Fiil Çatısı

Fiil Çatısı

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim

NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır Bunları dört grupta inceleyebiliriz

1 Geçişli Fiil: Nesne alabilen fiillerdir Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne” konusunda işlemiştik Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır

Örneğin;

“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı” cümlesinde “yaktı” yüklemdir; “o” gizli öznedir Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye soruyoruz “ışığı” cevabı geliyor Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir fiildir

Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir

Örneğin;

“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir” cümlesinde “öğrenmiştir” yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin cevap vermediğini görüyoruz Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne ilave edebiliriz Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur Böyle cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur Bu durumun görüldüğü cümleleri daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir


2 Geçişsiz Fiil: Nesne almayan fiillerdir Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez

Örneğin;

“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım” cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir

Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik” durumu ortaya çıkar

ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir

1 Etken Fiil: Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir

Örneğin;

“Masanın üzerini güzelce temizledi”

“Yapan kim?” diye sorduğumuzda yine “o” cevabı geliyor Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır Öyleyse fiil etkendir

“Yağmur yağıyor yine ince ince”

“Taş bu yola nereden düşmüş?”

“Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor”

“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir



2 Edilgen Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir Bu fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır Etken fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “sözde özne” adı verilir Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;

“Masanın üzeri güzelce temizlendi”cümlesini incelersek; “temizlendi” yüklemdir “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda “Masanın üzeri” öznesi cevap veriyor “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı gelir Yani işi yapan özne değil başkasıdır Çünkü masa kendi kendini temizleyemez Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir



3 Dönüşlü Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-l-” ve “-n-” ekleri getirilerek yapılır

“Tarağı eline alıp bir süre tarandı” cümlesinde tarama işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir Dolayısıyla fiil dönüşlüdür



4 İşteş Fiil: En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir Bu fiiller, fiillere “-ş-” eki getirilerek türetilir Bazı fiiller ise kök olarak “-ş-” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir

İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir

a Karşılıklı yapılma bildirir

Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür

“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı” cümlesine baktığımızda “selamlaşmak” eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz İki kişi birbirine selam vermiştir

“Ortadaki elmaları paylaştılar”

“Boş yere saatlerce tartıştılar”

“Boksörler çok yaman dövüştüler” cümlelerindeki yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir



b Birlikte yapılma bildirir

Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez

“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler” cümlesinde “üşüşme” işini çocuklar hep birlikte yapmışlardır

“Kuzular otların arasından meleşiyor”

“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor

“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor” cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir

“Okula bu sabah birlikte gittiler” cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz Çünkü işteş fiiller, önceden de söylemiştik, mutlaka “-ş-” ile bitmelidir

Yapıca “-ş-” ile biten her fiil elbette işteş değildir

“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı” cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur

Bazı kaynaklarda “nitelikte eşitlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır

“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış”

“Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş”

“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış cümlelerindeki yüklemler bu türdendir Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş” mantığına pek uygunluk görülmez Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu verilmemiştir



5 Ettirgen Fiil: Konumuzun başında, nesne-yüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır

“Oğluna terliklerini getirtti” cümlesinde getirme işini yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir

“Masayı bir güzel temizletti”

“Soruyu ablasına çözdürdü” cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir

Eylemler (Fiiller)
(Testler - Sorular)

1 I İlkokul öğretmenimiz oldukça yaşlanmış
II Behçet Necatigil’in şiirlerini okuyorum
III Yaz tatilin de boyun nasıl da uzamış?
IV Hastalıktan iyice sararmış zavallıcık
V Buraya geldiğini neden söylemedin?
Yukarıdaki cümlelerden hangi ikisinin yüklemi kılış bildirmektedir?

A) I ve IV
B) II ve III
C) I ve II
D) II ve V
E) IV ve V




2 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi dilek kipinde çekimlenmiştir?

A) Tatilde yurt dışına çıksam
B) Tatilde yurt dışına çıkmış
C) Tatilde yurt dışına çıkacak
D) Tatilde yurt dışına çıktı
E) Tatilde yurt dışına çıkar




3 I Hafta sonu tiyatro izleyelim
II Bir daha geri dönemem
III Eksikliğini çok hissedeceğiz
IV Özgürlük emek ister
V Saat on iki kez gonkladı
Yukarıdaki cümlelerde aşağıdaki fiil kiplerinden hangisi yoktur?

A) Emir kipi
B) Görülen geçmiş zaman
C) İstek kipi
D) Geniş zaman
E) Gelecek zaman




4 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yükleminde zaman anlamı yoktur?

