Dede Korkut Destanlarının Genel İç Yapısı

Dede Korkut'un Kutsal Kişiliği

Dede Korkut’un destanların ilk anlatıcısı olduğu tahmin edilmektedir Hikayelerde veli bir kişi olarak ortaya çıkar Oğuzlar önemli meseleleri ona danışırlar Keramet sahibi olduğuna inanılır Gelecekten haberler verdiği söylenir Ozan ve kamdır Kopuz çalıp, hikmetli sözler söyler Kopuzuna da kendine duyulduğu gibi saygı duyulurOğuzname’de, Dede Korkut’un 295 yıl yaşadığı ve Hz Muhammed’e elçi olarak gönderildiği anlatılmaktadır Oğuz Han’a vezirlik yapmış olduğu da düşünülmektedir

Korkut kelimesinin “kork-” fiil kökünden türemiş olma ihtimalinin yanı sıra Arapça kökenli olup elçi manasına gelmesi de mümkündür Her iki ihtimalde de ‘Korkut’ kelimesinin bir lakap, bir unvan olduğu görülmektedir “Dede” kelimesinin ise ecdat manasında kullanıldığı tahmin edilmektedir Fakat destanlarda daha çok halk arasında büyük hürmet ve kutsallık kazanmış halk bilgini anlamında kullanılmıştır

Dede Korkut’un gerçek ismi, hayatı, yaşadığı çağ ve coğrafyayı kesin olarak aydınlatmak eldeki kaynaklar ve rivayet ile mümkün değildir Destanlardan çıkarılabildiği kadarıyla ise Dede Korkut’un kişiliği iki şekildedir; 1- Kutsal Kişiliği , 2- Bilge Kişiliği Başka kaynaklarda devlet adamı kişiliğinin de bulunduğu belirtilmektedir Dede Korkut'un çok kişilikli olarak karşımıza çıkması farklı zaman, hatta farklı mekanda yaşamış benzer şahsiyetlerin destanlarda tek isim altında toplanmış olabileceğini düşündürüyor fakat bu kişiliklerin halkın eklentisi olma ihtimali de vardır

Destanlarda Dede Korkut kerâmet sahibi biridir Doğa üstü bir manevi güce sahiptir Destanlarda şu gibi kerametleri görülmüştür;

1- Gelecekten Haber Verme: “ Korkut Ata söyledi: Ahir zamanda hanlık tekrar Kayı’ya geçecek Kimse ellerinden alamayacak, ahir zaman olup kıyamet kopuncaya kadar “ (Mukaddime)

Destanda geçen örnekte de belirtildiği gibi Dede Korkut gelecekten haberler verirdi Bu haberleri geçmişte yaşadığı deneyimlere dayanarak söylerdi

2- Halkın Onun Sözünü Tutması: “ Korkut Ata Oğuz kavminin müşgülünü hallederdi Her ne iş olsa Korkut Ata’ya danışmadan yapmazlardı Her ne ki buyursa kabul ederlerdi Sözünü tutup tamam ederlerdi “ (Mukaddime)

Hanlardan çobana kadar herkes onun sözüne güvenirdi, ona danışırlardı

3- Duasının Allah Katında Kabul Olması: “… Ne derse olurdu Gaipten haber söylerdi Hak Taâla onun gönlüne ilham ederdi “ (Mukaddime) ,

“… Dede Korkut dedi: (Kılıç) Çalarsan elin kurusun dedi Hak Taâla’nın emri ile Deli Karçar’ın eli yukarıda asılı kaldı Zira Dede Korkut keramet sahibi idi, dileği kabul olundu “ (Kam Püre’nin Oğlu Bamsı Beyrek Destanı)

Birinci örnekte geçen “Ne derse olurdu” Cümlesi hem halkın onun sözünü dinlediği hem de duasının kabul edildiği anlamındadır İkinci örnekte de duasının kabul olduğu belirtilmiştir

Dede Korkut’taki bu kerametlerin iki kaynaktan gelmiş olabileceği düşünülmektedir;

1- İslam Tasavvufu

2- Şamanist İnanç

Dede Korkut’un destanlarda İslam tasavvufuna uymayan davranışları bu ihtimali zayıflatıyor Mutasavvıflardaki kamil insan olma hedefi, çile çekme, dergah… gibi unsurlar Dede Korkut’ta görülmüyor Ermişlerinkine benzeyen olağan üstü olaylar yaşaması da yazıya geçirilene kadar uğramış olduğu değişiklikler olabilir, çünkü Türklerin İslam'ı henüz kabul ettiği ve değişim içerisinde olduğu 15-16 yylarda yazıya geçirilmiştir

Dede Korkut’un kutsal kişiliğinin şamanist yaşantıdan gelmiş olabileceğini kabul edebiliriz Ozan oluşu şamanistlerin özelliğini hatırlatmaktadır Ayrıca kerametlerini gizlememesi de kutsal kişiliğinin şaman inancından geldiğini güçlendirmektedir
Dede Korkut'un Bilge Kişiliği Dede Korkut sıradan insanlardan, devlet adamlarına kadar herkesin saydığı ve danıştığı bilgedir, öğüt vericidir Bilgeliği eğitici, öğretici ve tenkit edicidir Onun bu kişiliği tarih ve toplum yaşantısından gelmektedir Geçmiş alplerin başından geçen olayları anlatır ve öğüt verir

