İslam Hukukunda Rüşvet'in Durumu (İbn Nüceym)

Bir müddet geçtikten sonra bile olsa HAK'kı zafere erdiren, doğruluğu gâlip getiren, yalancıları rezil eden, hakta adaleti yayan ve bâtıla götürenleri engelleyen 'a hamdolsun Peygamberlerin en şereflisine, onun ehl-i beytine, ashabına, hepsine salât ve selâm olsunImdi bu; rüşvet ve kısımları, bu meyanda kadı'nın (hâkimin) alması câiz olan ve olmayan, helâl olan ve haram olan rüşvet hakkında, rüşvetle hediye arasındaki fark ve rüşvet olarak alınan bir şeye sahip olunup olunamayacağı, ceza olarak uygulanan ta'zirin teşhir edilip edilemeyeceği hususlarında kısa bir risâledirGünümüzde bununla ilgili bir fetvâ hadisesi olup ta Hanefilerden birisi kadıya (Hâkime) verilen rüşvetin de emir'e (hükümet yöneticisine) verilen rüşvet gibi olduğunu zannederek, nakledilegelen nasların hilafına cevap vermesi üzerine, bizi sevenlerden bazılarının teşviki, beni bunu yazmaya sevketti 'tan, rızasına muvafık kılmasını dilerimRüşvet'in lugat ve istilahî olmak üzere iki mânâsı vardır Lugattaki manası, "cu'l", yani yerine savaşan gaziye, ya da işçiye verilen şey demektir Kâmus'ta: Rüşvet (sin ile) cu'l demektir Çoğulu "Rusan" ve "Risen" gelir "RASA" (Fiil olarak) cu'lu onaverdi "IRTESA" onu aldı ve "ISTERSA" istedi demektir, deniyor El-Misbâh'ta ise: "Rişvet" (kesre ile): Kendi lehine hükmetmesi, ya da istediğine ulaştırması için kişinin hâkime, ya da başkasına verdiği şeydir Çoğulu "Rişan" gelir Tıpkı "Sidratün"ün çoğulu "Sider" olduğu gibi Dammeli olarak "Rüşvet" şekli de kullanılır O takdirde çoğulu "Ruşan" gelir (KA-TE-LE) babından olarak, "Rasevtühü-Rasven", ona rüşvet verdim, demek olur "'Irtesâ" rüşvet aldı demektir Aslı "Rasâ-el-Ferhu" ifadesindendir ki, kuş annesinin kendisini yedirmesi için kafasını uzattı manasınadır, deniyor E1-Mu'rib'te de: "Rişve" ve "rüşvet", Cemileri er-Rusa; "Rasâhu" Yani ona rüşvet verdi "Irtesâ" ondan aldı, fiilindendir, denmekle iktifa ediliyorIstilahta ise, el-Misbâh'taki gibi tarif edilirSünnet'te ise rüşvetin haramlığı hükmüne delâlet eden bir çok hadîs-i şerif vardır Bu meyanda:('ın lâneti rüşvet verenin ve alanın üzerine olsun lânet eylesin) (Rüşvet verene de, alana da, aralarında rüşvet için aracılık yapana da lânet eylesin) hadîs-i şeriflerini zikredebilirizRüşvetin kısımlarına, haram olanına ve haram olmayanına gelince : Kâdî Hân, fetvâlarının el-Kâdâ bahsinde der ki :"Rüşvet dört türlüdür Bir çesidi vardır ki, her iki taraf içinde haramdır Kadıyı (yani hâkimligi) rüşvet ile olsa, bu adam hâkim olamaz Bu durumda rüşvet, alana da, kadıya da haram olur Bu bir ikincisi, kendi lehine hüküm vermesi için hâkime rüşvet verse, bu rüşvet de her iki taraf için haramdır Hüküm ister bi-hakkın verilmiş olsun, ister olmasın, değişmezDiğer bir şekli: Malının ya da canınıntelef olacağı korkusuyla rüşvet verse, bu rüşvet alana haramdır ama, verenin vermesi haram değildir Yine malında gözü olana, malının bir kısmını rüşvet olarak verip; kalanını kurtaranın durumu da böyledirBir diğer şekli: Devlet idarecilerinin nezdinde işini takip etmesi için rüşvet verse, veren için vermesi helâldir