A) Halikarnas Balıkçısı’nın romanlarında kişiler, bildiğimiz kişilere benzemezler pek
B) Eleştirmen, eleştirilerinde kendinden bahsettiği zamanlarda bile tarafsızlığını korumalı
C) Yolculuğa çıkmadan önce ilk olarak yolda okuyacağım kitapları alırım yanıma
D) Kitaplarında anlatacağı mekânları belirledikten sonra o mekânları uzun süre incelermiş
E) Bir kitapta “ne” anlatacağı kadar “nasıl” anlatacağını da uzun uzun planlardı



5 Aşağıdakilerden hangisinin fiilinde zaman kayması yoktur?

A) İki arkadaş yabancı bir şehirde karşılaşır ve bir yerde oturup dertleşir
B) Hep böyle yapıyor, önce güler yüzle karşılıyor beni sonra yokmuşum gibi davranıyor
C) Birazdan iş görüşmesine o değil de ben gidecekmişim gibi koltukta rahat rahat oturuyor
D) Daha yol yorgunluğu üzerinden atmadan, kendine gelmeden yarın İstanbul’a uçuyor
E) Bu durumdan ben de rahatsız oldum, ne yapar ne eder gelecek ay sözümü yerine getiririm


6 Aşağıdakilerden hangisinde “-miş” eki başkasından duyma anlamı taşımaktadır?

A) Kendini bir deri bir kemiğe çevirmişsin
B) Dersin sonlarına doğru bir an dalmışım
C) Konser, yağışlardan dolayı ertelenmiş
D) Kurutulmuş sebzelerle aram yok benim
E) Maçın ilk yarısını izlerken uyumuşum



7 Aşağıdakilerden hangisinde eylem, sözün söylendiği anda gerçekleşmektedir?

A) Kahvaltıdan önce mutlaka bir bardak süt içiyor
B) Ailesini ziyaret etmek için haftaya yola çıkıyor
C) Kardeşiyle o günden sonra hiç görüşmüyor
D) Beş yıldır buralardan uzakta İzmir’de yaşıyor
E) Çalışma odasında yazısını bitirmeye çalışıyor




8 Aşağıdakilerden hangisinde fiil basit zamanlı değildir?

A) İlk ödülünü on sekiz yaşında almış
B) İkinci kitabını bu yıl çıkaracakmış
C) İnceleme yazıları da yayımlanacak
D) Kendini yinelemiyor, yeniliyor o
E) Akşamları dört saat kitap okuyor

9 Aşağıdakilerin hangisinde yüklem istek kipindedir?

A) Hayatına yeni bir yön vermelisin
B) Bu evrakları muhasebeye bırak
C) Bir de düşündüklerimiz olsa
D) Fazla gecikmeden yola koyulayım
E) Biraz daha dinlenmek istiyorum




10 Aşağıdakilerden hangisinde yüklemi birleşik zamanlıdır?

A) Hangi otobüs önce kalkarsa ona binecekti
B) Arkadaşlarını arada sırada da olsa arıyor
C) Mesleğe çok erken yaşlarda adım attı
D) Gömleği, doğum gününde hediye edilmiş
E) Otobüsün arkasında oturmaktan nefret eder




11 Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yükleminde anlam kayması yoktur?

A) Her sabah ilk iş büroyu temizlersin
B) Olumsuzlukları da hesaba katacaksın
C) Öğleden sonraları yanımıza uğruyor
D) Yanılmıyorsam bizim komşu olacak
E) Bugün kitap evlerine uğramalıyım


12 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem emir kipindedir?

A) Bahçedeki gülleri sulamalıyım
B) Geç olmadan işe koyulalım
C) Yarın bu kadar geç kalmasın
D) İş olsa da sürekli çalışsak
E) Etrafa çekidüzen vereyim


13 “Akıllı köprü arayıncaya dek deli suyu geçer ”
Bu atasözündeki yüklemin kipiyle aşağıdakilerden hangisinin kipi arasında benzerlik yoktur?

A) Demiri tavında dövmeli
B) Sağır işitmez uydurur
C) Ateş düştüğü yeri yakar
D) Dost, kötü günde belli olur
E) Acıklı başta akıl olmaz




14 Aşağıdaki cümlede geçen fiillerden hangisinin yapısı ötekilerden farklıdır?

A) Taşıyamam ben bu yükü tek başıma
B) Anlayabilirsin her şeyin nedenini
C) Düşüver ardına ümitlerinin
D) Merdivenlerden inerken düşeyazdım
E) Bu karanlıkta kimseye göndermem seni




15 Bir sen vardın oysa
Bir senin gözlerin kalmıştı
Okyanustan iki damla
Şimdi masmavi iki ayrılık onlar
Yukarıdaki dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Ekfiil
B) Birleşik zamanlı fiil
C) Ek fiili düşmüş isim
D) Basit yapılı fiil
E) Basit zamanlı fiil


16 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi yardımcı fiille oluşturulmuş bir birleşik fiildir?

A) Bu durum ona zaman kazandırdı
B) Yardımından dolayı çok sevindi
C) Damlalar pencereden süzülüverdi
D) Acıları onu daha da güçlü kıldı
E) Bu düğün asla ve asla sensiz olmaz


17 Aşağıdakilerden hangisi “anlatamazdın” fiiliyle ilgili doğru bir bilgidir?

A) Basit zamanlı ve basit yapıdadır
B) Birleşik zamanlı ve basit yapıdadır
C) Birleşik zamanlı ve birleşik yapıdadır
D) Birleşik zamanlı ve türemiştir
E) Basit zamanlı ve türemiştir


18 Aşağıdakilerden hangisinde şimdiki zaman anlamı vardır?

A) Yazlarını Kuşadası’ nda geçiriyor
B) İki ay sonra ay üç yaşına basıyor
C) Övgü, bana başarma gücü veriyor
D) Akşamki toplantı için hazırlanıyorum
E) Güneşe çıktığı zaman hemen kızarıyor


19 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi türemiş bir fiil değildir?

A) İtfaiye yangını başarıyla söndürdü
B) Bütün zararını bizden çıkarttı
C) Bu evde iyi günler de yaşandı
D) Traktörü tarla komşusuna sattı
E) Hep beraber pikniğe gidildi


20 Aşağıdaki cümlelerden hangisinde bir çekimli fiil yoktur?

A) Kırlangıçları izliyorum
B) Bir gün onu anlayacaksın
C) Maçın daha başlarıydı
D) Demek ki değer bilirmiş
E) Onunla kalmalıydı

Yanıtlar…

1) D
2) A
3) A
4) B
5) C
6) C
7) E
8) B
9) D
10) A
11) E
12) C
13) A
14) E
15) E
16) D
17) C
18) D
19) D
20) C

FİİL ÇATISI

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz
Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim

NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ
Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır Bunları dört grupta inceleyebiliriz

1 Geçişli Fiil
Nesne alabilen fiillerdir Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne” konusunda işlemiştik Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır

Örneğin;
“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı”
cümlesinde “yaktı” yüklemdir; “o” gizli öznedir Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye soruyoruz “ışığı” cevabı geliyor Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir fiildir
Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir

Örneğin;
“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir”
cümlesinde “öğrenmiştir” yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin cevap vermediğini görüyoruz Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne ilave edebiliriz Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur Böyle cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur Bu durumun görüldüğü cümleleri daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir

2 Geçişsiz Fiil
Nesne almayan fiillerdir Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez

Örneğin;
“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım”
cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir
Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik” durumu ortaya çıkar

ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ
Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir

1 Etken Fiil
Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir

Örneğin;
“Masanın üzerini güzelce temizledi”
pan kim?” diye sorduğumuzda yine “o” cevabı geliyor Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır Öyleyse fiil etkendir
“Yağmur yağıyor yine ince ince”
“Taş bu yola nereden düşmüş?”
“Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor”
“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu”
cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir

2 Edilgen Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir Bu fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır Etken fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “sözde özne” adı verilir Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;
“Masanın üzeri güzelce temizlendi”
cümlesini incelersek; “temizlendi” yüklemdir “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda “Masanın üzeri” öznesi cevap veriyor “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı gelir Yani işi yapan özne değil,
başkasıdır Çünkü masa kendi kendini temizleyemez Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir

3 Dönüşlü Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-l-” ve “-n-” ekleri getirilerek yapılır
“Tarağı eline alıp bir süre tarandı”
cümlesinde tarama işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir Dolayısıyla fiil dönüşlüdür

4 İşteş Fiil

En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir Bu fiiller, fiillere “-ş-" eki getirilerek türetilir Bazı fiiller ise kök olarak “-ş-" ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir
İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir

a Karşılıklı yapılma bildirir

Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür
“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı”
cümlesine baktığımızda “selamlaşmak” eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz İki kişi birbirine selam vermiştir
“Ortadaki elmaları paylaştılar”
“Boş yere saatlerce tartıştılar”
“Boksörler çok yaman dövüştüler”
cümlelerindeki yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir

b Birlikte yapılma bildirir

Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez
“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler”
cümlesinde “üşüşme” işini çocuklar hep birlikte yapmışlardır
“Kuzular otların arasından meleşiyor”
“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor
“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor”
cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir
“Okula bu sabah birlikte gittiler”
cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz Çünkü işteş fiiller, önceden de söylemiştik, mutlaka “-ş-" ile bitmelidir
Yapıca “-ş-" ile biten her fiil elbette işteş değildir
“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı”
cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur

* * *

Bazı kaynaklarda “nitelikte eşitlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır
“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış”
“Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş”
“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış”
cümlelerindeki yüklemler bu türdendir Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş” mantığına pek uygunluk görülmez Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu verilmemiştir

5 Ettirgen Fiil
Konumuzun başında, nesne-yüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır
“Oğluna terliklerini getirtti”
cümlesinde getirme işini yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir
“Masayı bir güzel temizletti”
“Soruyu ablasına çözdürdü”
cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir

Paylaşım için Teşekkürler