Muâmelat

Muâmeleler, insanın iş ve pratiğe yönelik amelleri Islam'da fiili ibadet hükümleri dışında kalan ve insanların birbiriyle veya ferdin toplumla yahut da toplumların birbiriyle olan hukuki, idari, mâli, iktisadî ve beşeri münasebetlerini düzenleyen hükümleri ifade eden bir fıkın terimi Âmele fiilinin mastarı "muâmele" olup, çoğulu "muâmelât"tır
Kur'an-ı Kerim ve sünnette yer alan hükümler genel olarak üç grupta toplanabilir
1) Inanç hükümleri: Teâlâ'ya, meleklere, kitaplara, âhiret gününe; hayır ve şerrin 'tan olduğuna inanmak gibi akide esasları bu guruba girer Inanç esasları ile ilgili âyetler daha çok Mekke döneminde gelmiş, insanların önce yanlış kanaat, inanç ve hurafelerden arındırılması temin edilmiştir
2) Ahlaki hükümler: Insandaki imanın güçlenmesine, ihlâs, takvâ ve fazilet sahibi olmasına, beşeri münasebetlerinde en güzel davranışları kazanmasına yönelik hükümler, ibretli peygamber kıssaları, özendirme veya sakındırma anlamı taşıyan nasslar bu gruba girer Bu hükümler dürüst, üstün, olgun ve kâmil mü'minler yetiştirmek gayesine yöneliktir Islâm'da, ı Hz Peygamber ahlâkın sembolüdür, Kur'an-ı Kerim'de "Şüphesiz sen en üstün ahlâk üzerindesin" (el-Kalem, 68/4), "Şüphesiz 'ın Rasülünde sizin için, 'ı ve âhiret gününü umanlar ve 'ı çok zikredenler için güzel bir örnek vardı" (el-Ahzâb, 33/21) buyurulmuştur Diğer yandan Hz Aişe'ye Rasulullah (sas)'ın ahlâkı sorulduğunda; " O'nun ahlakı Kur'ân ahlâkından ibarettir" diye cevap vermiştir
3) Amelî hükümler: Bunlar, mükellefin söz, fiil ve akitler gibi diğer insanlarla olan ilişkilerini ve tüm toplum hayatını düzenleyen pratiğe yönelik hükümlerdir Ameli hükümleri de ibadetler ve muâmelât hükümleri olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür:a) Ibadetler:
Kur'an-ı Kerim farzları kısa anlatımla emretmiş, uygulama şekil ve ayrıntıyı Sünnete bırakmıştır Namaz, oruç, hac, zekât, adak, yemin gibi ibadetlerin yapılış şekilleri 'ın Rasulü tarafından bizzat yaşanmış ve ümmetine gösterilmiştir Şu hadisler, ibadetlerdeki uygulamanın Hz Peygamber'den alınması gerektiğini açıkça ifade eder: "Ben namazı nasıl kılıyorsam, siz de öyle kılın" (Buhârî, Ezân,18, Edeb, 27, Ahâd 1) "Hac ile ilgili ibadetlerinizi benden alınız" (Ibn Hanbel, III, 318, 366) Diğer yandan ibadet veya muâmelelerdeki eksik veya hatayı telafi etmek için öngürülen; zıhâr (bk el-Mücadele, 58/1-4; "Zıhâr" maddesi) yemin (bk el-Maide, 5/89, yemin maddesi") ve başkasını hata yoluyla öldürme keffaretleri (el-Nisa, 4/92; Keffâret" maddesi) de ibadet niteliğindedir
b) Muâmelât:
Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akitler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir Bunlar; ferdin fertle, ferdin toplumla veya toplumların birbiriyle olan ilişkilerini düzenleyen kaidelerdir
Muamele hükümlerini aşağıdaki şekilde kısımlara ayırmak mümkündür:
Aile hukuku: Islâm hukukunda aileye ilişkin hükümler, başka konulara ait olanlardan daha ayrıntılıdır Evlenme, boşanma, nafaka, velâyet, iddet, miras, nesep bu hükümler arasında sayılabilir