ama, alan için alması haramdır Bu durumda verdiği rüşvetin alana da helâl olabilmesi için; veren, alanı, rüşvet vermek istediği miktarla, bir gün geceye kadar ücretle tutar Çünkü bu nevi icâre sahîhtir Sonra müste'cir (ücretle tutan) dilerse onu yaptıracağı bu işte, dilerse başka işte çalıştırır Bu, devlet idarecisi nezdinde işini takip etmesi için rüşveti önceden verirse böyledir Hiç rüşvet adı etmeden işini takip etmesini istese ve işi olduktan sonra rüşvet verse durum ne olur? Bunda ihtilâf vardır Alanın alması helâl olmaz diyenler varsa da, sahîh olan, helâl olur diyenlerin görüşüdür Zira, bu, bir nevi iyilik, mükâfaat ve ihsandır Aynen imâma ya da müezzine, şart koşmadan bir şey vermek gibidir Hâkimin rüşvet alması helâl olmadığı gibi, hâkim olmazdan önce kendisine hediye vermek âdeti olmayan yabancıdan hediye alması da câiz değildir Borç ve iare de hediye gibidirFıkıh kitaplarının vasiyyetler bölümünde fukaha; kişinin canını ve malını zûlümden kurtarmak için, kendi hakkında verdiğin rüşvet olmayacağını, başkasında olan malını çıkarabilmek için sarfettiğinin ise rüşvet olacağını söylerler elHulâsa adlı kitapta denir ki : Hâkim rüşvet alıp hüküm verse, ya da hüküm verdikten sonra rüşvet istese ve hâkimin oğlu veya onun için şehadeti kabul edilmeyecek birisi alsa, hüküm nâfiz olmaz Ancak tevbe eder ve aldığını geri verirse, verdiği hüküm sahîh olurel-Akdiye'de de şunlar vardır: Hediyeler üç türlüdür: Verene de alana da helâl olan: Mücerred sevgiden dolayı verilen hediyeler gibi Ikincisi, her iki tarafa da haram olan: Yaptığı zulümde, kendisine yardım için verilen hediye gibi Üçüncüsü, verene vermesi helâl olan : Zalime, zûlmünü def etrnek için verilen hediye gibi Bu alana haramdırBu hususta çıkış yolu şöyle dir : Işini gördüreceği adamı iki üç gün gibi bir zaman ücretle tutar Sonra -eğer yaptıracağı iş, meselâ bir mesaj götürmek gibi, ücret vermenin câiz olduğu bir iş ise- onu bu işte çalıştırır Ama çalıştıracağı süreyi tayin etmezlerse,bu câiz değil dirBütün bunlar şartlı olursa böyledir Ama hediye şartsız olarak verilse ve fakat alan, kendisine; devlet dairelerinde ona yardım etmesi için hediye verdiğini kesinlikle bilse, ulemâmız bunda bir beis olmadığı görüşündedirlerHer hangi bir ön şart olursa böyledir Ama hediye şartsız olarak verilse ve fakat alan, kendisine devlet dairelerinde ona yardım etmesi için hediye verdiği kesinlikle bilse, ulemâmiz bunda bir beis olmadığı görüşündedirlerHerhangi bir ön şart ve bekleyiş olmaksızın ihtiyacını giderse ve ondan sonra hediye verse, bunu kabul etmekte bir beis yoktur Bu hususta almanın hoş olmayacağına dair Ibn Mes'ûd'dan rivayet edilen haber, takvânın ileri derecesini bildirir Bu husus Bezzâziye'de de aynıdırHâkim bir tutanak yazsa veya bir taksim işini üzerine alsa ve bunları yaptığı için ecr-i misil istese hâkkıdır Ama küçük bir kızın nikâhına veli olsa, herhangi bir şey alması helâl değildir Zira kendisine vacip olan bir şeyi yapmıştır Vâcip olan bir şeyi yapma karşılığında ücret almak ise câiz değildir Yok eğer üzerine vacip olmayan bir şeyi yapsa ücret alması câiz olur
