Doğu Türkistan

Doğu Türkistan 1949 yılında Çin tarafında ışgal edilip ve şu anda Xing Jian diye bilinen bir tarihi Uygur-devletidir Doğu Türkistan’ın Kuzeyinde Altay dağları, güneyinde Karakum çölü ile Altundağı (Kuenlun) ve Pamir dağları yükselir Türklerin yaşadığı ülke manasına gelen Türkistan’ın doğu bölgesini teşkil eden Doğu Türkistan’ın yüzölçümü 1828418 Km2 olup, bunu 1/3 çöller, 90000 Km2 sini ormanlıklar geri kalanını tarıma elverişli topraklar ve dağlık bölgeler teşkil eder

Doğu Türkistan 1949 yılında Çin tarafında ışgal edilip ve şu anda Xing Jian diye bilinen bir tarihi Uygur-devletidir Doğu Türkistan’ın Kuzeyinde Altay dağları, güneyinde Karakum çölü ile Altundağı (Kuenlun) ve Pamir dağlarıTürklerin yaşadığı ülke manasına gelen Türkistan’ın doğu bölgesini teşkil eden Doğu Türkistan’ın yüzölçümü 1828418 Km2 olup, bunu 1/3 çöller, 90000 Km2 sini ormanlıklar geri kalanını tarıma elverişli topraklar ve dağlık bölgeler teşkil eder Ülkenin orta kısmında ise kendisinin boydan boya kesen Tanrı dağı silsilesi bulunur

Bu dağ silsilesi ülkeyi kuzeyde Cungarya, Güneyde ise Tarım havzaları olmak üzere iki önemli kısma ayırır Yüksekliği 4000 mt civarında olan Tanrı dağlarının orta kısmında ise Turfan çukurluğu yer alır Tanrı dağlarının Doğudan Batıya uzunluğu 2500 km ‘dir Bu dağ silsilesinin 1700 km’lik kısmı Doğu Türkistan’ın sınırları içerisinde kalır Bu dağların kuzeyden güneye uzunluğu 2500-2700 km’yi bulur Bir tarihi menkıbeye göre; bu heybeti dağ silsilesine insanlar, göğe yükselen ve çıkılması imkansız bir yükselirduygu veren bu dağlara Tanrı dağları adı vermişlerdir Bundan dolayı Tanrı dağları Türk toplulukları tarafından kutsal bir dağ olarak görülmüştür Tanrı dağlarının kapladığı geniş ve yüksek alan ülkenin iklimine de tesir etmiştir

Kuzeyden gelen nemli havanın güneye geçmesine mani olur Dolayısıyla ülkenin güney kısımları daha kurak geçer Yağmur ve kar olarak iyi yağış alan Tanrı dağları ormanlarla kaplıdır Çoğunluğunu çam, ardıç, şimşir gibi ağaçların kapladığı ormanlar Tanrı dağlarına ayrı güzellik ve haşmet verir Kapsadığı geniş alan dolayısıyla İli, Tokkuztara, Moğulküre, Turfan, Çongyultuz, Küçükyultuz gibi pek çok ovayı sinesinde barındırır Tanrı dağları ülkeyi batıdan doğuya iki büyük havzaya böler Bu havzalar Tarım ve Cungarya havzalarıdır

Tarım Havzası

900000 km2 yüzölçümü ile Tarım havzası ülkenin yarısından fazla bir alanını kapsar Tanrı dağları ile Karanlık dağları arasında uzanan havzanın 500000 km2 alanı ile dünyanın en büyük çöllerinden biri olan Taklamakan çölü oluşturur Tarım havzasının geri kalan kısmını 400000 km2’lik ziraata uygun topraklar oluşturur Havzanın doğudan batıya mesafesi 1000 km’dir Havzanın denizden yüksekliği 280 ile 1300 mt arasında değişir Tarım havzasının su ihtiyacını bilhassa ziraata elverişli yerlerde Tarım nehri karşılamaktadır Birkaç koldan meydana gelen Tarım nehri havzanın doğu istikametine akar ve Karaburan (Lop) gölüne dökülür

