Aabye Kierkegaard Kimdir? (1813 - 1855)

Aabye Kierkegaard Kimdir? (1813 - 1855)

Soren Aabye Kierkegaard Türkçe telaffuz önerisi: (Sörın Kirkıgor) (1813-1855), Danimarkalı filozof ve teologdur

Hayatı

Kierkegaard dindar babasının etkisiyle din eğitimi alarak ve katı bir dinsel atmosfer içinde yetiştiTüm yaşamında bu çocukluğun etkisi görülürKendisi de dinsel düşünceleri olan birisi olmakla birlikte sürekli din adamlarıyla, kurumlarıyla ve düşünceleriyle çatışma halinde oldu Mevcut Hıristiyanlığın yozlaşmış olduğunu ileri sürdü ve Hıristiyan inancının tamamen yenilenmesine yönelik eleştiriler geliştirdi Kierkegaard, din ve tanrıyı tamamen bireysel bir konu olarak değerlendirdi Bu yönde giderek sistematik felsefenin bireyi göz ardı eden bütüncüllüğünü de reddetti Felsefesinde bireyi merkeze aldı

Felsefesi

Kierkegaard, var oluşçuluğun öncülerinden sayılır Var oluşçu felsefe bir bakıma her var oluşçu filozofta kendine özgü bir nitelik kazanarak ayrıca tanımlanır, ancak bilinen genel nitelikleri ve felsefi özgüllüğü açısından var oluşçuluğun kurucu isimlerinin başında Kierkegaard sayılmaktadır Kierkegaard'ın belli bir felsefi sistematik geliştirmediği doğru olmakla birlikte (Kierkegaard bu anlamda Nietzsche gibi bağımsız ve dizgesiz filozoflardandır), kullandığı kavramlar ve felsefe yapma tarzı sonradan var oluşçu felsefelerde görülen nitelikleri barındırır Kierkegaard'ın itiraz ettiği ve sürekli eleştirdiği filozof Hegel'dir Hegel'in rasyonalist ve sitematik felsefesi Kierkegaard için kabul edilemezdirKierkegaard'ın Hegel'den daha çok asıl olarak Hegelcilik'i hedeflediği söylenebilir Var oluşçu felsefelerde görülen kavramların çoğunluğu öncül olarak Kierkegaard'da görülür: saçma, bunaltı, korku ve kaygı Kierkegaard'ın felsefi sorunsalı bir bakıma mevcut Hıristiyanlık içinde ve hatta karşısında nasıl iyi bir Hıristiyan olunacağı noktasına da bağlıdır Kierkegaard, felsefe tarihinin soyut mantıksal kurgularla geliştiğini ve bu nedenle bireyi, bireyin gerçek yaşamını gözden kaçırdığını düşünür Ona göre var oluş, somut ve öznel insanın yaşamıdır Bu nedenle felsefe somut düşünmeye, yani var oluşa yönelmelidir

Kierkegaard'dan Seçme Sözler

- Kadının erkekten daha duyusal olduğunu, onun vücut yapısı bile gösteriyor

- Çünkü ebediyen vazgeçmiş olan kendi kendine yeter

- An, zamanın ve ebediyetin birbirini dokundukları bir belirsizlik

- Benim için hakiki olan bir hakikat bulmalıyım Yaşayıp uğruna ölmek isteyeceğim bir fikir

- Bir kızı baştan çıkarmak bir şey değil, ama baştan çıkarılmaya değen bir kız bulursan şanslısın

- Felsefenin dediği doğru Hayat geriye doğru anlaşılır Ama burada bu cümleyi unutuyoruz: İleri doğru yaşanmalı!

