İklim Bilgisi ( 9. Sınıf )

İKLİM

İKLİM

Geniş bir sahada, uzun yıllar boyunca (40 – 50 yıl) devam eden, atmosfer olaylarının ortalamasına iklim denir

HAVA DURUMU

Dar bir sahada, kısa süre içerisinde görülen atmosfer olaylarına hava durumu denir

KLiMATOLOJİ

Geniş sahalarda, uzun yıllar devam eden atmosfer olaylarının ortalamalarını tespit ederek, iklim bölgelerini ve karakterlerini inceleyen bilim dalına klimatoloji denir

METEOROLOJİ

Dar sahalarda, kısa süreli atmosfer olaylarını inceleyen bilim dalına meteoroloji denir

ATMOSFER ve ÖZELLİKLERi

Dünya’yı gazlardan meydana gelen bir geosfer (tabaka) kuşatır Buna atmosfer denir

Atmosferin Katları

Atmosfer, yerçekimi etkisiyle iç içe kürelerden meydana gelmiştir Bunların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır

Troposfer: Atmosferin en alt tabakasıdır Ekvator üzerindeki kalınlığı 16 - 17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9 - 10 km dir Bunun nedeni, Ekvator’daki hava kütlelerinin ısınarak yükselmesi, kutuplarda ise soğuyan havanın ağırlaşarak alçalmasıdır iklim olayları troposferin 3 - 4 km lik kısmında meydana gelir Çünkü, iklim olaylarında çok etkili olan su buharı troposferin 3 - 4 km lik kısmında bulunur Troposfer daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınır

Atmosferdeki gazların % 75'i troposfer katında bulunmaktadır

Stratosfer: Troposferden itibaren 17 - 30 km ler arasında bulunur Bu tabakada su buharı olmadığı için, iklim olayı görülmez Stratosferde sıcaklık değişimi yok gibidir Sıcaklık –45°C civarındadır Stratosferde yerçekimi çok azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler Üst kısımlarında ozon gazı bulunur

Şemosfer: Stratosferden sonra 30 - 90 km ler arasında bulunur iki kısımdan oluşur

a Ozonosfer: içerisinde bulundurduğu ozon gazından dolayı bu ismi almıştır Güneş’ten gelen ve canlı yaşamı için zararlı olan ışınları (Ultraviyole ışınları gibi) tutar Bundan dolayı canlıların koruyucu katıdır Dünya’nın aşırı ısınıp, soğumasını önler

b Kemosfer: Bu katmana kemosfer denilmesinin nedeni, içerisinde bazı kimyasal olayların meydana gelmesidir Az miktarda zararlı ışınların tutulması burada da görülür

İyonosfer: Şemosferden sonra 90 - 300 km’ler arasında bulunur Bu tabakadaki gazlar ultraviyole ışınlarının etkisi ile iyonlara ayrılmıştır iyonlaşma sırasında açığa çıkan enerji ile sıcaklığı yükselmiştir
(250 °C) iyonlar arasında elektron alışverişi son derece fazladır Bundan dolayı haberleşme sinyalleri, radyo dalgaları bu tabakadan yansır

Eksosfer: Atmosferin en üst ve en dış sınırını oluşturur Eksosferde bazı gaz molekülleri yerçekimi etkisinden kurtularak uzaya kaçar Bu nedenle dış sınırı kesin olarak tespit edilememekte, 10000 km ye kadar çıktığı sanılmaktadır

Atmosferin Faydaları

İklim olayları meydana gelir
Canlı yaşamı için gerekli gazları ihtiva eder
Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar
Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller
Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller
Uzaydan gelen meteorların parçalanmasına neden olur
Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar Bir başka ifade ile gölgelerin tam karanlık olmasını önler
Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar
Hava akımları sayesinde gündüz olan kesimlerin aşırı sıcak, gece olan kesimlerin de aşırı soğuk olmasını engeller

İKLİM ELEMANLARI

A SICAKLIK

Yeryüzündeki sıcaklığın kaynağı Güneş’tir Yeryüzünün Güneş’ten aldığı ısı miktarına sıcaklık denir Termometre ile ölçülür Sıcaklığın birimi santigrat derece (°C) dir

Atmosfere gelen enerji % 100 kabul edilirse;

Enerjinin % 25'i bulutların ve atmosferin etkisi ile uzaya doğru yansır
% 25'i atmosferde dağılarak gölge yerlerin aydınlatılmasını ve gök yüzünün mavi görünmesini sağlar
% 15'i atmosfer tarafından emilerek atmosferin ısınmasını sağlar
% 35'i yeryüzüne ulaşır Bu enerjinin % 27'si yeri ısıtır % 8'i ise yeryüzüne çarptıktan sonra tekrar uzaya yansır

SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKiLEYEN FAKTÖRLER
(SICAKLIK ETMENLERi)