Cungarya Havzası

Ülkenin ikinci büyük havzasını Tanrı dağları ile Altay dağları arasında kalan Cungarya havzası oluşturur Yaklaşık 600000 km2 yi bulan Cungarya havzası Tarım havzasına nispetle daha küçük, fakat daha verimli topraklardan meydana gelir Doğu Türkistan’ın Kuzey bölgesini oluşturan Cungarya havzası yer yer engebeli bir arazi yapısına sahiptir Havzanın güney kısımları sulanabilen arazilerden oluştuğu için oldukça verimlidir Ayrıca otlak olarak geniş arazilerin bulunması Cungarya havzasını hayvancılık içinde cazip bir yer haline getirir Bunlara ilaveten ülkeyi komşu memleketler ile Uzakdoğu ülkelerine bağlayan kara ve demir yollarının bu havzadan geçmesi diğer kısımlara nispeten bölgeyi her sahada kalkınmış duruma getirmiştir Bugünkü Doğu Türkistan’ın başkenti Ürümçi de Cungarya havzası içerisinde yer alır

Akarsular

Doğu Türkistan’ın en önemli akarsuları tarım havzasını sulayan Tarım nehriyle Cungarya havzasını sulayan Bulungir, Kara İrtiş ve Hurungudu nehirleridir Karakurum dağlarının doğu yamaçlarından doğan Tarım nehri güneye doğru akarak Doğu Türkistan ile Keşmir arasındaki sınıra kadar ulaşır ve oradan doğuya doğru yönelir ve Lop gölüne dökülür Altı koldan meydana gelen Tarım nehrinin uzunluğu 1600 km’dir Tarım nehrini oluşturan kolların en önemlisi Kaşgar şehrinin bulunduğu vadiyi sulayan Kaşgar deryasıdır Güney batıdan gelen ve Yarkent vadisini sulayan Yarkent deryası ile güneyden gelen Hoten ovasını sulayan Hoten deryası ve Aksu bölgesini sulayan Aksu deryası, Tarım nehrinin diğer kollarını oluşturur

Bu büyük nehir ve kolları buz ile karların erimesinden ve daha ziyade ilkbaharda görülen yağışlardan beslenir Modern sulama tekniği olmadığı için son derece basit usullerle yapılan sulamalar ile de ürünlerin yetişmesine kafi gelmemektedir Ülkenin en doğusunda akan Bulungir ırmağı Urumçi’ye kadar olan bölgeyi sulayarak güneye doğru akar ve Yulutoy gölüne dökülür Doğu Türkistan’ın doğu ve kuzey bölgelerini sulayan Kara İrtiş ve HundügüKazakistan’da Zaysan gölüne dökülürken, Hurunduğu nehri vadilerde oluşan küçük göllerde kaybolur

Bu arada Doğu Türkistan’da fazla göl bulunmamaktadır Ülkenin en önemli gölllerini oluşturan Bağraç ile Lop gölleri Tanrı dağlarının güneyinde ve güneydoğusunda bulunmaktadır Ebi gölü ise Cungarya havzasında yer almaktadır Bu göller, karların ve buzların erimesi ile oluşan küçük ırmak sularından beslenir İli Deryası: Doğu Türkistan da su miktarı en bol olan nehirdir Bu nehri oluşturan kolların en önemlileri olan Tikes deryası, Künes deryası ve nehirleri başta Turfan bölgesi olmak üzere, ülkenin kuzey bölgelerinde bol pamuk ve ipek yetişmesini sağlar Kara İrtiş nehri kaş deryası, Yamatu’da birleşirler

Yıllık akın miktarı 15 milyar 800 milyon m3 civarındadır İli deryası ülkemiz genelindeki toplam akım miktarının %20 oluşturur Ancak 12 milyar m3 su, ülke dışına yani kuzeybatıya yönelip (İli nehri) Kazakistan’daki Balkaş gölüne dökülür İrtiş Deryası: Altay dağlarının güney eteklerinden başlar İrtiş nehrinin önemli kolları ise Burçin deryası ve Kaba deryasıdır İrtiş’in yıllık akın miktarı 12 milyar 600 milyon m3 olup 10 milyar m3 civarındaki su yurt dışına akmaktadır

İklim

Hava sıcaklığı Kara ikliminin hakim olduğu ülkemizde, yükselti ve dağların uzanışı değişik bölgelerde iklim farklılığını ortaya çıkarmıştır Dolayısıyla mevsimlere göre şöyle bir tablo oluşur Altay dağları alçak olduğu için ülkenin kuzeyi kuzey sektörden sokulan soğuk hava etkisinde kalır Tanrı dağları ise yüksek olduğu için kuzeyden gelen soğuk hava kütlesi güney Doğu Türkistan’a geçemediğinden kuzey ile güney ikliminde büyük farklılık arz etmektedir

Tanrı dağlarının kuzeyinde soğuk mutedil, güneyinde sıcak mutedil iklime rastlanmaktadır Kuzey Doğu Türkistan’da kış uzun hava çok soğuk olduğu için nehirler dahi donar Yıllık ortalama sıcaklığı 6-7 santigrad dereceye kadar inmektedir Hatta Çingil ilçesinde 497 santigrada kadar düşmektedir

Güney Doğu Türkistan’da yıllık ortalama sıcaklık 10 santigradın üzerindedir Ocak aylarından –8 ve -10 derece arasında değişir Yaz aylarında güney ve kuzey sıcaklıklarında büyük bir fark yoktur Turfan havzasının yer şekli çukur, etrafı yüksek olduğu için haziran ayından Ağustos ayına kadar ortalama sıcaklık 30 derece üzerinde seyir eder En yüksek sıcaklık 476 dereceye kadar çıkmaktadır Bunu için halk Turfan’a “Ateş Adası” demektedir

İdari yapı

Ekim 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edilmiştir Cumhuriyetin ilanından sonra Çin anayasasında belirlenen “Ulusal Azınlıkların Bölgesel Özerkliği” prensibine dayanarak, Doğu Türkistan’da önce otonom birimler kurulmaya başlandı 1954 yılında ilk İli Kazak otonom Oblastı’nın kurulmasıyla birlikte toplam 5 otonom oblast ve 6 otonom nahiye kurulmuştur Daha sonra 1 ekim 1955’te “Şincang Uygur Özerk Bölgesi” kurulmuştur Böylece Şincang Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) küçük otonom ünitelere parçalanan, otonom eyaletler haline getirilmiştir

Anayasada yer alan “Milli Otonom Kanununa” göre her milletin ulusal otonom bölgeleri, merkezi halk hükümetine bağlı yerel hakimiyet üniteleri olup, devletin normal yerel idari birimleri gibi çalışmasının yanı sıra Anayasa ve kanunlarda belirlenen otonom birimler, söz konusu bölgelerdeki milletin siyasi, iktisadi ve kültürel özelliklerini, yerel hukuk prensiplerini de belirleyebilir Şincang Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) özerk bölge hükümetine dolaysız bağlı olan 5 otonom oblast, 8 vilayet 3 bağımsız belediye halinde milletler hakları taksim edilmiştir

Otonom Oblastlar: İli Kazak otonom oblastı, Sanci Hui otonom oblastı, Bayınğulun Moğol otonom oblastı, Börütala Moğol otonom oblastı ve Kızılsu Kırgız otonom oblaslarıdır Otonom Nahiyeler (ilçe): Mori otonom nahiyesi, Barköl Kazak otonom nahiyesi, Kubuksar otonom nahiyesi, Çapçal Şive otonom nahiyesi, Karaşehir Huizu otonom nahiyesi, Taşkorgan Tacik otonom nahiyesi gibi 6 otonom nahiyesi bulunmaktadır

