar büyük oranda göz ardı edilmiştir Bu eksikliktir ki, bir dahi olduğu kabul edilen Albert Einstein’ın beyninin incelenmesi sırasında araştırmacılara büyük bir heyecanla belli bir olağanüstülükle karşılaşmayı ümit ettirmiştir Ama bilindiği üzere, Einstein’ın beyni ne normalden büyük, ne de sıradışı bir nitelikte çıkmıştı

Günümüzde duygusal zeka ve çoklu zeka kuramlarının ortaya çıkışından sonra, dahiliğin daha geniş ve doğru gözüken bir perspektif içinde değerlendirildiğini söyleyebiliriz Bugün dahilik hakkındaki yaygın kabul, dahiliğin üretken vasfının salt bir beyin ameliyesi olmadığı, ama aynı zamanda insanın kişilik özellikleriyle de yakından alâkalı olarak gün yüzü gördüğü şeklindedir Bu bakış açısı, toplum içinde bir çok insanın dahi olabileceğini öngörmese bile, her insanın dahilerin kişilik özelliklerini kendilerine örnek alabileceğini bir imkân olarak ortaya koymuştur ki, tek başına değerli görülmesi gereken sonuç da, işte budur

Dahiliğin ne olduğu üzerine tam bir fikir birliği olmadığını söylemiştik Genel kabule göre, dahilik insanın kendisini hemen hemen her duruma adapte edebilme yeteneği ve elindeki çok kısıtlı imkânlardan büyüleyici sonuçlar elde edebilmesidir Bu tanım bize dahiliğin ortaya çıkması için insanın önüne aşılması neredeyse imkânsız gibi gözüken ‘duvar’ların çıkması gerektiğini hatırlatır Sorunsuz ve sorusuz akıp giden bir yaşam ya da hiçbir engele takılmadan, hiçbir ağırlık taşımadan akıp giden düşünceler içinden dahilik çıkmaz Deha, deyiş yerindeyse, aşılması çok zor bir duvarın varlığıyla ortaya çıkan ve o duvarın hiç akla gelmeyecek yöntemlerle, ama büyük bir çaba sonucunda aşılmasına verilen addır Bu noktada akla gelen klasik örnek, ampülün mucidi Edison’dur Edison ampülün icadı üzerinde çalışırken başarısız olduğu her deneme sonrasında duvara toslamış gibidir Ama o duvarlar karşısında yılgınlık göstermemiş, bir amaca doğru yürümüş, odaklanmış, ısrar etmiş, ama hepsinden önemlisi çok çalışmıştır

Şu halde dahiliğin önündeki en büyük engel, “Ben zaten bu işi yapamam” düşüncesidir Bu güvensizlik ve yılgınlık, bir dahinin lügatında yer almaz Dahi, karşısında duran koca duvarı aşmakla büyük ve yüce bir amacı gerçekleştirmiş olacağını düşünür Bu yüzden, ince zekasını kendisine yönelik yıkıcı bir eleştiri aleti olarak istihdam etmez Nitekim, Goleman dahiliğin üretkenlik boyutundan bahsederken, bir “akış” hâlinden söz eder Akış hâli duygusal zihnin eleştirel zihni bastırdığı durumlardır Bu durum duygusal zekânın en üst noktasıdır, duyguların tümüyle performans ve öğrenmenin hizmetine verilmesidir Duygular hem denetim altındadır ve yönlendirilmektedir, aynı zamanda da olumlu enerji yüklüdür ve yapılmakta olan işle uyumludur Dikkat yalnızca eldeki işe odaklanır Yüksek bir konsantrasyon söz konusudur Akış hâlinde beyin, dingin bir durumdadır Sessizleşir ve kendi işini yapar Deha açısından önemli olan, işte bu hali sürdürebilmektir

Goleman’ın bu söylediklerinin de ima ettiği üzere, dahiliğin üç temel bileşeni söz konusudur Birincisi, dahiler zengin bir hayalgücüne sahiptirler Bu, onlara gerçekte mevcut olan şeylerin zihinlerinde rahatlıkla yerlerinin değiştirmeleri ve yeni kombinasyonlar kurulabilmesi imkânını verir Kalp, duygular ve akıl üçgeninde hayalgücünü çalıştırmak, dahinin çözüm üzerinde ‘uykuya dalması’na benzer Bu, aslında her insanın yaşayabileceği bir süreçtir Fakat dahileri diğerlerinden ayıran faktör, onların hayallerinde kurdukları yeni biçimleri ya da hayallerinde kurdukları yeni düşünceleri, ‘hayal dünyası’nda bırakmamalarıdır Bu da, onların ikinci önemli özelliklerini ortaya koyar: üretkenlik

Dahilerin diğer insanlara göre yeni fikirlere dikkat etme, onları muhafaza etme ve onları deneyerek gerçekleştirmeye çalışma gibi bir özellikleri vardır Meselâ, ünlü sürrealist ressam Salvador Dali, yapacağı resimlerin imgelerini zapt etmek için yarı uyku halinden faydalanırdı Aslında hepimizin tam uykuya geçmeden önceki anlarda garip algı tecrübeleri vardır Ama Dali, o tecrübeleri zapt etme yöntemini geliştirmekle bizden farklılaşmaktadır

Dahilerin üçüncü önemli özelliği, meydan okuma cesaretleridir Dahiler karşılaştıkları yeni durumlarda başarısızlık ya da hayalkırıklığı yaşama ihtimallerine yenik düşmezler Bunun da iki önemli sebebi vardır Birincisi, ulaşacakları şeyin kendilerinin yaşama ihtimalinin olduğu başarısızlıktan çok daha önemli olduğunu düşünürler İkincisi, bu amaca ulaşmak için çaba göstermek, onlar için bir zorunluluk ya da angarya değil, hayatta kendilerine en büyük tatmin sağlayan bir zevktir Yani dahi, kendisini yenilikçi bir süreç içinde tanımlar ve o süreç içinde ‘kendisi olabildiği’ için bundan büyük bir zevk duyar

Dahiler hakkında yaygın kanaatlerden biri de, onların deliliğe çok yakın durduklarıdır Fakat dahilerin kişilik özellikleri üzerine yapılan son çalışmalar, onların aslında kişilik noktasında çok ince ölçülü bir denge halinde olduklarını ortaya koymaktadır Mihaly Csikszentmihalyi From Creativity: The Work and Lives of 91 Eminent People adlı eserinde dehaya sahip insanların kişilik özelliklerini şöyle sıralamaktadır:

1 Dahi insanlar, yüksek bir fiziksel enerjiye sahiptirler; ama aynı zamanda sessiz ve sakindirler Büyük bir konsantrasyonla canlı ve tutkulu bir şekilde uzun saatler çalışırlar Bu enerji, zannedildiği gibi, doğuştan gelen bir özellik değil, sonradan içsel olarak üretilen bir özelliktir; ve beynin ve kalbin bir konuya odaklanmasıyla ilgilidir

Burada önemli olan, dahilerin enerjilerini kontrol etmeleridir Onlar takvim, saat ya da dışsal bir yönlendiriciye başvurarak kendilerini idare etmezler İhtiyaç duyduklarında hemen kendilerini bir konu üzerine konsantre edebilirler Bu yüksek konsantrasyonu, genlerinden dolayı değil, deneme yanılma yoluyla amaçlara ulaşmada başarılı stratejiler geliştirmeleri sayesinde elde ederler

2 Dahiler zeki gözükürler ama aynı zamanda doğaldırlar Hatta fiiliyatta ne kadar zeki oldukları tartışılır durumdadır Başka bir ifadeyle, hem derin bir iç görüye sahiplerdir, hem de çocukça bir ruha Burada, akla gelen ilk örneklerden birisi Mozart’tır Mozart bu iki boyutu kendi bünyesinde birleştirmiş bir sanatçıydı

3 Dahi insanlar oyun ile disiplini bir potada eritirler Yaptıkları işi eğlenceli bir oyun kıvamında ele alırlar Ama bunda aşırıya kaçmazlar Her şeyi oyuna dönüştürüp işin ciddiyetini incitmezler Heykeltraş Nina Holton’a göre insanlara heykeltraş olduğunuzu söylerseniz, bunun ne kadar heyecan verici bir şey olduğunu söylerler size Ama onun bu tür sorulara cevabı, “Evet çok heyecan verici ve yaparken zevk duyuyorum Ama bu iş, aynı zamanda bir marangozun ya da boyacının yaptığı işten farksız” şeklinde Ona göre insanlar işin bir tarafını öne çıkarırken, diğer tarafını ihmal ediyorlar

4 Dahi insanlar hem bir gerçeklik duygusuna hem de fantezi kabiliyetine sahiptirler Büyük sanat ya da bilim mevcut dünyadan farklı bir dünya tasavvur edebilme yeteneğiyle ilgilidir Toplumun geri kalanı, bu tasavvur ve görüşleri, gerçeklikle ilgisi olmayan fanteziler olarak görürler Haklıdırlar da Ama sanat ya da bilim dediğimiz şey mevcut gerçeklik diye düşündüğümüz şeyin ötesine geçebilmekle ilgilidir

5 Dahi insanlar hem dışa dönük hem içe dönüktürler Biz ise genelde bunlardan birine eğilimliyizdir Ya kalabalık içinde oluruz, ya da camdan dışarıda yağan yağmuru seyrederiz Fakat son psikolojik araştırmalar, dışa dönüklük ve içe dönüklüğün her insanda en yerleşik kişilik özellikleri olduğunu ortaya koymaktadır Dahi insanların farkı, bu ikisi arasında çok güzel bir denge kuruyor olmalarıdır