1 Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı

Yeryüzünde sıcaklık dağılışını etkileyen en önemli faktördür Güneş ışınları bir yere ne kadar dik düşerse, orası o kadar fazla ısınır Düşme açısı küçüldükçe ısınma azalır Düşme açısını belirleyen etkenler şunlardır:

a Dünya’nın şekli ve enlem: Dünya’nın şekline bağlı olarak, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının yere düşme açıları küçülür Bunun sonucunda da Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır

b Yaşanan Mevsim: Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir

Buna göre, Kuzey Yarım Küre, yaz mevsiminde güneş ışınlarını daha dik, kışın daha eğik alır

c Günün Saati: Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak, güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı gün boyunca değişme gösterir Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla, öğle vakti ise gelebileceği en dik açı ile gelir

d Bakı ve eğim: Güneş ışınlarının düşme açısı, yerşekillerinin Güneş’e bakma durumuna göre (Bakıya göre) ve yerşekillerinin eğimine göre değişir

2 Güneş ışınlarının atmosferde katettiği yol

Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol uzadıkça enerji kaybı o oranda artar Dik açı ile gelen ışınlar daha kısa bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha az kayba uğrar (Ekvator çevresi gibi)

Dar açı ile gelen ışınlar ise, daha uzun bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha fazla kayba uğrar (Kutup çevreleri gibi)

3 Güneşlenme Süresi

Güneşlenme süresi arttıkça sıcaklık artar Yaz aylarında güneşlenme süresi fazla olduğundan sıcaklık değerleri yüksektir Yine gün içinde en yüksek sıcaklıkların tam öğle vakti değil, öğleden birkaç saat sonra olması güneşlenme süresi ile ilgilidir Geceleri ise, Güneş’ten enerji alınmadığı için soğuma görülür Bu nedenle günün en soğuk anı, sabah Güneş doğmadan önceki andır

4 Yükselti

Troposfer katında, yerden yükseldikçe sıcaklık değerleri her 100 m de 0,5 °C azalırken, alçaldıkça her 100 m de 0,5 °C artar

5 Kara ve Denizlerin Dağılışı

Aynı miktarda güneş enerjisi alan karalar ve denizler aynı derecede ısınmazlar Karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk ısınırken, denizler daha az ve geç ısınırlar Yine karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk soğurken, denizler daha az ve geç soğurlar

6 Nem Miktarı

Nem, bir yerin fazla ısınması ve soğumasını önler Sıcaklık farkını azaltır Güneş ışınlarının dik ve dike yakın geldiği Ekvator çevresi Dünya’nın en sıcak yerleri olması gerekirken, nemin fazlalığından dolayı olmamıştır Dünya’nın en sıcak yerleri ise Dönenceler civarı (Tropikal çöller) olmuştur

Kış mevsiminde, havanın bulutlu olduğu günlerde, ısı kaybı azaldığından sıcaklık değerleri yüksektir Havanın bulutsuz olduğu günlerde ise, ısı kaybı daha fazla olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür Kuru ve ayaz bir hava yaşanır

7 Okyanus Akıntıları

Okyanus akıntıları, hem denizler hem de karalar üzerinde havanın sıcaklığını etkilerler Bu akıntılar sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli olarak azalmasını engeller

Ekvator yönünden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroşivo ve Alaska gibi akıntılar sıcaklığı yükseltir Buna karşılık, kutup yönünden gelen Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akıntılar sıcaklığı düşürür

8 Rüzgârlar

Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de de kuzeyden esen rüzgârlar, Ekvator yönünden geldikleri için sıcaklığı artırır Kutup yönünden gelen rüzgârlar ise, sıcaklığı düşürürler Bu durum enlem - sıcaklık ilişkisine örnektir

Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar

Karadan denize doğru esen rüzgârlar ise, kışın sıcaklığı düşürücü, yazın ise sıcaklığı yükseltici etki yapar

9 Bitki Örtüsü

Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar

SICAKLIĞIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞI

Sıcaklığın yeryüzüne dağılışı izoterm adı verilen eş sıcaklık eğrileri ile gösterilir Sıcaklık haritalarına ise izoterm haritaları denir izoterm haritaları günlük, aylık ve yıllık olabilir Bu haritaların bir kısmı gerçek sıcaklıkları gösterir Bunlara gerçek izoterm haritaları denir Bu haritalarda yükseltinin etkisi hesaba katılır Bir de, yükselti değerleri her yerde sıfır metre kabul edilerek, sıcaklık değerlerinin buna göre düzenlenip çizildiği haritalar vardır Bu haritalara da indirgenmiş izoterm haritaları denir Her yerin gerçek sıcaklığına, yükseltiden dolayı kaybettiği sıcaklığın eklenmesiyle indirgenmiş sıcaklık bulunur

B BASINÇ ve RÜZGÂRLAR

BASINÇ

Atmosferi oluşturan gazların yeryüzüne yaptığı etkiye basınç denir Basınç barometre ile ölçülür Basıncın değeri milibar (mb) denilen birimle belirtilir Aynı basınca sahip olan noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe kapalı eğrilere ise izobar adı verilmektedir