Vilayetler (iller): Kumul, Turfan, Altay, Tarbağatay, Aksu, Kaşgar, Hoten Bağımsız Belediyeler: Urumçi, Karamay, Şihenzeden ibaret olup, bu belediyeler diğer Büyük şehir belediyeleri gibi bulunduğu bölgenin il yada otonom oblast yönetimine bağlı değildir Bunlar İller ve otonom oblastlar gibi özerk bölge hükümetine bağlıdırlar Otonom oblast ve Vilayetler bünyesindeki şehirler sırası ile şöyledir: Kaşgar, Gulca, Kumul, Korla, Kuytung, Sanci, Aksu, Hoten gibi 8 şehir bulunmaktadır Ayrıca otonom oblast ve İllere bağlı 78 ilçe bulunmaktadır

Aşağıda iktisadi ve ticari öneme sahip şehirler kısaca tanıtılacaktır Urumçi Şehri: (Doğu Türkistan) Şincang Uygur Özerk Bölgesinin Başkenti olup siyasi, iktisadi ve ulaşım merkezidir Urumçi Tanrı dağlarının kuzeyinde Cungarya havzasının güney doğusunda bulunmaktadır Kaşgar Şehri: Tarım havzasının batısında Kızıl derya (ırmak) kenarında olup iki bin yıldan fazla tarihi geçmişe sahip olan eski Türk şehridir Kaşgar güney, Doğu Türkistan’ın önemli siyasi, iktisadi ve kültürel merkezlerinden biridir

Gulca şehri: İli Kazak otonom oblastının başşehri olup, Doğu Türkistan’ın batısındaki Kazakistan hududuna 100 km uzaklıkta, İli derya vadisinde yer almaktadır Aynı zamanda Gulca Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine açılan önemli ticaret merkezi konumundadır

Karamay Şehri: Cungarya havzasının batısında olup, 1950’lerden bu yana çölde kurulan ilk petrol şehridir Şihenze Şehri: Tanrı Dağı’nın kuzeyinde Manas nehri kenarında yer alır Bu şehri 1960’lardan itibaren kurulmaya başlayan yeni bir şehirdir Şehrin altyapı kuruluşu mükemmel, çevresi güzel, sanayi, tarım ve ticaretin bir arada kaynaştığı modern bir kenttir Nüfusunun %90 nına yankını Çin’lidir Doğu Türkistan’ın küçük milli otonom ünitelere parçalanması gibi bir durum Çin’in diğer eyaletlerinde olmamıştır

DOĞU TÜRKİSTAN

Sincan-Uygur Özerk Bölgesi, Türkistan'ın Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içindedir Türkiye'nin iki katından fazla bir yüz ölçüme sahiptir (1,8 milyon km2) Sincan-Uygur'un Başkenti Urumçi'dir Diğer önemli kentleri, Kaşgar ve Yarkent'tir

Altay dağlan bölgenin kuzeyinde, Karanlık ve Altın dağları güneyinde yar alır Bölgenin ortasında Tanrı Dağları yükselir Bu dağların kuzeyinde Çungarya, güneyinde de Tarım havzaları vardır Tarım havzasının ortasında geniş alan kaplayan Taklamakan çölü uzanır Karasal iklimin egemen olduğu bölgede bozkırlar geniş yer tutar
Kaynağını çevredeki yüksek dağlardan olan Tarım ırmağı, bölgenin en önemli akarsuyudur

20 milyon kadar insanın yaşadığı Sincan-Uygur Özerk Bölgesi'nde, nüfusun çoğunluğunu Uygur Türkleri oluşturur ÖzbeklerTatarlar, Kazaklar ve Kırgızlar burada yaşayan diğer Türklerdir Bölgenin dağ etekleri ve vahalar nüfusun yoğun olduğu yerlerdir Buraları gerçek bir Türk yurdudur Burada yaşayan Türkler, çeşitli etkilere rağmen kültürlerini, dillerini, örf ve âdetlerini korumuşlardır

Konuştukları dil Uygurcadır Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanü Lügati't-Türk, Uygur kültürünü yansıtan önemli bir eserdir Bu eser Türk dillerinin bir sözlüğü ve ansiklopedisi niteliğindedir
Tarım, ülkenin önemli geçim kaynağıdır Tahıl, pamuk, meyve ve sebze yetiştirilen başlıca tarım ürünleridir Önemli yer altı kaynakları, petrol, demir ve kömürdür