- Süpürün beni Son sözleri - 11 Kasım 1855

- Evlen! Pişman olacaksın Evlenme Yine pişman olacaksın

- Akıl azaldığı oranda kaygı da azalır

- Canı sıkılan herkes değişim istiyor

- Nedir bir şair? İç çekmelerini ve çığlıklarını güzel bir müziğe dönüştüren dudaklara sahip olan, fakat ruhunda gizli acılar barındıran mutsuz bir insan

- Neler gelecek? Gelecek ne getirecek? Bilmiyorum, hiç bir tahminim de yok Bir örümcek sabit bir noktadan nedenlerden dolayı sonuçlara doğru düşerken önünde hep boş bir mekan vardır ve hiç bir yere tutunamaz, her ne kadar çırpınsa bile Ben de kendimi öyle hissediyorum; önümde hep boş mekan; ileri doğru sonuçlara doğru yol almamı sağlayan arkamda kalmış nedenler var Bu hayat korkunç, dayanılacak gibi değil

- Her kötülüğün başı can sıkıntısıdır

- Aslında avarelik hiç de kötülüklerin anası değildir, tam tersi, neredeyse tanrısal bir hayattır, yeter ki can sıkıntısına kapılma

- Büyüklük şu ya da bu olmak değil, kendin olmaktır

- Karşılaştırma eylemi mutluluğun terki ve memnuniyetsizliğin başlangıcıdır

- Nefret, başarısızlığa uğramış sevgidir

- Bir erkek hiçbir zaman bir kadın kadar acımasız olamaz

- Bütün düşüncenin en yüksek çatışkısı, düşüncenin, düşünemeyeceği bir şey bulma çabasıdır

Soren Aabye Kierkegaard (1813-1855)

Düşünceleriyle varoluşçu felsefenin biçimlenmesinde çok büyük bir yeri bulunan Danimarkalı Filozof, din düşünürü, toplum eleştirmeni, yazınsal ironi ustası Yapıtlarının felsefenin geleneksel sınırlarını epey bir zorlaması, tanrıbilim, ruhbilim, yazın eleştirisi, kurmaca yazın gibi pek çok alanda da kendisinden sık sık söz edilmesine yol açmıştır Kierkegaard'ın bütün bu farklı söylem alanlarında etkileri bulunan bir düşünce geliştirebilmiş olmasının altında hiç kuşkusuz filozofun mevcut Hıristiyanlığın yozlaşmış karakteri karşısında Hıristiyan inancının baştan sona yenilenmesi gereğine duyduğu sarsılmaz inanç yatmaktadır Bu anlamda öteki alanlara yaptığı katkılar bir yana, Kierkegaard özgün düşünceleriyle hem din felsefesinin hem de tanrıbilimin geleceğine yaşamsal değerde katkılarda bulunmuştur

Varoluşçuluğun en önemli kurucularından biri olarak gösterilen Kierkegaard, dönemin yükselen değerleri Hegelcilik ile Alman Romantizmi'ne yönelttiği eleştirilerle, modernizmin gelişimine getirdiği açımlamalarla, deneysel içerikli yazın denemeleriyle, kutsal kitaptaki betilere getirdiği canlı betimlemelerle, dönemin Danimarka Kilisesi'ni ağır bir dille yeren yazılarıyla, gerçek Hıristiyan inancını çözümleyip yeniden canlandırma çabasıyla ve felsefe sorunlarının bambaşka bir gözle görülmelerine olanak sağlayan yarattığı yeni kavramlarla da bir o denli önemlidir

Kierkegaard'ın düşüncelerinin, pek çok başka filozofla karşılaştırıldığında, daha ilk bakışta yaşamıyla daha bir yakından ilintili olduğu görülür Nitekim Hegelciliğe yönelttiği eleştirilerin kaynağında da Hegel'in geliştirdiği düşünce dizgesinin, bu dizgenin büyüsüne kapılan izleyicilerini yaşamın kendisinden bütünüyle uzaklaştırıyor olması vardır Varoluşçu denebilecek bu eleştirinin, açımlandığında, bir filozofun yaşamı ile düşünceleri nasıl birbiriyle çelişebilir sorusunun öne çıkarılmasından oluştuğu görülür Kierkegaard bu bağlamda eleştirisinin yapısını, büyük ölçüde "filozofları ortaya koydukları düşünsel yaratılarla değil yaşamlarıyla değerlendirmek gerekir" yollu Eski Yunan savsözü üstüne kurmuştur Bu açıdan bakıldığında, Kierkegaard'a göre Hıristiyan ülküsü çok daha anlamlıdır çünkü bireyin bütün varoluşu bir yaratı olarak Tanrı tarafından değerlendirilecektir Kuşkusuz bir düşünürün ortaya koyduğu yapıtlar onun varoluşunu değerlendirmede önemlidir Ne var ki Kierkegaard açısından bu onun bütün varoluşunu tüketmez; ancak belli bir bölümüne karşılık gelir

Bu anlamda Kierkegaard'ın düşüncelerinin hemen her yerinde yaşamında başından geçen olayların izleriyle karşılaşmak olanaklıdır Bu anlamda annesiyle, babasıyla, uzatmalı nişanlısı Regine Olsen ile yaşadıkları Kierkegaard'ın felsefesinde hep başköşededir

Kierkegaard'ın pek çok yapıtındaki temel sorunsal, mevcut Hıristiyanlık durumu içerisinde nasıl Hıristiyan olunacağıdır İyi eğitim almış bir kimse için bu sorunun yanıtı çok daha güçtür; çünkü varolan eğitim ve kültür kurumları bireylere kendilerine özgü kimliklerini keşfetme olanağı tanımaktan çok onları sürünün tek tip kişileri olarak yeniden üretmektedir Kierkegaard'ın gözünde bu sorun Danimarka'nın feodal toplumdan kapitalist topluma çok hızlı bir biçimde geçmesinin doğal bir sonucudur Kierkegaard'a göre böyle bir toplumsal bağlamda kişinin kim ise o olmasının önünde iki büyük engel vardır Bunlardan ilki varolan toplumsal kimliklerin olağandışı derecede akışkan olmalarıyken, ikincisi kişileri baştan normalleştiren, düzmece bireyler üretme üzerine kurulmuş kurumların varlığıdır

Böyle bir toplumsal bağlamda yaşanan bu derin sorunsal karşısında Kierkegaard, tek tip kimlikler üretmeyecek bir iletişim biçimi oluşturmanın ne denli gerekli olduğu düşüncesinden yola koyulmuştur Bunun için kişilerin kendi öz kaynaklarına geri dönebilecekleri, kendi varoluş seçimleri için sorumluluk üstlenebilecekleri, kendilerine dayatılan toplumsal kimlikler dışında gerçekten kendileri olabilecekleri çok özel bir retorik geliştirmiştir Bu retoriği geliştirirken Kierkegaard, baştan sorgulanmaksızın doğru diye görülerek geleneksel kültür yoluyla taşınan bilgi savla ona karşı önü alınamaz bir ironi ile savaşan Sokrates'ten çok büyük esinler almıştır

Nitekim Sokrates'e Aralıksız Göndermelerle İroni Kavramı Üzerine başlığını taşıyan 1841 tarihli doktora tezinde Kierkegaard, Sokrates'in ironiyi söyleştiği kimselerin kendi öznelliklerini yine kendilerinin doğurmalarını kolaylaştırmak için kullandığım savlamaktadır Böylelikle Sokrates yönelttiği ironi dolu sorularla konuştuğu kimseleri bildiklerini sandıkları kanıları bırakıp kendileri için düşünmeye başlamaya, kendi bilgi savlarının sorumluluğunu almaya özendirmiştir

Kierkegaard yazılarında "ironi", "parodi", "taşlama" gibi yazınsal teknikler yoluyla yerleşik bilgi ve değer kalıplarını kırmaya çalışır Kierkegaard'ın düşüncesinin temelinde kendi içinde diyalektik bir sıra izleyen üç aşamalı bir varoluş anlayışı yarmaktadır Bunlardan ilki "estetik aşama", ikincisi "etik aşama" ve en sonda yer alan da "dinsel aşama"dır Bu üç aşamadan her birinin aynı zamanda "estetik", "etik" ve "din" olmak üzere Kierkegaard felsefesinin üç ayrı bölümünü oluşturduğu söylenebilir

"Estetik varoluş aşaması"nın en belirleyici özellikleri duyu deneyine daima, gerçeklik yerine olanaklılığın yeğlenmesi, bölük pörçük bir öznenin yaşadığı bölük pörçük deneyimler, ironi ile kuşkuculuğun yok sayıcı kullanımı ve elden geldiğince can sıkıntısından kaçıştır Kierkegaard'ın başyapıtı sayılan Ya/Ya Da:Yaşamdan Bir Kesit 'in (Enren-Eller: Et Livs Fragment, 1843) ilk cildinde estetik aşamaya simgeleyen "estet" karakteri, ironik bir yolla Alman romantizminin resmini çizdiği gibi Don Juan'dan Ahas verus'a (Serseri Yahudi), ondan da Faust'a değin tarihin çeşitli karakterlerine açık göndermelerde bulunmaktadır Söz konusu yapıtın "Baştan Çıkarıcının Günlüğü" (‘Forforens Dagbog") başlığını taşıyan en son bölümcesinde, baştan çıkartma eyleminin kendisinden çok baştan çıkarma olanağını tasarlayıp bir düzen uyarınca uygulamaktan duyusal haz alan kimse olarak "estet" karakteri en olgun biçimine kavuşur

Estet'in yaşamdaki temel amacı insanları ve durumları güdümleyip yönlendirerek bunun doğurduğu etkileri kendi dikizci zihniyle seyredip haz almaktır Kierkegaard'a göre, estetik bakış gündelik yaşamın sıradanlığını hangi araçla olursa olsun şiirselleştirme yetisi taşıyan bir bakıştır Düşünümcü estet, kimileyin salt belli bölümlerini okurken geliştirdiği oyunlarla sıkıcı bir kitabı ilginç kılabilir, kimileyin de karşı tarafın sıkıcılığını onu kızdırarak, sonra da karşısına geçip kızdırmasının ondaki etkilerini seyrederek keyifli hale getirebilir Bu anlamda ester kurnazca oyunlar tasarlayarak, ironiler geliştirerek, kendi imgelemiyle dünyayı kendi imgesine göre yeniden yaratma becerisi olan kimsedir Bütün bunları yaparken, estetik'in yaşamının başlıca güdülenimi sıkıcı olanı ilginç kılmaktır Bu tür bir estetizm anlayışına ilk bakışta sorumluluk almaktan kaçmayı özendiren bir anlayış ya da gerçeklikle fantezileri karıştıran yanılsama üstüne kurulu bir yaşama biçimi olarak etik konumdan bir takım eleştiriler yöneltmek olanaklı gibi görünse de Kierkegaard etik ya da dinsel aşamalar adına estetik aşamayı bütünüyle ortadan kaldırmayı asla düşünmemiştir Nitekim Kierkegaard estetik ile etik aşamalar arasındaki diyalektiğimsi ilişkiyi bir bireşimle dinsel aşamada bir birlerine ustalıkla kaynaştırmaktadır

Varoluşun ikinci aşamasına karşılık gelen "etik varoluş aşaması" ile anlatılmak isteneni kavramaya Kierkegaard için etik teriminin tek bir anlama gelmediği belirtilerek başlanabilir Bu anlamda etiğin Kierkegaard'a göre iki ayrı anlamı söz konusudur:

(i) daha yüksek bır aşama olan "dinsel aşama" ile sınırlandırılmış varoluş aşaması;
(ii) dinsel bir yaşam sürdürülürken dahi edinilmesı olanaklı bir yaşam görüşü

İlk anlamıyla etik daha çok "evrensel" olduğu düşünülen değerlere, daha açık söylenirse toplumsal normlara karşılık gelmektedir Buna göre toplumsal normlar insan eylemlerini yargılamak için başvurulan en üst makamdır Nitekim Agamennon da sırf Yunan törelerini yerine getirmek amacıyla kızını tanrılara kurban etmiştir Kierkegaard'ın İbrahim ile Ishak'ın öyküsünü diyalektik lirik bir dille yeniden yazdığı Korku ile Titreme (Frygt og Baeyen: Dialektisk Lyrik af Johannes de Silentio, 1843) de özünde aynı konuyu işlemektedir

Ancak yapıtın temel amacı İbrahim'in canı gibi sevdiği oğlu İshak'ı toplumsal normlar öyle dediği için değil Tanrı'nın buyruğu gereği kurban etmek zorunda oluşunun tanıtlanmasıdır Ancak Kierkegaard'a göre dinsel buyrukla karşılaşmak için kişinin öncelikle etik buyruklarla yüzleşmesi zorunludur Kişinin imgelemle, olanaklarla, duyularla biçimlenen estet yaşam biçiminin dışına çıkabilmesi için bir bağıtta bulunması gerekmektedir Estet'in etik olanı seçmesi zorunludur bu bağıntının kurulabilmesi için Kierkegaard'ın dinsel bakış açısına göre iyi ile kötü arasındaki ayrım toplumsal normlar üzerine değil, bütünüyle tanrı üzerine kuruludur Ancak yine de, Johannes de Silentio'nun İbrahim'in durumu için ileri sürdüğü gibi, Tanrı toplumsal normlar uyarınca bir etik bağıt talep ediyor düşüncesiyle etik aşamada kalarak yaşamak da olanaklıdır Bu Kierkegaard'ın anlayışında etiğin taşıdığı ikinci anlama karşılık gelmektedir

"Dinsel varoluş aşaması"na gelince, Kierkegaard her şeyden önce kendisini bir din ozanı olarak tanımlamıştır Yapıtlarıyla temelde gerçekleştirmeye çalıştığı okurlarının Hıristiyan dininin gerçek özüne dönmelerini sağlamaktır Dönülmesini istediği Hıristiyanlık türü, günah, suç, acılara katlanma, bireysel sorumluluk gibi ağır değerlerin ya da bedellerin sonuna dek yaşanmasından geçmektedir Bu anlamda sahici Hıristiyan inanışı Kierkegaard'a göre kesinlikle Kilise'nin dogmalarını peşinen kabullenen bir sürü inanışı değildir Böyle bir inanış her zaman için kişinin öznel tutkusuyla ilgili bir yaşam biçimi gerektirdiğinden Tanrı adına bile olsa araya ne bir dünyevi kurumun ne de bir başka öznenin girmesine izin vardır

İnanç Kierkegaard için insanın mutlaka gerçekleştirmesi gereken bir varoluş ödevidir; çünkü ancak inanç temelinde bireyin tam anlamıyla kendisi olarak yaşayabilmesi olanaklıdır Böyle bir kendilik Tanrı'nın sonsuzluk olarak değerlendireceği bir yaşam yapıtıdır; çünkü en büyük yapıt kayıtsız şartsız inanç üzerine kurulmuş yaşamdır