Fetevây-ı Kâdîhân'da el-Bakkâlî'den naklen şöyle bir şey vardır: Birisi bir bekâr kızın nikâhını (velisi olarak) akdettiğimde bir dinar alırım Dul ise yarım dinar alırım dediğinde, kızın başka velisi yoksa onun bunu alması helâl olmaz Ama bir başka velîsi varsa biraz önce zikrettiğimiz hükme binaen aldığı helâl olurYetimin malını satsa da bir şey alamaz Eğer alsa ve bey de de mezun olsa, alış verişi nâfiz değildir Fethu'1-Kadîr'deki ifadeye göre, rüşvet dört kısımdır Alana da verene de haram olanı vardır Kazâ ve imâret makamlarını elde etmek için verilen rüşvet bu kabildendir Bu şekilde iş başına gelen kadı olamaz Ikincisi, kadının hüküm vermek için rüşvet alması durumudur Bu da her iki taraf için haramdır Rüşvet alarak hüküm verdiği hâdisede hükmü nâfiz (geçerli) değildir Ister bi-hakkın, isterse bâtıl bir hüküm vermiş olsun, değişmez Eğer haklı bir hüküm vermişse o, zaten ona vâcipti Binaenaleyh, buna karşılık bir mal alması câiz olamaz Bâtıl bir hüküm verdiği takdirde ise, durum daha da açıktır Önceden rüşvet alıp hüküm vermesiyle, önce hüküm verip sonra rüşvet alması arasında da bir fark yokturÜçüncüsü, bir zararı def etmek, ya da bir menfaati celbetmek maksadıyla, devlet dairesinde bir işi halletmek için rüşvet almak halidir Bu, alana haramdır ama, verene haram değildirEl-Akdiye'de hediye kısımlara ayrılırken bu, hediyenin kısımlarından olarak gösterilmiştirDördüncüsü, malına ve canına karşı korkusu olduğu kimseye, bu korkusundan kurtulmak için verdiği şeydir Bu, veren için helâldir ama alan için haramdır Zira müslümandan zararı def etmek vâciptir Vâcibi yerine getirmek için mal almaksa câiz degîldir E1 Kunye'de mahzurlu olan şeyler babında şöyle denir :Zalimler, halkın ormanlardan odun yapmasına, kendilerine bir şeyler verilmeksizin müsaade etmiyorlarsa, o şeyi vermek de,almak da haramdır Zira verilen bu şey rüşvettirAynı yerde, âşıkların rüşvet olarak verdiklerinin de mülk edinilemeyeceği yazılıdır Bu sağlam nakillerle anlaşılmış oldu ki, kadı'ya (hâkime) verilen rüşvet, her iki taraf için de haramdır Ister hükümden önce olsun, ister sonra olsun, ister haklı bir hüküm vermesi istensin, ister bâtıl ile hükmetmesi istensin, hepsi eşittir Yine anlaşılmış oldu ki, hakime verilen hediye de rüşvet gibidir; dolayısıyla her iki taraf için de haramdır Meselâ bir adam, hâkime gelip bir miktar mal vererek, kendi lehine hükmettiği için verse, veren bir haram irtikâp etmiş olur Binaenaleyh, hâkim bunu kabul etmese ve onu tâzir ile cezalandırmak istese bu, şu fıkhî kaideden dolayı onun hakkıdır: "Belli bir had cezası olmayan bir masiyeti işleyene ta'zir vâcip olur" El-Bedâye'de kaydedildiğine göre, ta'zirin vâcip olmasının sebebi, şeriatte tayin edilmiş bir haddi bulunmayan bir cinayeti irtikâp etmesidir Bu cinayet ister 'ın hukukuna, isterse kul hukukuna karşı yapılmış olsun Vücûbunun şartı ise, sadece akıldır Binaenaleyh, belirli bir had cezası olmayan bir cinayeti irtikâp eden her akıllıya ta'zir uygulama salâhiyeti var mıdır? denirse, Câmi'ul-Fusûleyn ve daha başka yerlerdeki ifadeye dayanarak, evet vardır, deriz Aleyhine hüküm veren kadı'ya, "Rüşvet