Medeni hukuk: Insanlar arası muamelelere ilişkin hükümler olup, alışveriş, kiralama, trampa, rehin *, kefâlet *, ortaklık, borçlanma ve taahütte bulunma gibi fertler arasında malı ilişkileri düzenlemeyi ve hak sahibi olan herkesi korumayı amaç edinen prensiplerdir
Ceza hukuku: Ferdin işleyeceği suçlar ve bunlara verilecek cezalar bu gruba girer Cezâ hükümleri; mal, can, ırz, nesep ve aklı koıvmayı amaç edinir Hırsızlık, yol kesme, içki kullanma gibi suçlar için Ayet ve hadisle belirlenen cezaya "had" denir Islâm devleti'nin toplumun yararı ve kamu düzeninin sağlanması için koyacağı uyarma, dayak, sürgün ve hapis cezası gibi cezalara ise "ta'zîr" denir
Kaza hükümleri: Davaların görülmesi, şahitlik, yemin, hüküm gibi insanlar arasında adaleti gerçekleştirmek için gerekli icraatı düzenlemeyi amaç edinir Klâsik Islâm hukuku kaynaklarındaki ibâdât, muâmelât ve ukûbât şeklindeki üçlü taksimde "ukûbât" ceza hukuku yerindedir
Idare edenlerle idare edilenler arasındaki ilişkiler: Bu hükümler: adâlet, şûrâ, maslahat, yardımlaşma ve koruma gibi esaslara dayanır Adâlet, bir devlet yönetiminin en başta gözetmesi gereken bir prensiptir Kur'ân-ı Kerim'de adaleti emreden âyetler vardır: "Şüphesiz ki, size emânetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adâletle hükmetmenizi emreder" (en-Nisâ, 4/58), ", şüphesiz ki, adaleti, iyilik yapmayı ve akrabaya yardım etmeyi emreder" (en-Nahl 16/90) Şûrâ prensibi de, devlet yönetiminde en güzel yöntemleri belirlemede yardımcı olur; keyfi yönetim isteklerini engeller Âyetlerde şöyle buyurulur: "Onların işleri, aralarında şûrâ (danışma) iledir" (eş-Şura, 42/38) "Iş konusunda onlarla istişare et Bir kere karar verince de artık 'a dayan" (Âlu Imran 3/159) Yukarıdaki ilk âyet, metinden anlaşılan anlamıyla Islâm idareşinin, müslümanlar arasında şûrâ esasına dayandığını ifade etmektedir Diğer yandan işaret yoluyla da; müslüman toplumun, Islâm devlet başkanını kontrol edecek ve devlet işlerini düzenlemede ona yardımcı olacak bir toplutuğu seçip iş başına getirmesi gereğini bildirmektedir (Ebû Zehra, Usûlü7l-Fıkh, 1377/1958, yy s 100,101,141,142; Abdulvahhâb Hallâf, IImu, Usûli'l- Fıkh, (Terc, Hüseyin Atay), Ankara, 1973, s 176)
Devletler hukuku: Kur'an-ı Kerim, gayrı müslim ülkelerle olan ilişkileri de düzenleyici esaslar getirmiştir Âyetlerde, devletler arası anlaşma yapılırsa, buna uyulması istenir (bk En-Nahl, 16/91) Islâm devleti karşısında, gayrı müslimler üç statüde bulunabilir: a) Zimmi ve muahedler (antlaşmalılar); b) Müste'menler (pasaportlular); c) Muharipler Bu sonunculara "harbi" adı da verilir
Iktisat ve mâfiye hukuku: Zenginin malında yoksulun hakkı; gelir ve giderin hesaplanması ile ilgili ve benzeri hükümler bu gruba girer
Sonuç olarak muâmelât hükümleri, Islâm'ın toplum hayatına ve pratiğe yönelik esaslarını ifade eder Inanç ve ibâdetlerle olgunlaşan, 'a ve insanlara karşı sorumluluk duygusu güçlenen mü'min günlük işleri, ticaret, sanat, tarım vb meslekleri yaparken, içindeki ahlâk, fazilet ve dürüstlüğü işine yansıtır