Bu nedenle Kierkegaard'ın gözünde, bireyi altından kalkılması son derece güç bir sorumluluk beklemektedir Bengisel anlamda kurtulmayı da köle kalmaya devam etmeyi de alacağı kararlarla, yapacağı varoluşsal seçimlerle belirleyecek olan insanın kendisinden başkası değildir Bu son derece ağır varoluş sorumluluğu karşısında, özellikle varoluş seçimleri öncesinde bireyi kuşatan en derin duygu "kaygı"dır (angest) Kierkegaard için kaygı gibi temel bir insanlık duygusu iki yönlü bir duygudur İlk yönünü kişinin bengiselliği yaşamasından duyduğu kaygı oluştururken, ikinci yönünü kişinin kendi özgürlüğünü seçiyor olmasından duyduğu kaygı biçimlendirmektedir Varoluş seçimi zaman ile sonsuzluğun kesiştiği anda meydana gelir; birey zamana konu bir seçimde bulunarak sonsuzluğa geçmiş olur

Buna karşı inanç seçimi tam olarak bu biçimde gerçekleşmez İnancın sürekli olurlanarak yenilenmesi, Kierkegaard'ın deyişiyle "yinelenmesi", inanca özel bir seçim yordamıdır Kişinin kendi olmaktalığı tam olarak bu yinelemeye dayalıdır ama kişi bu yinelemeden güçlü çıkmıyorsa kendiliğini çökertecek bir umutsuzluk içinde bulacaktır kendisini Bu güçsüzlük durumuna düşmemek için kişinin sürekli olarak inancını yenileyerek güç toplaması gerekmektedir Bu açıdan bakıldığında, Kierkegaard'a göre kişinin kendiliği ile Tanrı arasında dua yoluyla ya da mantıksal bir inanç dizgesi aracılığıyla (Katolik din yorumunda ya da Hegelcilik'te olduğu üzere) bir ilişki kurulması söz konusu değildir Tanrı ile kişi arasındaki ilişki yalnızca bireyin inancının yinelenmesiyle kurulmaktadır İnancın yinelenmesi ben'in kendisiyle kendisi olarak ilişkiye geçerek güçlenmesine olanak sağlayacak tır Daha açık söylemek gerekirse Kierkegaard için ben, inancın yinelenmesiyle özdeştir; kişi ben'ini ancak inancını yineleyerek kurabilmektedir

Kierkegaard'ın hemen bütün yazılarında kendisini gösteren değişmez arayışlardan biri de "saçma" (absurd) tasarımına yönelik çözümlemelerinde kendisini göstermektedir Saçma yoluyla insan en temel varoluş kararlarını alabilmekte, ancak alınan bu kararlardan sonra bile saçma tekrar tekrar insanın karşısına çıkmayı sürdürmektedir Bu anlam da Kierkegaard'ın saçma için verdiği örneklerin, saçmanın doğasına ilişkin aydınlatıcı değerleri vardır

İbrahim'in oğlu İshak'ı Tanrı'ya kurban etme kararı alışı, Kierkegaard'ın Regine ile nişan attıktan sonra yeniden bir araya gelme umudunu canlı tutması, hep saçma olanın kendisini açığa vurduğu yerlerdir

Kierkegaard'ın düşüncesine göre inanç her zaman için Tanrı'ya karşı günah işlemiş olunduğunun, yanlış işler yapıldığının farkına varılmasıyla başlar İnsanın hep günah işliyor olduğunu görmesi Tanrı tarafından insana verilmiş inanan temel koşuludur Bu anlamda günah kavramı, dolayısıyla da işlenen günahlar yalnızca insana özgü zayıflıkların bir sonucu değildir Kierkegaard bu anlamda açıklıkla günahın kökeninde aşkın bir kaynağın bulunması gerektiğini ileri sürer

Kişinin günahkar olduğunu görmesi demek, kendisine karşı günah işlenen bir yüce varlığın bulunduğunu görmesi demektir Buna bağlı olarak insan bu günahların bedelini yaşamı içinde sürekli olarak saçmayla karşılaşarak, saçma eylemlerde bulunarak, bu eylemlerden sonra saçmalığı deneyimleyerek bir tür kefaret olarak ödemektedir Kierkegaard'ın saçma tasarımı Sartre'dan Camus' ya, Heidegger'den Merleau-Ponty'e değin dinsel çağrışımlarından arındırılmış biçimiyle XX yüzyılın pek çok varoluşçu düşünür ve yazarını derinden etkilemiştir

