Artuklular Beyliği Hakkında

Artuklular Beyliği Hakkında

Üç kol halinde Hısnkeyfa (Hasankeyf) ve Amid (Diyarbekir) Mardin ve Meyyafarikin (Silvan) ve Harput’ta hüküm süren bir Türkmen hanedanı
Hanedanın atası ve isim babası olan ve Oğuzların Döğer boyuna mensup bulunan Eksük oğlu Artuk Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın kumandanlarındandı Anadolu’nun fethine katılıp Yeşilırmak Vadisine kadar ilerledi Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasına hizmet etti Sultan Melikşah döneminde Karmatileri itaat altına almak için Bahreyn seferine çıktı Melikşah’ın kardeşi Tutuş ona gördüğü hizmetler karşılığı olarak Filistin’in idaresini verdi Bununla beraber Kudüs’te kısa bir müddet hüküm süren Artuk Bey 1091 senesinde vefat etti Artuk Beyin ölümünden sonra oğulları Haçlılar ve onlarla işbirliği yapan Fatımîlerin baskıları sonucu bu bölgede fazla kalamadılar Oğullarından Muinüddin Sökmen Mezopotamya emirleri arasındaki çekişmeden faydalanarak ele geçirdiği Hısnkeyfa’da Hanedanın birinci kolunu kurdu (1102)
1 Hısnkeyfa (Hasankeyf) Artukluları (1102 – 1281)
Sökmen 1102 yılında Hısnkeyfa’da tesis etmiş olduğu beyliğini sağlamlaştırmak için Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar’a bağlılığını arz etti ve onun hizmetine girdi Sultanın emri üzerine kardeşi İlgazi ile birlikte bazı ayaklanmaları bastırdı Yeğeni Yakuti 1103 yılında Mardin’i ele geçirdi Bu sırada Urfa Antakya Trablus ve Kudüs gibi şehirleri ele geçiren Haçlılar Mardin ve Harran yörelerine de taarruzda bulunuyorlardı Sökmen Bey emir Çökermiş’le birlikte Haçlıların bu faaliyetlerine karşı harekete geçerek Urfa Haçlı Kontu Joscelin ile Kudüs Kralı Baudouin’in kumandasındaki Haçlı ordusunu büyük bir bozguna uğrattılar Joscelin ve Baudouin’in esir edildiği savaşta Haçlılardan 30 bin kişi öldürüldü Böylece Haçlı ilerlemesine mani olan Sökmen Dımaşk Atabegi Tuğtekin’e yardıma giderken yolda hastalanarak 1104 yılında vefat etti
Sökmen’den sonra yerine geçen oğlu İbrahim Bey muktedir bir hükümdar olamadı O daha çok Mardin’de hakimiyetini tesis eden amcası İlgazi’ye tabi oldu Daha sonra Davud ve Kara Arslan dönemlerinde Anadolu Selçukluları’na tabi olan Artuklular Nureddin Muhammed devrinde Eyyubîler’in hakimiyeti altına girdiler 1231 yılında Hısnkeyfa ve Diyarbekir üzerine sefere çıkan Eyyubî Hükümdarı Melik Kâmil Artukluların bu şubesine son verdi Hükümdarlığını kaybeden Hısnkeyfa kolunun son Artuklu emiri Melik Mes’ud Moğollar tarafından öldürüldü Hısnkeyfa ve Amid Artuklularına kurucusundan dolayı Sökmenliler de denir
2 Harput Artukluları (1185 – 1233)
Artuk Beyin torunu Belek bin Behram 1112 yılında Harput ve Palu’ya hakim olarak bölgede kendi beyliğini kurmuştu Amcaları Sökmen ve İlgazi ile birlikte bütün ömrünü haçlılarla mücadeleye harcayan Belek Bey’in gösterdiği kahramanlık İslam âleminde destanlaşmıştır Belek Bey 6 Mayıs 1224’de muhasara altında tuttuğu Menbiç kalesinden atı> bir okla şehid edildi