aldın!" derse, kadı'nın ona ta'zir uygulama yetkisi vardırTa'zir cezasıni teşhir ederek uygulamak da câizdir Çünkü bu da bir nevi ta'zirdir Imâm Eba Hanife'nin, yalancı şahidlik yapan için, "Sokaklarda, toplulukların huzurunda teşhir edilerek ta'zir edilir Başka cezası yoktur" sözü bunu gösterir Imâmeyn ise acıtacak şekilde dövülüp hapsedileceğini söylerler Fethu'l-Kadîr'de: "Imâm Azam'ın (Tâzir uygulamam) sözü, (Dövmem) manasında olmuş oluyor Neticede ta'zirinde ittifak vardır Şu kadar var ki, Imam ta'zir edilenin bu durumunu, sokaklarda teşhir ettirmekle iktifa etmiştir Bu da bazan gizlice dövülmesinden daha ağır bir ceza olur Imâmeyn ise, buna dövmeyi de ilâve etmişlerdir:" deniyor: Mesele, el-Inâye de ve başka kitaplarda da böylece izah edilmiştir Teşhirin bir nevi ta'zir olduğunu ifade etmişlerdir Binaenaleyh, kadı (hâkim), yalancı şahidi cezalandırmakta başkası için bir maslahat murad etse, bozguncuları men için ona ta'zir uygulama yetkisi vardı; Çünkü ta'zir, kadı'nın görüşüne bırakılmıştırŞöyle bir soru akla gelse: Acaba kadı'nın, ta'zirde yüzü karartma, ya da sakalının bir tarafını traş etme yetkisi var mıdır ? Çünkü bunlar "Müsle" (Uzvu keserek cezalandırma) kabilindendir Bu ise yasaklanan bir şeydir Evet yapabilir deriz Zira bunlar müsle cinsinden değildir Bunun ne olduğuna verilecek cevap, Hz Ömer'in şu fiiline verilecek cevabın tâ kendisidir: Ibnu Ebî Şeybe'nin kendi senediyle rivayet ettiğine göre, Hz Ömer (radıyallâhü anh) Şam diyarındaki valilerine, yalancı şahide kırk sopa vurulmasını, yüzünün karartılmasını, sarığının boynuna atılmasını, kafasının traş edilmesini ve hapsinin uzun tutulmasını yazmıştır Abdurrezzak da Musannefinde: Hz Ömer (radıyallâhü anh) yalancı şahidin yüzünün karartılmasını, sarığının boynuna atılmasını ve kabîleler arasında dolaştırılmasını emretti, diye rivayet eder Fethül-Kadîr'de bunun "müsle" olup olmadığı görüşü cevaplandırılırken deniliyor ki: "Müsle" ancak uzuvları, ya da bedendeki uzuv gibi şeyleri kesmekle olur ve devam eder Yıkamakla kaybolacak arazî şeyler "müsle" değildir Ulemadan bazıları da Hz Ömer'in bu yaptığı bir siyaset idi Binaenaleyh, hâkim bir maslahat görürse, bunu yapma yetkisine sahiptir, diye cevap vermişlerdir Fethul-Kadîr'de ise, buna karşı, "Hz Ömerin Şam diyarındaki valilerine yazması, bu görüşü reddeder" den-miştir Vurulacak sopanın kırka vardırılması, bunun siyaset olduğunun delilidir Zira ta'zir, hadler derecesine vardırılamaz, denmesinin de bir manası yoktur Zira bu, ihtilaflı bir meseledir Alimlerden bunu câiz görenler vardır Buna göre HzÖmer'in görüşünün de böyle olması câizdir Buradan anlaşılıyor ki, siyaset, şer'î bir nas vârid olmaksızın hâkimin, umumun maslahati için yaptığı şeydir Binaenaleyh, şayet hâkim, rüşvetin bu zamanda yaygın olduğunu göz önünde bulundurarak, bunu azaltmak maksadıyla, başın bu şekilde teşhir edilmesini umumun maslahatına uygun görürse, bunun için sevabı gerektiren bir iş yapmış olur Isterse şer'î bir nas bulunmasın Kaldı ki, yalan yere şahidlik yapanın durumu, buna asıl teskil eder Her türlü noksan sıfatlardan münezzeh olan en iyisini bilir