Kierkegaard çoğu felsefe çevresinde siyaset dışı bir düşünür olarak bilinmesine karşın, yaşamı boyunca Danimarka Kilisesi, yaşadığı kültürün değerleri ve zamanının toplumsal durumu üstüne yazdığı yazılarda takındığı tutumun çok belirgin siyasal içerimleri olduğu açıktır Sözgelimi Kierkegaard'ın daha ilk yazılarından biri, kadın özgürleşim hareketine karşı açılmış bir polemik olma doğası taşır Bu polemiğin başlıca nedeni karşı tarafın Kilise'nin yozlaşan değerlerini günün değerlerine uyum sağlama kılığı altında yutturması olsa da bir diğer önemli neden de dönemin aydın çevrelerinin özgürlükçü savunularına yer etmiş inançsızlığa duyulan derin kuşkudur

Kierkegaard'ın kültür siyaseti bağlamında sürekli üzerinde durduğu konulardan biri hiç kuşkusuz Hegel felsefesinin Danimarka sınırlarından içeriye hızla girişinden duyulan rahatsızlıkta kendisini göstermektedir Kierkegaard'ın Hegel ile sorunu doğrudan düşünceleriyle ilintili değildir Nitekim felsefesini yalnızca bir düşünce deneyi olarak alacaksak Hegel'in gelmiş geçmiş en önemli düşünürlerden biri olduğunu söyleyen Kierkegaard'ın asıl sorun olarak gördüğü Hegelcilik'tir Kierkegaard'ın Hegelciliğin altını oymak için izlediği temel taktik bütün bir Hegel felsefesinin kapsamh bir parodisini sunmaktır Ya! Ya Da 'dan başlayarak Bilimsel Olmayan Eklentiyi Sonlandırırken'e (Afsluttende uvidenskabelig Eftersknift, 1846) kadar Kierkegaard, okuru bilgiye götürmek yerine ondan uzaklaştırma amacıyla tasarlanmış bir biçimde Hegelci diyalektiği tersyüz etme uğraşı içindedir

Ne var ki Kierkegaard'ın siyasal ve toplumsal bir düşünür olarak değerinin farkına ancak ölümünden sonra varılabilmiştir Kierkegaard'ın toplumsal gerçekçiliği, yaşanan sorunlara ilişkin derin ruhbilimsel ve felsefi çözümlemeleri, bu sorunların nedenlerine ve çözümlerine yönelik saptamaları ilerleyen yıllarla birlikte kendi sini çeşitli düşünürlerin yapıtlarında açıklıkla duyuracaktır Sözgelimi Kierkegaard'ın yazılarının Almanca'ya çevrilmesiyle birlikte Heidegger'in başyapıtı Varlık ile Zaman'ı yazarken Kierkegaard'ın büyük ölçüde etkisi altına girdiği açıktır —her ne kadar Heidegger onun adını bu bağlamda her nedense anma gereği duymamış olsa da Özellikle XX yüzyılın ikinci yarısında Nietzsche ile Kierkegaard, kokuşan kültürel kurumlara, yozlaşan toplumsal değerlere, Hıristiyanlığın yaşamı olumsuzlayan öğretilerine açtıkları amansız savaşla felsefe gündeminde başköşeyi tutmaktadırlar

Hemen her yapının başka başka imzalarla, farklı takma adlarla yayımlayan Kierkegaard'ın diğer önemli yapıtları şunlardır Gjentagelsen ( Yineleme , 1844); Begrebet Angest ( Kaygı Kavramı , 1844); Stadier paa Livets Vej ( Yaşam Yolunun Uğrakları , 1845) ve Sygdommen til Doden (Ölümcül Hastalık Umutsuzluk, 1849)