Belek Beyin ölümünden sonra Harput 1185 yılına kadar Hısnkeyfa Artuklularının idaresi altında kaldı Bu tarihte Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed’in ölümü üzerine oğulları arasında başgösteren saltanat mücadelelerinde İkinci Sökmen hakimiyeti ele geçirdi Bu durum üzerine diğer oğlu İmadeddin Ebu Bekr Harput ve çevresine hakim olarak beyliğini ilan etti Ebu Bekr 1204 yılında ölünce yerine Nizameddin İbrahim geçti Nizameddin İbrahim’in ölümünden sonra Harput Artukluları Eyyubîlere tabi oldular 1185 yılında ise Anadolu Selçuklu Devleti kumandanlarından Kemaleddin Kayar Eyyubîleri Harput civarında bozguna uğrattıktan sonra şehri alarak Artukoğulları Beyliği Harput şubesine son verdi
3 Mardin Artukoğulları (1106 – 1409)
Artuk Beyin ölümünden sonra beş yıl kardeşi Sökmen ile beraber Kudüs valiliğinde bulunan Necmeddin İlgazi buradan ayrıldıktan sonra Selçuklu meliki Dukak’ın yanına giderek Haçlılarla mücadeleye atıldı Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar döneminde dört yıl Bağdat şahneliği görevinde bulundu İlgazi bu vazifeden alındıktan sonra yeğeni İbrahim’in elinden Mardin’i zaptederek burada Mardin Artukoğulları veya İlgaziler denilen Artukoğulları kolunu kurdu
Mardin’den sonra Nusaybin’i ele geçiren İlgazi Sultan Tapar’ın emriyle Haçlılara karşı düzenlenen 1112 seferlerine katıldı Emir Mevdud komutasında olarak Urfa’nın kuşatmasına katı> İlgazi kalenin zaptına muvaffak olamadı Ancak Harran Haçlıların elinden alındıktan sonra İlgazi’ye devredildi 1117’de Halep’i alan İlgazi buranın idaresini oğlu Timurtaş’a verdi Antakya Haçlıları üzerine sefer düzenleyip 1119’da şehir civarında yapı> muharebede büyük bir zafer kazandı Bu savaşta Antakya kontu Rogen dahil Haçlı ileri gelenleri öldürüldü Akdeniz sahiline kadar ilerlenip çok ganimet alındı İlgazi Haçlıları kuzeyde de takip edip Göksun’a kadar ilerledi Böylece Haçlıların kuvveti kırıldı karşı tedbir almalarının önüne geçildi Selçuklu Sultanı Mahmud İlgazi’nin muzafferiyetinden ziyadesiyle memnun olup 1120’de Meyyafarikin’i (Silvan) ona verdi
1122 senesinde vefat eden İlgazi adaleti ihsanı ve halka hizmeti ile meşhurdu Diğer memleketlere kıyasla Mardin ve Halep’te vergileri hafifletmek suretiyle halkın sevgisini kazandı Hakim olduğu bölgede Asayiş nizam ve intizamı sağlayan İlgazi imar faaliyetlerine de büyük önem verdi
İlgazi’nin ölümünden sonra oğullarından Süleyman Meyyafarikin’e; Timurtaş Mardin’e; yeğeni Süleyman da Halep’e hakim oldular Bu sırada diğer yeğeni Belek de Harput ve Palu civarında kendi beyliğini kurdu Süleyman’ın ölümünden sonra Hüsameddin Timurtaş Mardin şubesine daha geniş bir şekilde sahip oldu Timurtaş’ın 1154 yılında ölümünden sonra yerine oğulları arasında en liyakatlisi olan Necmeddin Alp geçti Bu bey döneminde Mardin Artukoğulları ile Hısnkeyfa Artukluları arasında sıkı bir dostluk ve işbirliği sağlandı Güneydoğu Anadolu Bölgesi bu sayede imar ve medeniyet yolunda ilerledi Necmeddin Alp yirmi iki yıl saltanat sürdükten sonra 1176 senesinde vefat etti Necmeddin Alp dönemi Artukoğullarının en parlak yılları oldu Bundan sonra Artuklu ülkesi önce Eyyubîler sonra da Moğolların baskısı altında kaldı Moğollara bağlı olarak saltanatlarını devam ettiren silik beyler döneminden sonra Mardin Artukoğulları 1408 yılında Karakoyunlular tarafından ortadan kaldırıldı