6 Dahi insanlar hem alçakgönüllü hem de onurludurlar Bu aslında anlaşılır bir şey Çünkü bu insanlar kendilerinden önce yapılmış veya icad edilmiş eserlerin farkındadırlar Ve bu farkındalık, onları alçakgönüllü kılar Ama aynı zamanda kendileri de belli katkılar yapmışlardır Bu yüzden, alçakgönüllülüğü bir zillete dönüştürmeyip onurlarını korumayı bilirler

7 Dahi insanlar hem asi hem muhafazakardır İlk önce bir kültürü benimsemeden ve içselleştirmeden yaratıcı olmanın imkanı yoktur Sadece geleneksel olmak değişmesi mümkün olmayan bir alan bırakır Geçmişte değer verilmiş olan şeyleri göz ardı ederek sürekli değişiklik ve değişik attraksiyonlar denemek de, çok nadiren ilerleme olarak kabul edilebilecek bir yenilik üretir Geleneksel yaşam kalıpları içinde kendi evinde yaşayan sanatçı Eva Zeisel’in yaptığı üretimler bugün Museum of Modern Art’ın nadide köşelerinde sergileniyor Ona göre dahi olma fikrinin kendisi bir amaç olamaz Çünkü farklı olmak negatif bir motivdir ve hiçbir büyük üretim negatif bir eğilim sonucunda doğmaz Dahice üretim süreci ancak olumlu bir motivden hareket edilirse başarıya ulaşabilir Bu işin gelenek kısmıdır Ama dahi aynı zamanda geleneğin güvenli çerçevesinin dışına çıkmak zorundadır Sonucun ne olduğunu kestiremeyeceği bir akıntının içine atlama cesareti gösterebilmelidir

8 Dahi insanların çoğu, yaptıkları işe tutkuyla sarılırlar; ama aynı zamanda işleri hakkında son derece objektif bir bakışa da sahiptirler Tutku zorluklar karşısında yılmamayı sağlarken, objektivite yahut nesnellik de sonuçta sağlam bir ürün çıkmasını mümkün kılar

Bu maddelerin de gösterdiği gibi, dahiler kişiliklerinin iki ayrı kutuptaki boyutlarını olabildiğince bir araya getirirler Ve galiba, birbirlerine zıt gözüken bu özellikleri bir araya getirebildikleri oranda deha güçlerini geliştirme şansına sahip olurlar

Gelgelelim, günümüzde dehanın önünde ciddi engeller bulunmaktadır

Üretkenliği engelleyen ö-nemli faktörlerden biri, eğitim sistemindeki aksaklıklardır Birinci sınıftan itibaren sadece çalışmaya koşullandırılan çocukların eğlenmek için zamanları yoktur, çünkü daima öğrenmek zorunda oldukları şeyler vardır

Dehanın toplumda az görülmesinin bir başka nedeni de, toplumda ideal insan konusundaki yerleşik kabulün ağırbaşlı, itaatkâr, büyüklerine saygıda kusur etmeyen, kendisine verilen görev her neyse onu yerine getiren bir insan portresi çiziyor olmasıdır

Bu tarz yapılar hata yapma endişesi ve sonrasında suçluluk duygusu, onun da sonrasında isyan duygusuna götürür Her biri kendi içinde tek kutuplu bir duruş olduğu için farklı hatta zıt kutupları buluşturan bir dahi kişiliğinin oluşmasına uygun bir zemin teşkil etmez

Eğitim sistemindeki zevkten kopuk bilgi depolama mantığından ve toplum içinde kişiliklerin baskılanarak tek bir kutba indirgenmesinden vazgeçilmediği takdirde, dahilerin yetişmesinde iş daha çok ‘dahi adayları’na ve ailelerine düşer

Eğer şu şartlara riayet edilirse, dahi olunamasa bile, aklı başında, karakterli, ciddi ürünler ortaya koyan, hayattan zevk alan biri olunabilir:
- Hayal kırıklığı ve başarısızlıktan korkmayın

- Başarısızlık uygun bir şekilde yönetilebilirse, dahiliğe uygun bir zemin olabilir

- “Aptal olduğunuzu düşünecekler”e aldırmayın; onlar arkasındaki kalabalığa bakıp kendilerini akıllı sanıyorlar Emin olun, siz ürün verdiğinizde, sizin yerinizde olmak için can atacaklardır

- Hayallerinizi zaptetin

- Gerçeklik duvarına meydan okuyun

- Ve en önemlisi, daima üretin

Ömer BALDIK