Dede Korkut Destanlarının Genel İç Yapısı

Destanlar olağan üstü olayların yoğunluğundan sıyrılmış ve günlük, sade olaylar da konu olmuştur Destan niteliğine tüm Oğuzlar'ı etkilemesiyle ulaşmıştır Hikayeler basit görünen olaylarla başlamış ama tüm Oğuzlar'ın etkilenmesiyle sonuçlanmıştır

Hikayelerde dersler verilmiş, halk bilgilendirilmek istenmiştir Destanlaşmış tarih olayları anlatılmıştır Oğuzların dini inançları belirtilmiştir, örneğin Alpler kafirlerle savaşa gitmeden evvel arı sudan abdest alıp, iki rekat namaz kıldıkları belirtilmiştir Halkın iktisadi durumu da anlatılmıştır Oğuzların daha çok hayvancılıkla geçindiği neredeyse her hikayede görülmektedir Yalnız, Oğuzlar’da üstünlük zenginlikle, mal mülkle olmaz Oğuzlar’da üstülük yiğitlikle olur Erkek gençlerin isim alabilmesi için bir yiğitlik göstermesi gerekir Yiğitlik gösteren delikanlıya Dede Korkut isim verir Verdiği isimler genellikle delikanlının gösterdiği yiğitlikle alakalıdır Mesala Boğaç Han’a ‘Boğaç’ ismi boğayı boğduğu için verilmiştir Oğuzlar işlerini kendileri yapamazsa küçük düşerler Üstünlüklerini kaybetmemek için yardım kabul etmezler Kazan Han’ın hikayesinde de böyle olmuş, Kazan Han çobanı, yardımını engellemek için, ağaca bağlamıştır

Hikayelerde kadın da söz sahibidir Kadın da hanlık edebilir Kadın evlenirken güçlü, yiğit birini arar Gerektiğinde kadın da savaşır fakat kadının savaşması erkeği küçük düşürür

Destanlarda yoğunlukla ideal Oğuz Alp'inin nasıl olması gerektiği anlatılıyorsa da Alplerin başına gelen olaylardan herkese pay düşüyor Büyüklüğün ve güçlülüğün erdem ve hünere bağlı olduğu her fırsatta belirtilmiş Düşmana karşı savaşmak da yiğitliğin, büyüklüğün göstergesidir Verilen dersler bu kadarla da kalmıyor Bunların bir kısmı doğrudan devlete ve yöneticilere bir kısmı da millete verilmek istenen derslerdir

1- Devlete Verilen Öğütler;

Destanlarda genel bir ilke şeklinde Oğuz birliğini devam ettirme fikri işlenmiştir Bu birliği devam ettirebilmek için devlete ve devlet adamlarına;
Ekonomik güce sahip olma,
Hüner ve erdem sahibi olma,
Buyruk olmanın gereği anlatılmıştır
Destanlarda vurgulanan bu unsurlar sanırız dünya döndüğü sürece devam edecektir

Ayrıca Alplere de şöyle öğütler veriliyor;
Ok atmada ve yay çekmede hünerli olmak
Düşman ile savaşta üstün gelmek
Ülkesine sahip çıkmak
Zengin ve eli açık olmak ( ‘Aç doyurmak, yoksul donatmak‘ şeklinde geçen halka karşı merhametli ve cömert olmak )
Soylu olmak ve soyunu küçük düşürmemek

2- Halka Verilen Öğütler;

Destanlarda halka Alpler kadar yer verilmese de hem çoban gibi kahramanlarla hem de örnek Alplerle halka da bir takım dersler verilmiş;
Devlete sadık olmak ,
Misafirperver olmak ,
Dedikodu yapmamak ,
Dürüst olmak ,
Korkak olmamak ,
Çocuğunu iyi yetiştirmek ,
Üstüne düşen görevi yerine getirmek ,
Eşine sadık olmak ,
Ana babaya hürmet etmek
Bunlar benim çıkarabildiklerim Daha doğrusu sadece aklımda kalanlar Sanırım bir tek hikayeyi enine boyuna incelesek bunlar gibi onlarca öğüt ve ders çıkar (Bu gibi bir incelemeyi yakında yapmayı düşünüyorum , yardımlarınıza talibim!)

Bazı öğütler de var ki, pek çoğu atasözleri gibi kalıplaşmıştır;
Ecel vakti ermeyince can çıkmaz
Çıkan can geri gelmez
Yığılı malın mülkün olsa da nasibinden fazlasını yiyemezsin
Kara eşek başına gem vursan katır olmaz, hizmetçiye elbise giydirsen hanım olmaz
Ve bunlar gibi pek çoğu doğrudan olarak mukaddimede verilmiş Bir o kadar da hikayelerin mânzum ve secîli kısımlarında mevcuttur