Artuklular Büyük Selçuklu Devleti’ne tabi olduklarından devlet teşkilatı müessesesi ve idare tarzı Selçuklulara benziyordu Devletin temel siyaseti cihad Haçlılar ve İslam alemindeki sapık ideolojiler ile mücadele idi Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında büyük hizmetleri geçti Artukluların hakim oldukları bölgelerde Türklerden başka Arap Süryani Rum Ermeni ve bir miktar da Yahudi vardı Her millet kendi lisanını konuşurdu Türkler ve Araplar Müslüman Ermeni ve Rumlar Hıristiyan Süryaniler kendi mezheplerinde idiler Artuklu hükümdarları ve devlet adamları ilme meraklı olup ilim ve irfan müesseseleri kurup âlimleri himaye ettiler Meşhur fıkıh alimi Şihabüddin-i Sühreverdi Artuklulardan çok hürmet görüp; Elvah el-İmadiyye adlı eserini İmadüddin Ebu Bekr’e arz etti Kemaleddin Ebu Salim Ebu Ali el-Sofi Cezeri ve Bedi’uzzeman eserler yazıp Artuklu hükümdarlarına ithaf ettiler Ayrıca pek çok âlim nakli ve akli ilimlerde eserler yazdılar
Artuklu hükümdarları saray ve şehirlerde kurdukları kütüphanelerde binlerce ciltlik kitaplar toplamışlardır Artukluların inşa ve imar faaliyetleri mimari eserleri çok meşhur idi Artuklular Orta Asya ve İslam alemindeki mimariyi birleştirip kaynaştırarak kıymetli eserler inşa ettiler Artuklu ülkesindeki iktisadi yükselişe paralel olarak ihtiyaca ve lüzumuna göre; hükümdar devlet adamları hanedan mensupları ve hayırseverler; cami medrese imaret zaviye türbe hastane hamam çarşı han köprü kervansaray kale ve surlar ile memleketi süsleyip medeniyet diyarı haline getirdiler Bunlardan en meşhurları:
Mardin’de Emineddin ve Cami’ el-Asfar da denilen Necmeddin külliyeleri; Harput Silvan Mardin Koçhisar (Kızıltepe) Ulu Camileri Harput Alacalı Cami Mardin’de Latifiye de denilen Abdüllatif Camii Bab-es-Sur da denilen Melik Mahmud Camii; medreselerden ise Mardin’de Hatuniye de denilen Sitti Radviyye Ma’rufiye Şehidiye Melik Mensur Altunboğa Zinciriyye de denilen Sultan İsa Harzem’de Tacüddin-i Mes’ud Diyarbekir’de Mes’udiyye ve Zinciriyye medreseleri; hamamlardan Mardin’de Maristan Radviyye Yeni Kapı ve Ulu Cami Harput’ta dere hamamları Hısnkeyfa Haburman Botaman Suyu Deve Geçidi köprüleri ayrıca Hısnkeyfa Sarayı Diyarbekir İçkale Sarayı Mardin’de Firdevs Köşkü Silvan’da Darü’l-Acemiyye Sarayı Diyarbekir’de Ulu Beden Yedi Kardeş Burçlar Harput Kalesi ve zamanın tahribatına uğramış pek çok eser inşa ettirdiler Bunlardan bazıları hala kullanılıp hizmet vermektedir Artuklu şehirlerinden Mardin Diyarbekir Hısnkeyfa (Hasankeyf) Meyyafarikin (Silvan) Duneyser (Koçhisar Kızıltepe) Nusaybin Dara Harput ve Halep havalisindeki Artuklu eserlerinin mimari yapısı sanatkârlığı zarifliği tezyinatı kullanı> malzemenin seçimi çok ustaca olup şaheser mahiyettedira