Atmosfer basıncını etkileyen faktörler şunlardır:

1 Yerçekimi

Yerçekiminin etkisiyle gazlar Dünya’yı çepeçevre kuşatmıştır Yükseklere doğru çıkıldıkça ve alçak enlemlere doğru geldikçe yerçekimi azalır Buna bağlı olarak basınç da azalır

Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır Yerçekimi arttıkça basınç artar, yerçekimi azaldıkça basınç azalır

2 Yükselti

Yükseldikçe basınç azalır Bunun nedeni, yükseklere doğru çıkıldıkça Atmosfer’i oluşturan gazların yoğunluklarının yerçekimi etkisiyle azalmasıdır Basınç ile yükselti arasında ters orantı vardır

3 Termik Etkenler (Sıcaklık)

Sıcaklığın artmasıyla hava genişler, hafifler ve yükselir Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalmasıyla, alçak basınç alanları doğar

Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır, ağırlaşır ve alçalır Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artmasıyla yüksek basınç alanları doğar

Bu şekilde, ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir Örneğin, Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğundan, burada termik alçak basınçlar oluşmuştur Kutuplar civarı ise, sürekli soğuk olduğundan burada da termik yüksek basınçlar oluşmuştur Sıcaklık ile basınç arasında ters orantı vardır

4 Dinamik Etkenler

Hava kütlelerinin alçalarak yığılması veya yükselerek seyrekleşmesi sonucunda ortaya çıkar

Örneğin, troposferin üst kısımlarında, Ekvator’dan kutuplara doğru esen Ters (üst) Alize rüzgârları Dünya’nın dönme hareketinin etkisiyle 30° enlemleri civarında alçalarak yüksek basınç alanlarını oluştururlar

Bununla birlikte, Batı ve Kutup rüzgârları da 60° enlemleri civarında karşılaşınca yükselirler ve burada alçak basınç alanlarını oluştururlar

işte, bu şekildeki hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine de dinamik basınç merkezleri denir

Atmosfer basıncı, yere yaptığı basınç derecesine göre üçe ayrılır

Normal Basınç: 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 0°C sıcaklıkta, 760 mm yüksekliğindeki cıvanın yaptığı basınca eşit olan atmosfer basıncına normal basınç denir Bu basınç 1013 milibardır

Yüksek Basınç (Antisiklon): 1013 milibardan daha yüksek olan basınçlara yüksek basınç denir Yüksek basıncın görüldüğü yerlerde alçalıcı hava hareketleri vardır

Alçak Basınç (Siklon): 1013 milibardan daha az olan basınçlara alçak basınç denir Alçak basıncın görüldüğü yerlerde yükselici hava hareketleri vardır

YERYÜZÜNDEKİ SÜREKLİ BASINÇ ALANLARI

1 Termik Kökenli Basınç Alanları

• Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon)

Ekvatoral bölge üzerinde bütün Dünya’yı kuşatan sürekli bir alçak basınç alanı uzanır Bunun nedeni buraların devamlı ısınmasıdır Bu basınç kuşağı kışın güneye, yazın da kuzeye doğru genişler

• Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon)

Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, buralarda sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur Bu basınç alanı kışın genişler, yazın da daralır

2 Dinamik Kökenli Basınç Alanları

• Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı (Subtropikal Antisiklon)

Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken, gerek Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden, gerekseyerçekimi ve soğumadan dolayı 30° enlemleri civarında alçalır Sonuçta, bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur

• Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon)

Batı ve Kutup rüzgârları, 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonra yükselirler Sonuçta bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur

RÜZGÂRLAR

Yüksek basınç (antisiklon) alanlarından alçak basınç (siklon) alanlarına doğru olan yatay hava akımlarına rüzgâr denir Rüzgârın yönü, coğrafi yönlerle ifade edilir Rüzgâr hızı anemometre adı verilen aletle ölçülür

Rüzgârın hızını etkileyen faktörler

a Basınç farkı: Rüzgârın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır

Basınç farkı çok ise rüzgâr hızlı, basınç farkı az ise rüzgâr yavaş eser iki bölge arasındaki basınç farkının sona ermesi ile rüzgâr etkinliği kaybeder

b Basınç merkezleri arasındaki uzaklık: Aynı basınç farklarına sahip, birbirinden farklı uzaklıktaki noktalar arasında rüzgârların hızı farklıdır Birbirine yakın olan noktalar arasında, izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgâr hızlı eser Birbirine uzak olan noktalar arasında ise, izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgâr yavaş eser

c Dünya’nın Dönmesi: Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak rüzgârlar, düz çizgiler yerine saparak hareket ederler Bu sapmalar ise onlara hız kaybettirir

d Sürtünme: Engebeli arazilerde rüzgârlar çok fazla engellerle karşılaştığı için hızları azalır Bundan dolayı, rüzgârların hızı, sürtünmenin azaldığı düz ve açık alanlarda fazladır