İslamiyetten Önceki Türk Edebiyatı

A) SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ:

MSVIII yüzyıla gelinceye kadarTürklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır Bu dönem edebiyatı, sözlü olarak üretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür Bu dönemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir

Genel özellikleri:

• Bu dönem edebiyatı müzik eşliğinde (�kopuz� adı verilen sazla) dile getirilmiştir
• Ölçü, ulusal ölçümüz olan �hece� ölçüsüdür
• Nazım birimi �dörtlük�tür
• Dönemine göre arı bir dili vardır
• Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir
• Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir
• Bu döneme yönelik elimizdeki en önemli ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut�un �Divan-ı Lügat-it Türk� adlı eseridir

Dönemin ürünleri:

• KOŞUK: �Sığır� denilen sürek avları sırasında söylenen şiirlerdir Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir Bu tür daha sonra Halk edebiyatında �Koşma� adıyla anılmıştır

• SAV: Dönemin özlü sözleridir Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir

• SAGU: �Yuğ� adı verilen ölüm törenlerinde, ölen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir

• DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür

DESTANLARIN ÖZELLİKLERİ

1Toplumun ortak görüşlerini yansıtması
2Olağanüstü özellikler taşıması
3Kişilerinin seçkin olması (Kral, Han, Hakanvb)
4Milli dilde söylenmiş olması
5Milli nazım ölçüsüyle söylenmiş olması
6Oldukça uzun olması
7Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, ünlü kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi

TÜRK DESTANLARI

Destanlarımız yazıya geçirilmedikleri için bugün bunların ancak konularını bilmekteyiz Bunları da İran, Çin ve Arap kaynaklarından öğreniyoruz

A)SAKA DEVRİ DESTANLARI
1)Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarında Alp Er Tunga�nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır
2)Şu Destanı: İskender�le Türkler arasındaki savaşı ve Türk hakanı Şu�nun kahramanlıklarını anlatır

B)HUN DEVRİ DESTANI
Oğuz Destanı, Hun hükümdarı Mete�yi ve onun yaşamını anlatır

C)GÖKTÜRK DEVRİ DESTANLARI
1)Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır
2)Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon�a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır

D)UYGUR DEVRİ DESTANLARI
1)Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişi anlatılır
2)Göç Destanı: Uygur Türkleri�nin anayurtlarından göçünü anlatır

NOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir

a)Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya çıkan anon,im ürünlerdir Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir Bu türe örnek olarak şu destanları sıralayabiliriz
İliada, Odysseia Yunanlıların (Homeros)
Kalevala Finlilerin
Nibelungen Almanların
Ramayana, Mahabarata Hintlilerin
Cid İspanyolların
Chanson de Roland Fransızların
Gılgamış Sümerlerin

b)Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayın doğal destana benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır Yapma destan örneği olarak şunları sıralayabiliriz:
Virgilius Aeneit
Dante İlahi Komedi
Tasso Kurtarılmış Kudüs
Milton Kaybolmuş (Kaybedilmiş) Cennet
Firdevsi Şehnâme

B) YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ

Bu dönemi Göktürk ve Uygur dönemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz

1) Göktürk (Orhun) Yazıtları (VIII yy): Bunlarda Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için içte ve dışta svaşan Göktürklerin hikayesi anlatılır Bu abideler 38 harfli olan Göktürk alfabesiyle yazılmıştır Bunlardan en önemli olanları üç tanedir
a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720-725): Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır Daha çok Çinlilerle yapılan savşlar anlatılmaktadır
b) Kül Tigin Yazıtı (732): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan kardeşi Kül Tigin�in ölümü üzerine bu abideyi dikmiştir
c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan�ın ölümünden sonra yazdırılmış birabidedir Son iki yazar daha çok dönemin olaylarından , törelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz eder

* �Türk� adının geçtiği ilk yazılı belge ve Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Göktürk abidelerindeki yazılar Prof Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur

2)Uygur Dönemi Eserleri: Göktürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir Daha çok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir Bunlar Turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır Uygurların kağıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır Dönemden kalma birçok hikayenin yanında �kökünç� denilen bir tür ilkel tiyatro eserleri de vardır Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır